Экологиялық саясат: түсінігі және мәні

«Невада-Семей» Халықаралық қозғалысы Семей өңіріне қолдау көрсеткені үшін басты халықаралық ұйым — БҰҰ-на бірнеше рет өз алғысын білдірген болатын. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 52-ші және 53-ші сессияларында қарарлар қабылданды, оларға сәйкес Семей өнірін санациялау проблемаларына халықаралық статус берілді. Бірінші кезектегі көмек көлемі 43 миллион доллар болып белгіленді. Жапония үкіметі жапа шеккен өңірге өтеусіз көмек көрсету жөнінде бірінші болып мәлімдеме жасады. 2002 жылғы наурызда Семейде өңір тұрғындарына жалпы сомасы 6 миллион АҚШ доллары көлемінде Жапон үкіметі сыйға тартқан медициналық жабдықтарды тапсырудың салтанатты рәсімі болып етті. Бұл медициналық жабдықтар ядролық сынақтан зардап шеккен халықты жаппай зерттеу, ауруын анықтау және емдеу үшін база жасауға мүмкіндік берді. 1999 жылғы қазанда Токиода осы бағдарлама бойынша донорлық конференция өтті. Өкінішке орай осы бағдарламаның жүзеге асуы тек сөз жүзінде қалып отыр.

Алайда, планетарлық масштабта проблема көлемдірек болып көрінуде. Америка үкіметі Невада штатында жүргізілген сынақтардан Табиғатқа және адамға келген зиянды 100 миллиард долларға бағалады. Ал біздегі сынақ пен жарылыс Невададағыдан көп болды. Біздің ғалымдардың есебі бойынша біздегі келген зиянды жойып, жағдайды жақсарту үшін 10 миллиард доллар да жететін сияқты. Тек соны қайдан алу керек? Мәселе сонда.

Егер планетаның қоғамдық ұйымдары көңіл бөліп, бас қосып іздесе қаржы көзі табылар еді. Қару - жарақты өндіруді қысқарту мемлекеттердің қаржысын үнемдейді.

1989 жылы жетекші мемлекеттер  қару - жараққа 1 триллион 100 миллиард доллар жұмсады, 1997 жылы тек 700 миллиард доллар. Егер жағдай бұдан әрі де осылай жалғасатын болса, адамзат қолында гуманитарлық проблемаларды шешуге қаржы жеткілікті болар еді.

Ал енді өз еліміз Қазақстанның нақты жағдайына келсек, 1992 жылы «Невада-Семей» қозғалысы тәуелсіз қоғамдық проблемалық «Радиация. Экология. Денсаулық» комитетін құрды, Проблемалық комитет алғашқы күннен-ақ Қазақстанның ғалымдары мен мамандарының күш-жігерін ядролық сынақтан және басқалай табиғатқа техногендік ықпал тигендіктен зақымданған, жапа шеккен өңірлерді сауықтыруға кірісті. Қозғалыстың сарапшыларының мемлекеттік органдардың жұмысына белсене қатысуы Қазақстан Республикасының үкіметіне 1992 жыл ішінде бірнеше қаулы әзірлеп және қабылдауына мүмкіндік берді.

«Семей ядролық сынақ полигонында ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңы жұмыс істеп тұрғанына 10 жылдан аса уақыт өтті. Алайда, мемлекет осы уақытқа дейін азаматтарға төлем жасауды толық іске асыра алмай отыр. Төлемақының сомасы сондай үлкен де емес, бірақ, адамдарға соны алудың өзі де оңай болмай тұр. Бұл да бір шешімін ұзаққа созбай табатын мәселенің бірі десек артық емес.

