Экология

Радиациялық әсерлердің шығу көздері баршаға мәлім, қарапайым  космостық сәулелерден бастап, экологиялық  катастрофалар болып табылатын  ядролық қаруларды сынау, атом ядролық  станциялардағы авариялар, т.с.с. Көптеген елдерде ядролық қаруды сынау  жұмыстарының жүргізілуіне байла­нысты  ядролық өндірістің, атом-электр станцияларының дамуына байланысты атмосферада  жасанды радиоактивтілік көздері  пайда болды.

Радиоактивті элементтерді өндіру мен атом қондырғыларын, двигательдерін іске қосу жұмыстары кезінде атмосфераға  өте қауіпті радиоактивті заттар бөлінуі мүмкін. Радиоактивті заттар атмосферада тозаң, не аэрозоль түрінде  болады, олардың азғантай дозасының  өзі адамның нерв системасы, жыныс  бездері, асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без бен гипофиз қызметіне  зиянды әсер етеді.

Атмосфера радиоактивті заттармен  әсіресе, атом және сутекті бомбалардың  жарылуы кезінде ластанады. Атом жарылысы кезінде түзілген изотоптардың жартылай ыдырау кезеңдері түрліше. Әсіресе, стронций-90 (жартылай ыдырау кезеңі 25 жыл) мен цезий-137 (жартылай ыдырау кезеңі 33 жыл) өте қауіпті.

Радиоактивті изотоптар  өсімдіктердің қалдықтары, жануарлардың қалдық өнімдері арқылы да таралады. Олардың  тасымалдануында қоректік тізбектер  де біршама роль атқарады. Судағы изотоптар  өсімдіктерге сіңіріліп, олармен балықтар қоректеніп, балықтарды жыртқыш балықтар не құстар қорекке пайдаланады, т.с.с.

1945 жылы августа Жапонияның  Хиросима мен Нагосаки қалаларында  жарылған атом бомбалары ондаған  мың адамдардың өмірін қиды, оның  зардаптары әлі күнге дейін  сақталуда.

1963 жылы Москва қаласында  бейбітшілік сүйгіш мемлекеттердің  біразы бірігіп, ядролық қаруды  атмосферада, космос кеңістігінде  және су астында сынауға тыйым  салу туралы келісімге қол  қойды. Бұл келісімнің адамдардың  денсаулығын сақтау мен бүкіл  тіршілікті қорғауда үлкен маңызы  бар.

Атом энергиясын кең масштабта  қолдану нәтижесінде атом өндірісінің  қалдықтары көбеюде. Енді осы қалдықтарды  зиянсыздандыру проблемасы да туындап  отыр. Бұл проблеманы шешу жолдары  түрлі елдерде түрліше жүзеге асуда. Мысалы, АҚШ мен Англия атом өндірісінің қалдықтарын Атлантика  мұхитына тастайды, Франция ескі теміржол туннельдеріне сақтайды, ал біздің елімізде жердің терең қабатына көміледі, бұл ең зиянсыз және тиімді жол  болып саналады.

 

Атмосфераның шумен ластануы

Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы кезеңінде атмосфераның шумен  ластануы да бірқатар зардаптарын тигізуде. Деңгейі шамамен 90-120 децибел болатын  шулар адамның жүйке жүйесіне әсер етіп, есту органдарының қызметін нашарлатып, тіпті кейбір жағдайларда  жүйке — психикалық аурулардың пайда  болуына себеп болады. Бұнымен  қатар гиперто­ния, асқазанның жарасы, организмнің эндокриндік системасының бұзылуы сияқты аурулардың пайда  болуына, нерв клеткаларының дегенерациялануына әкеп соғады. Үздіксіз қатты шу әсерінен перифериялық қан тамырлары тарылып, бұлшық еттер мен миға қанның келіп жетуі қиындайды. Деңгейі 130 децибелден асатын шу акустикалық травмалар туғызады.

Батыстың бірқатар елдерінде  әскери аэродромдар маңындағы елді мекендер тұрғындарының үнемі ұшып тұратын реактивті самолеттердің  шуынан жүректің миокарді инфаркт, жыныс  органдары қызметінің әлсіреуі сияқты аурулар жиілеген. Ал кенеттен болған қатты шу әсерінен жүректің тоқтап қалуы да байқалады. Жануарларда  да, әсіресе үй құстарында жұмыртқалар  салу, сиырлардың сүт беру қабілеті төмендейтіні байқалған.

