Экология

басты қозғаушы кҥші – Кҥн  екенін естен шығармауымыз қажет.

       В.Н.Вернадский  табиғаттағы зат айналымдарының  тҧрақты даму процесіндегі 

адамның роліне ерекше мән  берді.  Тіптен, оның дәлелдеуінше адам баласы теңдесі жоқ 

биосферадағы ең қуатты геологиялық  кҥш деп бағалады. Яғни, болашақтағы  биосфераның 

тағдыры адамзаттың санасының, ақыл-ойының деңгейіне байланысты екендігін  болжап, 

ноосфера туралы пікір  айта бастады. «Ноосфера» термині ғылымға  француз 

математиктері Э.Леруа және Т.Шарденнің ҧсынуымен енгізілген болатын. 1944 жылғы 

В.Н.Вернадский ӛз еңбегінде  « Болашақ планетаның ҧсқыны мен  тіршілігі адам

баласының ақыл-ойы мен  парасатына байланысты дамиды және тәуелді  болады. Ең

бастысы адамзаттың санасыз  ақыл-ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры 

шешіледі »,-деген.  

 

Экологиялық факторлар, олардың  организмдерге әсері 

Негізгі түсініктер – Экологиялық  факторлар, оның топтары. Абиотикалық  факторлар,

түрлері.Биотикалық қарым-қатынас  түрлері. Антропогендік фактор. Факториалды 

экология.Экологиялық заңдар мен ережелер

Экологиялық фактор дегеніміз- тірі организмдерге  оң немесе теріс  әсерін тигізетін 

ортаның элементтері. Факторлар  организмдерге жиынтық кҥйде  әсер етеді. Оған

организмдер әртҥрлі жауап  береді.

    Факторлардың 3 тобы  бар:

1. Абиотикалық фактор- тірі  организмдерге әсер ететін ортаның  бейорганикалық 

элементтерінің жиынтығы. Олар:

а) климаттық немесе физикалық (температура, қысым, жел, жауын-шашын, жарық,

радиоактивті сәулелер)

б) химиялық (ауаның, судың, топырақтың химиялық қҧрамы)

в) эдафикалық  («эдафос» аударғанда топырақ дегенді білдіреді) (топырақ  қҧрылымы,

минералдық қҧрамы, ылғалдылығы  және қышқылдылығы, ауа ӛткізгіштігі).

г) орографиялық  (биіктік  белдеу, жер бедері, беткей экспозициясы)

2. Биотикалық фактор- организмдердің  бір-біріне әсерін тигізуі. Кез-келген  организм 

басқа организмнің ӛзіне  тікелей немесе жанама әсерін сезеді. Бҧл ӛте кҥрделі процесс.

Аталған қарым-қатынас ӛсімдік  пен ӛсімдік, жануар мен жануар, ӛсімдік  пен жануар

арасында жҥреді. Жалпы  табиғатта әртҥрлі биотикалық қатынастар бар солардың

негізгілері :

а). Симбиоз (селбесу), мутуализм  – екі тҥрге жататын организмдердің

кеңістікте бір-біріне ешбір  зиянын тигізбей, керісінше селбесіп тіршілік етуі.

ә). Жыртқыштық – тҥрлер арасында болатын қатынастардың ең жоғарғы  формасы,

ол тҥрдің қорек, тҧрақ  және тағы басқа ресурстардың жетіспеушілігіне байланысты бірін-

бірі қуу, ӛлтіру, жеу арқылы кӛрінеді.

б).  Паразиттік -  бір  тҥр ӛкілінің екінші тҥр ӛкілін қорек  немесе тіршілік ортасы

ретінде пайдалануы. Паразиттер 2-ге бӛлінеді: эндопаразиттер  –  иесінің ішінде,

эктопаразиттер – иесінің  сыртында жабысып ӛмір сҥретіндер

в). Комменсализм –  арамтамақтық қҧбылыс, бір тҥрдің қоректік қалдығымен

қоректене отырып, оған еш зиян келтірмеу.

г). Аменсализм  – бірге  тіршілік ететін тҥрлердің бір-біріне теріс ықпалын 

тигізуі.Ф ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім  алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік  кешені 15

д). Бәсекелестік- бір немесе бірнеше тҥрге жататын организмдердің ӛзара 

қорек, тҧрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайындағы  қарым-қатынасының 

кӛрінісі.