Кіріспеде Қазақстанда ядролық сынақтан зардап шеккен өңірлерде табиғатты да, адамдарды да сауықтыру, оңалту, дұрыс қалпына келтіру мәселелері үкіметтің назарында үнемі болып, тиісті қаражаттар бөлініп, белгіленген шаралар жүзеге асуы қажеттігін тағы да айтып өтуді жөн көрдім.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ҚАЗІРГІ  КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ  САЯСАТ

1.1 Экологиялық  саясат: түсінігі және мәні

Қоршаған   табиғи   ортаны   қорғауды   мемлекеттік   басқару   —   қогамды   әлеуметтік   басқарудың   бір   саласы   болып   табылады.   Басқарудың   мақсаты   —   экологиялың   бағдарламалардың,    жоспарлардың    және    қабылданған    іс-шаралардың   орындалуын   қамтамасыз   ету,   қоршаған   табиғи ортаны   қоргау,   табиғи   қорларды   тиімді   пайдалануды   және   салалардағы   заң   ережелерінің   бұзылмауын   қадағалау, адам   өмірі   мен   денсаулығына   табиги   ортаның   қолайлы болуына    жағдай    жасау.    Қоршаған    табиғи    ортаны    басқаратын   органдардың   қатарына   Қазақстан   Республикасы Министрлер   Кабинеті,   Орталық   атқарушы   органдар   және жергілікті   өкілді   органдар   жатады.   Қазақстан   Республикасының   Үкіметі   қоршаған   ортаны    қорғау   саласындағы атқаратын  қызметіне  жататындар:

•     мемлекеттік    экология    саясатының    негізгі    бағыттарын,   оны   жүзеге   асыру   жөніндегі   стратегиялық және  тактикалық шараларды  әзірлейді;

•     табиғатты   пайдаланудың   әр   түрлі   бағыттары   бойынша   ұлттың   (мемлекеттік)   экологиялық   бағдарламалар   әзірлейді,   оларды   Қазақстан   Республикасы Президентінің  бекітуіне  ұсынады;

•     қоршаган    ортаның    сапасының    нормативтері  шаруашылық  және    өзге    де    қызметтерге    қойылатын   экологиялық  талаптарды   әзірлеу   мен   бекіту тәртібін белгілейді;

•     міндетті   экологиялық   сақтандыруды   жүргізу   тәртібі  мен  ережесін  белгілейді;

•     табиғатты    пайдаланушыларқа    рұқсат    алу    қажет болатын    табиғатта    пайдалану    түрлерінің    тізбесін  және  осы  рұқсатты  беру  тәртібін  белгілейді;

•     қоршаган    ортаны    қорғау,    табиғат    пайдалануды  басқару    және    бұл    салада    мемлекеттік    бақылау жасау   міндеттерін   жүзеге   асыратын   арнаулы   уәкілетті  органдардың  тізбесін   бекітеді,  олардың  қызмет тәртібін  айқындайды;

•     халықаралық    ынтымақтастықты     жүзеге    асырады және  т.б.

Қазақстан Республикасы табиғи ресурстарды пайдалану және оны қорғау министрлігінің, сондай-ақ оның жергілікті органдарының атқаратын  қызметтеріне мына төмендегілер  жатады:

•     қоршаған  табиғи  ортаны  қорғау  мен  табиғатты  пайдалануды     басқарудың    экономикалық    тетігін    іске асыру;

•     қоршаған  табиғи  ортаны  қорғау   саласында  біртұтас мемлекеттік  ғылыми-техникалық саясат  жүргізу;

•     мемлекеттік   экологиялық   сараптаманы   ұйымдастыру  және  жүргізу;

•     қоршаған   табиғи   ортаны   пайдалану   мен   қорғауға және  табиғи  ресурстар  кадастрын  дұрыс   жүргізуге мемлекеттік  бақылауды  жүзеге асыру;

•     табиғатты   қоргау   қызметін   белгілейтін   ережелерді нормативтерді,  стандарттарды  әзірлеу  және  белгілеу;

•     табиғат   қорғау   заңдарының   сақталуын   қамтамасыз ету,  олардың  бұзылғаны  үшін  экономикалық  және әкімшілік  шаралар қолдану;

•     халық    арасында    экологиялық    білімді    насихаттау ісін  ұйымдастыру  және  оған  басшылық  жасау;

•     қоршаган   табиғи   ортаны   қоргау   мен   табиғи   ресурстарды    ұтымды    пайдалану   саласындағы    республикааралық    және    халықаралық    ынтымақтастыққа   қатысу   және  т.б.