Осыған байланысты шудың  әсерін төмендету үшін біраз шаралар  жүзеге асырылады. Мысалы, үлкен қалаларда  жасыл өсімдіктер шудың деңгейін біршама төмендетеді. Олар түскен шу энергиясының 20% жұтады. Бүнымен бірге  шуды сіңіруші конструкцияларды, экрандар орнату сияқты шаралар да атмосфераның шумен ластануынан қорғайды.

15 билет

3 Атмосфера — Жер шарының ауа қабығы, ол салмақ күшіне байланысты ғаламшармен бірге айналып, қозғалысқа түседі. Жалпы массасы 5-1015 т шамасында болатын атмосфера түрлі газдардан, су тамшылары мен шаң-тозаңнан тұрады. Атмосфераның төменгі бөлігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғары шекарасы ретінде соңғы ғылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады, бұдан әрі қарай ауа өте сиреген күйде болады.

Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік  аралығында ауа құрамы мынадай газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ға жуық (оның 0,93%-ы аргон), көмірқышқыл  газынан — 0,03%-ы тұрады. Ауа құрамындағы  криптон, ксенон, неон, гелий және сутек  газдары өте аз мөлшерде болады. Атмосфераның төменгі қабатында  ауа құрамы салыстырмалы түрде тұрақты  болады, тек өнеркәсіпті аудандар мен ірі қалалар үстінде көмірқышқыл  газының үлесі он есеге дейін  артуы мүмкін. Лас ауаның құрамында  бөгде қосылыстар да кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа құрамында  оттек басым, ол ультра- күлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдыраған күйінде  болады. 1000 км-ден биікте сиреген  атмосфера негізінен гелий мен  сутектен турады, сутек зарядталған  атомдар күйінде таралған.

4Анабиоз (гр. anabiosis – тірілу, өмірге қайта келу) – жасырын тіршілік, ағзаның жағымсыз жағдайлардан (төмен температура, ылғалдың жеткіліксіздігі, кебу, т.б.) өтуге бейімделу реакциясы. Мұнда тіршіліктің көрнекі белгілерінің барлығы баяулайды, алайда дамуға қлайлы, жағымды жағдайлар туысымен ағзаның тіршілік функциялары қалпына келеді

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9 қызметі. Геологиялық,  биологиялық, антропогенді айналымдар

       «Тірі  зат» деген ҧғымды алғаш қолданған  В.И.Вернадский. Биосфераның тірі 

заттектерінің жалпы массасы 10

12

т. Қҧрлық биомассасының негізгі  бӛлігін жасыл 

ӛсімдіктер (99,2%), ал мҧхитта  – жануарлар мен микроорганизмдер (93,7%) қҧрайды.

Қазіргі кезде жер бетінде  тірі организмнің 2 млн-нан астам  тҥрі белгілі. Олардың 1,5 млн-

нан астамы жануарлардың, 500 мыңға жуығы ӛсімдіктердің тҥрлері  боп табылады.

Тірі заттың негізгі қасиеттері:

1. Бос кеңістікті  ӛте  тез жылдамдықпен жаулап алу   қасиеті. Мысалы: 1 га ӛсетін 

ӛсімдіктердің жапырақтары  және тамыр жҥйесінің кӛлемі 8-га тең.Ф ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 12

2.  Қозғалыстың пассивтілігі (гравитациялық және салмақ кҥшіне ) және 

активтілігі ( мысалы: су ағысына  қарсы, ауа ағыстарына қарсы, т.б.)

3. Тіршілік  ету барысында  тҧрақты болуы, ал тіршілігі  тоқтағаннан кейін тез 

ыдырап, ӛзінің жоғары физика-химиялық активтілігін сақтап, айналымға тҥсуі.

4. Әртҥрлі табиғат жағдайларына  тез бейімделгіштік қасиеті. Тіршілікке  қолайлы 

орталарда: қҧрлық-әуе, топырақ, су және организмнің ӛзі , ӛте қауіпті  экстремалды 

ортаға да бейімделе алады (мысалы: +140 С, -273 С температурада  анаэробты жағдайда

тіршілік ететін организмдер  бар).

5. Реакциялардың ӛте тез  жылдамдықпен жҥруі.