З. Антропогендік фактор (А.ф.)- қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс-

әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы ӛзінің материалдық  игілігі ҥшін

табиғат байлықтарын игеруге  мәжбҥр болады. Нәтижесінде, ірі кешендер, ӛнеркәсіп,

зауыт, кен байыту, автокӛліктер, ауылшаруашылығы салалары дами тҥседі. Ал

олардан зияны әртҥрлі  газдар, қалдықтар, лас сулар, химиялық зиянды қосынды 

заттар айнала қоршаған ортаға тарайды. Зиянды заттардың кӛпшілігі  табиғатта 

айналымға тҥспей, жинақталып бҥкіл тіршілікке кері әсерін тигізе бастайды. Яғни,

атмосфера ауасының ластануы, су айналасының бҧзылуы, жердің қҧнарсыздануы,

қуаңшылық, ӛзен-кӛлдердің  тартылуы, ӛсімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе

қҧрып кетуі, адам баласының  денсаулығының бҧзылуы және жалпы  биосфера

шегіндегі бҧрын-соңды болмаған климаттың ӛзгеру қҧбылыстары ҥдей тҥседі. Соңғы 

жылдары антропикалық факторлардың табиғи ортаға және жалпы биосфераға әсері 

айқын біліне бастады.

Экологиялық факторларды, оның тірі организмдерге әсер ету заңдылықтарын 

зерттейтін ғылым факторлық  экология деп аталады.

Оптимум ережесі. Кез-келген организм ҥшін белгілі бір деңгейде ӛте 

қолайлы (оптимальды) диапазон шегі болады. Мҧнда организм тҧрақты  дамиды,

кӛбейеді, тіршілік етеді. Оптимальды зона шегінің сыртында  организм дағдарысқа

тҥседі.

Ю.Либихтың «Минимум заңы » - негізгі заң:  кез-келген организм ҥшін

белгілі бір фактор шешуші роль атқарады, сол фактордың ең тӛменгі шегі оның

жойылуына, ӛліміне әкеледі.

Шелфордтың тӛзімділік заңы (толеранттылық)- В.Шелфорд ашқан (1913) заң 

және ол Либихтың минимум  заңын толықтырады. Бҧл заңға  сәйкес ӛркендеуді

шектейтін экологиялық фактордың  минимум және максимум шегі болады. Бҧлардың

арасындағы ауқым организмнің  тап сол факторға тӛзімділік шамасын  анықтайды.

Б.Коммонердің экологиялық  заңдары – «Тҧйық шеңбер» атты еңбегінде  осы 

заңдарды айтып еткен, қазіргі кезде бҧл заңдар ӛте  актуальды.

1 заңы.  Табиғатта бәрі  бір-бірімен байланысты.

2 заңы.   Барлығы бәрібір  жойылуы керек.

3 заңы.   Табиғат бәрін  біледі.

4 заңы.   Табиғатта ештеңе  тегін берілмейді.

Экологиялық корреляция заңы  – экожҥйеде барлық тҥрлер бір-біріне

сәйкестікте ғана ӛмір сҥре алады. Ортаға бірдей талап қоятын екі  тҥр бірге тіршілік ете 

алмайды.

Аллен ережесі -    жылықанды  жануарлардың климат суыған сайын қҧлағы,

тҧмсығы, қҧйрығы т.б. органдары  қысқа бола береді, салмағы ҥлкейеді.

Бергман ережесі – белгілі  бір тҥрге жататын жылықанды  жануарлардың дене

тҧрқы ҥлкен болып, суық облыстарда кӛп кездеседі.

Уоллес ережесі- солтҥстіктен оңтҥстікке қарай организмдердің тҥрлік қҧрамы арта

тҥседі.

Негізгі экологиялық терминдер

Негізгі түсініктер  –  Биоценоз, биотоп, биогеоценоз анықтамасы.  Экожүйе.  