Қоршаған табиғи ортаны қорғауды басқарудың мақсаты мен  әдістері осы саладағы заңдардың негізгі арқауы және қатынастарды реттейтін ережелердің мазмұны болып табылады. Бұл салада басқарудың іс-жүзіне асырылуы мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың лауазымды адамдары мен азаматтардың іс-әрекетіне, қызметіне және олардың құқықтары мен міндеттерінің заңдарда толық қамтылуына  байланысты  болады./38, 154 б./

Бүгінде экологиялық  қауіпсіздікке және оны тұрақты  дамытуға өту Қазақстанның стратегиялық дамуының бірден-бір басты багыттары  болып саналады. Негізгі ойы мен  маңсаты — қогам мен қоршаған ортаның бір-бірімен келісілген әрекеттеріне қол жеткізу, сол сияқты қолайлы экологиялық  ортаны  тұрақтандыру  болып  табылады.

2030 жылдарға дейін  қоршаған ортаны жақсарту жөнінде   төрт  басымдық  бағыттар  белгіленіп  отыр:

1    Қоршаған  ортаның экологиялық қауіпсіздігін жасау.

2.    Табиғи    ресурстарды    ұтымды    пайдалануды     іске асыру.

3.    Түрлі-түрлі   жануарлар   мен   өсімдіктер   әлемін   сақтап  қалу.

4.    Экологиялық   білім  беру.

Ұзақ  мерзімді  стратегия  төрт  кезеңге бөлінген:

•   бірінші  кезең  —  1998—2000  жылдар  аралығы;

•   екінші  кезең  —  2001—2010  жылдар аралығы;

•   үшінші  кезең  —  2011—2020  жылдар  аралығы;

•   төртінші  кезең  —  2021—2030  жылдар  аралығы.

Әр кезеңдердің өз мақсаттары және оларды іс жүзіне асыру  үшін  жауапты  міндеттер қойылған.

 

1.2 Қазақстан  Республикасының экологиялық саясаты  және бағыттары

 

Қазақстан Республикасының  Үкіметі 1998 жылдың сәуір айында халықтық экологиялық қауіпсіздігін және осы мақсатқа байланысты шараларды іске асыруды қамтамасыз ету үшін табиғи ортаны қорғаудың мемлекеттік қорларын құрды. Президенттің Жарлығы бойынша бұл қорлар республикалық бюджеттің ерекше есебі болып саналады.

Соңғы жылдары Қазақстанда  республикалық және жергілікті бюджеттер  табигатты қорғау шараларының бірден-бір көзі бола тұрса да, өздерінің едәуір маңызын жойды. 1997 жылдың республикалың бюджет туралы Заңы, 1998 жылға арналған осындай Заңына сәйкес табиғатты қорғау қорындағы қаржының бір бөлігі (60%) табиғатты қорғау жөніндегі басқару органдарына берілуі тиіс, ал қалғаны (40%) табиғатты қорғауға байланысты құрылыстар және объектілерді қайта жабдықтауға бюджетпен  жұмсалады.

Қорлардың дербес болмауы  едәуір қаржылардың бір бөлігін  мақсатсыз пайдалануға әкеліп соқтырады. Мысалы, 1995 жылы қаржы органдары табиғатты қорғау шараларына бюджеттен 75% орнына тек 45%, 1996 жылы — 34,7%, ал 1997 жылы не бәрі 19,2% қаржы аударған. Мұның өзі табиғи ортаны қорғауға қаржы бөлу механизмінің  тиімсіз  екендігін  көрсетеді.