6. Тірі заттардың ӛте  жоғары жылдамдықпен жаңаруы. ( Биосфера  ҥшін 8 жыл, қҧрлық 14

жыл, мҧхиттар ҥшін 33 жыл).

7. Олар химиялық элементтердің  толықтай жаңарып отыруын қамтамасыз  етеді. Мысалы:

планетадағы барлық оттегі 2 мың жылда, ал кӛмірқышқыл газы  300 жылда.

Тірі заттардың  атқаратын  қызметтері:

Биосферадағы химиялық элементтердің  миграциясы тірі  ағзалардың тіршілік

әрекетіне тікелей байланысты. Олар тау жыныстарының және минералдардың  пайда 

болуына қатынасып, ерекше геохимиялық  қызметтерді атқарады:

1) Энергетикалық- бҧл фотосинтез  барысында энергия қорының жиналып,  қоректік тізбек 

арқылы берілуімен байланысты. Тірі ағзалар кҥн энергиясын (аккумуляция) ӛз денесінен 

ӛткізіп оны басқа энергия  тҥрлеріне айналдыра алады ( химиялық, жылу)

2)  Газдық функциясы  - тіршілік ортасының белгілі  химиялық газдық қҧрамын 

тҧрақты ҧстау немесе оны  ӛзгерте алу.

3) Тотығу- тотықсыздану қызметі,  барлық тірі организмдер ҥшін  оттек ӛте қажет. Осы 

оттектің болуы нәтижесінде  тотығу және тотықсыздану процестері ҥнемі жҥріп отырады.

4) Концентрациялық - бҧл  ағзалардың ӛз денесінде шашыранды  химиялық 

элементтерді ортамен  салыстырғанда бірнеше есе жоғары жинақтай алуы. (мысалы:

теңіз балдырларында йодтың кӛп болуы және т.б.)

5) Деструкторлық - бҧл ағзалардың  тіршілік әрекеті нәтижесіндегі  ӛнімдерінің  және 

ӛлгеннен кейін ӛздерінің  жойылуы ( оны жҥргізетін  деструкторлар, редуценттер).

6) Транспорттық  қызметі  - бҧл ағзалардың активті тіршілігі  барысында зат пен 

энергияның ауысуы ( қҧстардың  және балықтардың миграциясы, т.б.)

7) Орта қалыптастыру қызметі:  Бҧл функция интегралдық функция  болып табылады (ӛзге 

функциялардың бірлесе отырып әсер ету нәтижесі). Ортаның физикалық-химиялық

параметрлерінің ӛзгерістерге ҧшырауы, тҥптеп келгенде осы функциямен байланысты.

8) Ыдырату қызметі: бҧл  функция орта қалыптастыру функциясына  қарама-қарсы. Бҧл 

функция организмдердің трофтық (қоректену) және транспорттық (тасымалдаушылық)

әрекеттері арқылы кӛрініс  береді.

9) Ақпараттық қызметі-  тірі заттардың немесе олардың  топтарының (бірлестіктерінің)

белгілі бір ақпаратты  ӛз бойына жинақтауымен,  сол жинақталған  ақпаратты мҧрагерлік

қҧрылымдарда бекітуімен, сӛйтіп ӛзінің келесі ҧрпақтарына беруімен анықталады. Бҧл 

функция организмнің икемделу механизмінің кӛрсеткіштерінің бірі болып  табылады.

Зат айналымы- заттектердің атмосферада, гидросфера мен литосферада, соның 

ішінде ғаламшар биосферасына енетін қабаттарда болып жататын  процестерге ҥнемі 

қайталап, ҥздіксіз қатынасуы.

Айналымның 3 типі бар:

1.Геологиялық

2.Биологиялық 

3.Антропогендік 

Биологиялық және геологиялық  табиғи айналымға, ал  антропогендік  жасандыға 

жатады.Ф ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім  алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік  кешені 13

1.Геологиялық айналым  -    қҧрлық пен әлемдік  мҧхит арасындағы                                                                                                                                                                                                 

зат пен энергияның ҥздіксіз циркуляциясы.  Су осы айналымдағы  негізгі кҥш,

литосфераның (жыныстардың ) біртіндеп су арқылы теңіздер мен  мҧхиттарға

тасымалдануы.