Автотрофты және гетеротрофты организмдер.Популяция анықтамасы, қасиеттері

және құрылымыФ ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік кешені 16

    Биоценоз –  табиғи жағдайлары бірегей жерлерде  тіршілік ететін және бір  - біріне 

әсер ететін ӛсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің  жиынтығы. Биоценоз

ҧғымын алғаш ҧсынған  неміс зоологы К.Мебиус (1877ж.), латын  тілінен аударғанда

«биос»- ӛмір, тіршілік, «ценоз»- жалпы деген мағынаны білдіреді. Биоценоз

қҧрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын биоценологиялық  тҧрғыда 

қарастыру қажет.  Кез-келген биоценоз абиотикалық параметрлердің айқын 

ҥйлесімімен сипатталатын бейорганикалық субстратта дамиды. Яғни,   биотоп-

организмдердің тіршілік ортасы. Биоценоз бен биотоп бірігіп  жоғарғы рангідегі 

макрожҥйе – биогеоценозды  қҧрайды. Алғаш бҧл терминді ғылымға  орыс ғалымы В.Н 

Сукачев (1942) енгізген. Сонымен  биогеоценоз дегеніміз биоценоз+  биотоптың 

(экотоп) динамикалық бірлестігі. Сукачев бойынша биогеоценоздың  қҧрылымы 2

блоктан: биоценоз және биотоп, 6 звенодан тҧрады: зооценоз  – жануарлар 

популяциясы, фитоценоз- ӛсімдіктер популяциясы, микроценоз- микроорганизмдер,

гидротоп- су ортасы, климатоп- қҧрлық-әуе ортасы және эдафотоп- топырақ  тіршілік

ортасы.                                                                                                                                                                                 

Сукачев бойынша биогеоценоздың қҧрылымы.

Ғылымда биогеоценоз ҧғымының баламасы ретінде «экожҥйе» термині  қолданылады. Бҧл 

терминді ғылымға ағылшын  ғалымы А.Тенсли  1935 жылы енгізген. Шын  мәнінде, екі 

ҧғым да бірдей мағынаны білдіреді, әрі бірін-бірі толықтыра тҥседі, бірақ ӛзіндік 

айырмашылықтары бар.

Биогеоценоз бен экожҥйенің айырмашылығы:

1. Биогеоценоз жоғарыды  аталған 2 блок (биоценоз и экотоп),6 звенодан (зооценоз,

фитоценоз, микроценоз, гидротоп, климатоп и эдафотоп) тҧрады.

1. Экожҥйеде осы аталғандардың  бәрі бола бермейді, мысалы: жануардың  ӛлексесі 

- мҧнда фитоценоз жоқ,  шіріген ағаш діңі – эдафотоп  жоқ.

2. Биогеоценоз    энергиялық  жағынан   - мәңгілік жҥйе, яғни  кҥн сәулесі  мәңгілік 

таусылмайтын  энергия  кӛзі боп табылады.

биоценоз

биотоп

клима   

  топ

гидро

  топ

эдафо

  топ

микро

ценоз

  зоо-

ценоз

фито-

ценозФ ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім  алушыларға арналған пәннің оқу-әдістемелік  кешені 17

2. Экожҥйе керісінше зат  пен энергия айналымы тоқтаса,  ол да жойылады.

3. Биогеоценоз тек қана  табиғи жолмен ғана пайда болады.

3. Экожҥйе жасанды жолмен  де пайда болады. Мысалы: аквариум, су қоймасы..

4. Биогеоценоздың белгілі  бір шекарасы болады және ол  қҧрлықтың немесе  судың 

бӛлігі болуы мҥмкін.

4.Экожҥйе керісінше кез-келген  кеңістікті қамти алады, шекарасы  болмайды.

Сондықтан кез-келген биогеоценоз  экожҥйе бола алады, ал барлық экожҥйе 

биогеоценоз деген рангіге  жатпайды. Экожҥйе – бҧл зат  айналымы жҥретін кез-келген

организм мен абиотикалық  компоненттердің бірлестігі. Тенсли экожҥйені Жердегі 

табиғаттың функционалдық  бірлігі ретінде қарастырды. Продуценттермен  жасалынған

органикалық заттар, гетеротрофтар  мен консументтерге қорек болады. Мысалы:

жануар ӛсімдікпен қоректенеді, оны ӛз кезегінде басқа жануар қорек етеді. Яғни

осындай қатынас қоректік тізбек деп, ал оның әр звеносы  –  трофикалық деңгей деп 

аталады. Кез-келген экожҥйе  бірнеше трофикалық деңгейден тҧрады:

Бірінші трофикалық деңгейді автотрофтылар алады, яғни продуценттер-

ӛсімдіктер.