Осыған орай, «Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау» туралы Заңына сәйкес және мемлекеттің бірыңғай экологиялық саясаты және оның стратегиялық даму бағдарламасын іске асыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Үкіметі қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік қорын құрды және қорлардың басқарушы органы болып Қазақстан Республикасы табиғатты пайдалану    жәнө    оны    қорғау    министрлігі    белгіленді.    Сол

сияқты «Мемлекеттік қор жөнінде ереже және қоршаған ортаны қорғау жөнінде» облыстың (қалалық) қорлардың  ережелері бекітілді. Сөйтіп, бұл қорлар заңды тұлғалар статусына ие  болды./40, 23 б./

Табиғи ортаны қорғау қорларының қаржылары басқа қаржылардың  көздерін есепке алмағанда мына төмендегі  шараларға  пайдаланылады:

•     қоршаған   ортаның   сапасын   жақсартуға   және   халықтың      экологиялық      қауіпсіздігін      қамтамасыз етуге    бағытталған    бағдарламалар    мен    жобаларды жасауға және  оларды  іс-жүзіне  асыруға қатысуға;

•     ғылыми-техникалық   зерттеулерге,   ресурстарды   сақтау   және   экологиялық   таза   технологияны   енгізуге ықпал   жасауға;

•     қоршаған   ортаның   сапасын   жақсартуға   бағытталған нормативтік-әдістемелік  құжаттарды дайындауға;

•     заңды    тұлғалардың    —    табиғатты    пайдаланушылардың    іске    асыруымен    құрылыстар,    жабдықтар, табиғат     объектілерін     қайта     жаңартуды     қаржыландыруға;

•     мемлекеттік    экологиялық    сараптаманы    қаржыландыруға;

•     ластанудың    адам    денсаулығына    және    қоршаған ортаға     басқа     да     қолайсыз     ықпалынан     болған зияндардың    орнын    толтыру    маңсатында    азаматтарга    компенсациялық   соманы    белгіленген    тәртіп бойынша төлеуге;

•     қоршаған  ортаны  қорғау   жөніндегі  атқарушы   органдардың        материалдық-техникалық        жабдықтарын нығайтуға;

•     экологиялық    тәрбие    және    осы    жөніндегі    білімді  дамытуға;

•   қорлардың  басқару   аппараттарын   ұстау   және   олардың материалдық-техникалық  базасын  жақсартуға;

•     ауыртпашылық    апатының    салдарын     жою    және  алдын     ала     ескерту,     табиғи     ортаның     тигізген  зардабына компенсация беруге  жұмсалады.

Қоршаған ортаны қорғаудың  Республикалық қоры жергілікті қорлардың  аударған ақша қаражаты есебінен құрылады. Қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті қорлары, қоршаған ортаны ластағаны үшін ақы түрінде табиғат пайдаланушылардан түсетін, залалды өтеу туралы талап-арыздар бойынша алынған қаражаттан, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзганы үшін салынған айып пұлдардан, аң мен балық аулаудың тіркелінген құралдарын, заңсыз алынған өнімді сатудан түскен қаражаттан, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының заңдарына   қайшы  келмейтін  өзге  де  түсімдерден  құралады. Экологиялық талаптарды реттейтін арнаулы нормалар бар. Олардың қатарына:

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 18 наурыздағы "Экологиялық сараптама туралы";

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдедегі "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы";

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдедегі "Қоршаған ортаны қорғау туралы"; ³

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 21 қарашадағы "Жануарлар  дүниесін қорғау, өнімін молайту және пайдалану туралы";

Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11 ақпанындағы "Өсімдіктер карантині туралы" заңдары, сондай-ақ жер қатынастары, атмосфералық ауаны қорғау туралы т.б. заңдар жатады.

Экологиялық талаптардың  бұзылуы орыналғандығы Қазақстан  Республикасының "Экологиялық сараптама  туралы" арнаулы заңымен реттеледі./42, 52 б./