2. Биологиялық айналым  -   бҧл тірі ағзаларға топырақтан  және ауадан химиялық 

элементтердің тҥсуін, ондағы органикалық тіршілік нәтижесінде  олардың кҥрделі 

заттарға айналып, жыл  сайынғы биоценоз қҧрамына кіре-тін  организмдер 

қалдықтарымен немесе тҥгелдей жойылған организмдер арқылы қайтадан топыраққа,

ауаға, суға қайтарылуын айтады

Жалпы биосферада заттың жоғалуы  ӛте аз, ақпараттар тҥрдің жойылуымен немесе

генетикалық қайтарылмас  қайта қҧрулармен жоғалады, ал энергетикалық  айналымдар ӛте 

баяу, бір бағыттағы энергия  ағымы басым ӛндіруші - ӛсімдіктерден- тҧтынушыларға, ал

одан ыдыратушыларға, одан кейін энергия жер аумағы мен  ғарыштық кеңістікке тарайды.

Ӛсімдіктердің органикалық  заттарды қалыптастыру қасиеті экологияда

продуцент деп аталды, («продуцере»  грек тілінде – қалыптастыру дегенді  білдіреді).       

Жануарлар ауадағы оттегімен  тыныс алып, ӛсімдіктерді қорек ретінде  пайдаланып, ӛзінен

кӛмір қышқыл газын бӛледі, яғни осы заттарды пайдаланып энергия  жинайды. Сондықтан 

жануарлардың функционалдық  осы қасиеті экологияда  консумент  деп аталды (грекше

«консумене» жинау дегенді  білдіреді).

Консументтер 3 топқа бӛлінеді:

1.1-реттік консументтер  – тек ӛсімдік қоректі жануарлар  мен организмдер жатады.

2. 2-реттік консументтер  – бҧл тек ӛсімдік қоректі  жануарлармен, яғни 1-реттік 

консументтермен қоректенетіндер.

3. 3-реттік консументтер - бҧл жыртқыштар, 2-реттік консументтермен  және ӛзі 

тәрізділермен қоректенеді.

        Микроорганизмдер (бактериялар, саңырауқҧлақтар және  т.б.) заттардың ӛлі 

қалдықтарын ыдыратып (кҥрделі  органикалық зат), оларды қарапайым  минералды 

заттарға айналдырады. Экологияда олар  редуценттер немесе деструкторлар  деген 

атқа ие болды («редуцере» грек тілінен аударғанда ыдырату, ал латынша 

«деструкция» бҧзу дегенді  білдіреді). Микроорганизмдер зат айналымын  аяқтап, жаңа

циклдың басталуын қамтамасыз етеді.

Табиғи және жасанды айналымның айырмашылығы.

Табиғи айналым  (Т.а.):

I. Т.а. 3 миллиардтай жыл  бҧрын басталып, бірнеше миллиондаған  жыл бҧрын толық 

қалыптасты.

2. Т.а. тіршілік кӛзі  ретінде және басқа қажеттіліктері  ҥшін тек кҥн энергиясын 

пайдаланады.

3. Т.а. ҥнемі қалдықсыз,  ӛйткені тіршілік әрекеті нәтижесіндегі  заттың барлығы 

соңында ыдырап, минералданып, келесі айналым циклына қатысады.

Жасанды  айналым (Ж.а.):

1. Ж.а. мыңдаған жыл бҧрын  пайда бола бастап, адамзат жаңа  әлеуметтік деңгейге кӛшкен 

сайын табиғат байлықтарын  саналы тҥрде игере бастады.

2. Ж.а. тек кҥн энергиясымен  ғана шектелмейді, қосымша жылу-, электр- және атомдық 

станцияларды, одан басқа  жылу-энергетикалық ресурстар мен  пайдалы қазбалар

энергиясын да пайдаланады.

З. Ж.а. қалдықтың жылдан жылға  артуымен сипатталады. Адам әрекеті  нәтижесінде 

жасалған заттардың кӛбі ыдырап жойылмайды, сондықтан олар жинала беріп,

биосфераны ластайды.Ф  ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 14

         Ең  басты мәселе биосферадағы айналымдардың  қалдықсыз жҥруі. Нәтижесінде, 

биосфера деп аталатын ҥйімізде ешбір басы артық зиянды қосылыстар тҥзілмейді, бәрі де

қайтадан айналымға тҥсіп  табиғаттың ӛзін-ӛзі тазартуы жҥріп  жатады. Ол процестердің ең