Екінші трофикалық деңгейдің  организмдері бірінші реттік консументтер, ал

ҥшінші трофикалық деңгей  – екінші реттік консументтер және тағы сол сияқты.

Соңғы трофикалық деңгейді ҥнемі  редуценттер-ыдыратушылар алады.

Қоректену  типіне байланысты организмдер автотрофты және

гетеротрофты болып жіктеледі.

1. Гетеротрофтылар (грек  сӛзі heteros- басқа,  trophe- қорек )  –    бҧл қорек кӛзі 

ретінде дайын органикалық  қосылыстарды пайдаланатындар. Олар ӛз кезегінде кҥрделі 

органикалық заттар мен сапрофиттерді  пайдаланатын голозойлар (жыртқыштар),

керісінше жай органикалық  заттарды пайдаланатын (қарапайым жануарлар  мен 

микрорганизмдер) деп бӛлінеді.

2. Автотрофтылар ( грек  сӛзі autos- ӛзім, trophe- қорек)  –бҧл қорек  кӛзі ретінде 

бейорганикалық заттарды пайдаланатындар. Олар, тек кҥн энергиясын пайдаланатындар 

фототрофтар және химиялық байланыстар  энергиясын пайдаланатын хемотрофтар  деп 

бӛлінеді.

Популяция дегеніміз- белгілі  бір географиялық аумақта тіршілік етуге бейімделген,

генетикалық шығу тегі бір, бір  тҥрге жататын особьтар жиынтығы. Популяция грек

тілінен «популюс»  - «халық, топ» деген мағынаны білдіреді. Әрбір  жеке тҥрдің ӛзінің

таралу аймағы болады. Олардың  сол аймақтағы тобы, сан мӛлшері  әртҥрлі болуы мҥмкін.

Терминді ғылымға Йогансен енгізген. Популяция  – биологиялық  бірлік ретінде ӛзінің

белгілі қҧрылымы, қасиеті  және атқаратын функциялары арқылы ерекшеленеді.

Популяция қасиеттері:

1.популяция саны- белгілі  бір аумақтағы немесе кӛлемдегі  особьтардың жалпы саны.     

2.популяция тығыздығы   – белгілі бір кӛлемдегі немесе  кеңістіктегі особьтардың 

орташа саны мен биомассасының  салмағымен ӛлшенеді.

3.туу – белгілі уақыт  аралығында дҥниеге келген особьтар  саны.

4.популяцияның ӛлуі –  белгілі уақыт аралығында ӛлген  особьтар саны.

5.популяцияның ӛсімі –  туған мен ӛлген особьтар санының  айырмашылығы.

6. популяцияның ӛсу темпі  –белгілі уақыттағы популяция  ӛсімінің орташа саны.

Популяцияның қҧрылымы.

     1. жастық  (әртҥрлі  жастағы особьтардың жағдайы)

     2. кеңістіктік  (таралуы, топтық, табын, туыстық  жағдайлары)

3. жыныстық  (особьтардың  жыныстық сай келуі)Ф ҚазҦПУ 0703-12-09 Білім алушыларға арналған пәннің  оқу-әдістемелік кешені 18

Тҧрақты даму теориясы, стратегиялық қҧжаттар

1972 жылы болған БҦҦ адамды  қоршаған орта мәселелері бойынша  конференциясы  

ауылдық және қалалық жерлерде тҧратын азаматтарға, соның ішінде жасӛспірімдерге 

қоршаған орта саласында  білім берудің халықаралық кӛпсалалы  бағдарламаларын 

жасады. 1992 ж Рио-де-Жанейро (Бразилия) ҚО және даму бойынша БҦҦ-ның  Рио-де-

Жанейро декларациясы және ХХІ  ғасыр кҥн тәртібі: тҧрақты дамуға арналған іс-қимылдар

бағдарламасы қабылданды. Мҧнда 36 тарауда ресми білім беруді қоса алғанда, оқу-ағарту,

халықтың ақпарат алуын  жақсартуды және кәсіби даярлықты адамның  және қоғамның

әлеуетін толық дәрежеде ашуға жәрдемдесетін процесс  ретінде мойындау керектігі атап

кӛрсетілді. Бейбітшілік, даму, денсаулық және демократия ТД-ның  бір-бірін 

толықтыратын алғышарттары екені кӛрсетілген.

2002 жылы Йоханнесбургте (Оңтҥстік  Африка) ӛткен ТД бойынша білім  беру