Экология

1 Экология ( лат. оіkos – үй, баспана; logos – ілім) – жеке организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу заңдылықтарын, сондай-ақ организм деңгейінен жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің – популяциялардың, организмдер қауымдастықтарының, экожүйелердің, биосфераның ұйымдастырылу және қызмет атқару заңдылықтарын зерттейтін ғылым Қазіргі  кезде  адамның  қоршаған  ортамен  қарым-қатынасы  ерекше  маңызға  ие  болып 

отыр. Жер  шарындағы  халық  санының  жедел  ӛсуі  және  кӛптеген  елдердің 

индустриалды  дамуы  табиғи  ресурстарды  пайдалануды  еселеп  арттырып,  адамның 

табиғатқа  әсерінің  кӛлемін  ӛсіре  тҥсуде.

    Соңғы  жылдары  пайдалы   қазба  қорларының  жақын   арадағы  таусылу  мҥмкіндігі, 

жер  бетінен  ӛсімдік  және  жануарлар дҥниесінің  кӛптеген  ӛкілдерінің жоқ долып

кетуі  және  сондай-ақ  табиғи  ортаның  шектен  тыс  ластануы    айрықша белең алып 

отыр. Кейбір  елдерде,  әсіресе жоғарғы дамыған елдерде қоршаған  орта  жағдайының 

нашарлағаны  соншалық , адамдардың  денсаулығы   бҧзыла  бастады.  Осының  бәрі 

қоғамды  қоршаған  ортаны  қорғау   мәселесіне  ерекше  кӛңіл  бӛлуге,  табиғатты  сақтау 

және қалпына  келтіру  мәселелерімен  жақсырақ  айналысуға,  сондай-ақ  оның 

ресурстарын ҥнемді  пайдалануға  итермелейді. Сондықтан  жыл  сайын  жерлерді 

суландыру,  ормандарды  қалпына  келтіру,  ӛндірістік  қалдықтар  мен  техникалық  лас 

суларды  тазарту,  топырақтың  қҧнарлылығын  сақтау  және  топырақ  эрозиясына  жол 

бермеу  тӛңірегіндегі  жҧмыстар  кең  кӛлемде  жҥргізуде.

    Табиғаттың  ӛзгеруді  қаламайтыны   белгілі.  Ондағы  ӛзгерістер  баяу, байқаусыз  ӛтеді, 

ӛзін-ӛзі  реттеу  мен  ӛзін-ӛзі  қалпына  келтіру  процестері  ҧзаққа  созылады.  Адамның 

зиянды  істері  бірден  байқалмайды,  тек  ҧзақ  жылдардан  соң  бір  нәрсені ӛзгерту

немесе  тҥзету  ӛте  қымбатқа  тҥскенде    кейде  тіпті  нәтижесіз  болған  кезде  ғана 

кӛрінеді.

    Экология  – тірі организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын, сыртқы қоршаған

ортасымен байланыстыра отырып зерттейтін ғылым. Бҧл терминді ғылымға неміс зоологы 

Э.Геккель  1866 жылы « Организмдердің жалпы морфологиясы » деген еңбегінде ҧсынған.

Термин  грек сӛзінен шыққан, « ойкос- oikos» - ҥй, тҧрақ, мекен , «logos»- ғылым  деген 

мағынаны  береді.

Экологияның жеке ғылым болуына себепкер алғышарттар:

1. Табиғат жӛніндегі ілім-білім  дамуының табиғи сатысы.

2. Ӛнеркәсіптің, ауыл шарушылығының,  транспорттың жылдан-жылға қарыштай

дамуы табиғаттың жекелеген нысандары  ғана емес, тҧтас экологиялық жҥйелердің де

мҥлдем  жойылып кетуіне әкеліп соқтыруда.

3. Кӛптеген техникалық мәселелердің  дҧрыс шешілмеуі, экологиялық

заңдылықтарды жақсы білмеу, табиғатты ҧтымды пайдалануға қажетті білім

тәжірибесінің болмауы экологияның нақтылы ғылым ретінде қалыптасуына тҥрткі болды.

Организмдердің  қҧрылысы мен дамуы ғана емес, олардың  ӛздері тіршілік ететін

ортасымен қарым-қатынастары да белгілі бір заңдылықтарға бағынатындығын тҥсіну

жҥзеге асты, мҧның ӛзі осы жайттарды ҧқыпты тҥрде зерттеу қажеттілігін туындатты.

 

2 Экологиялық сукцессия (экология және сукцессия) – бір биоценоздың басқа биоценозбен ауысып отыруы. Экологиялық сукцессия бірнеше кезеңдерден өтеді, солардың барысында биоталық қауымдастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Экологиялық сукцессия кезінде түрлер алмасуының себебі, популяциялар қоршаған ортаны өзгерте отырып, өзге популяция үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Мұндай жағдай жүйенің биоталық және абиоталық құрауыштарының арасында тепе-теңдік орнағанша жалғаса береді. Экологиялық сукцессия өсу, тұрақтану және климакс сатыларынан тұрады. Өнімділік критериін негізге ала отырып, оларды бір-бірінен былай ажыратады: бірінші сатыда өнім өзінің ең жоғары дәрежесіне дейін өседі; екінші сатыда өнім тұрақты болып қалады; үшіншісінде – жүйенің бұзылуына қарай ең төмен деңгейіне жетеді. Экологиялық сукцессияның автотрофты, гетеротрофты, аутогенді, аллогенді, фитогенді, зоогенді, ландшафты, антропогенді түрлері бар. Мысалы, аутогенді Экологиялық сукцессия ішкі байланыс арқылы жүрсе, ал аллогенді Экологиялық сукцессия сыртқы әсердің нәтижесінде пайда болады. Қорыта айтқанда, Экологиялық сукцессия биоталық қа-уымдастық пен физикалық орта арасында тепе-теңдік орнайтын, экожүйенің бағытталған дамуы болып саналады. Экологиялық сукцессия барысында организмдердің түрлік популяциялары және олардың арасындағы функциялық байланыстардың түрлері бірін-бірі белгілі заңдылыққа сәйкес кезеңді түрде және қайталап алмастырып отырады.

 

3 Биосфера (гр. биос—тіршілік, өмір, гр. сфера — шар) — бұл ұғым биология ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера геологиялық мағынада да қолданылады.Биосфера — тірі организмдер өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10—15 км биікке көтерілгенге дейінгі және 2— 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 км түбіне дейінгі жерде организмдер тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50% -ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады.

Биосфера  негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар. Биосфера Жердің тірішлік қабығы деп аталатыны сендерге мәлім. Биосфера терминін ғылымға 1875 жылы австрвялық ғалым Э. Зюсс енгізген болатын. Ал 1926 жылы орыс ғалымы В. И. Вернадский биосфера туралы ілімді негіздеп, оның анықтамасын ұсынды. В. И. Вернадский бойынша биосфера деп ғаламшарымыздағы барлық тіршілік дүнниесі мен олардың арасындағы өзара зат және энергия айналымы тұрақты жүзеге асатын жердің ерекше қабығын атайды.

Биосфера  атмосфераның төменгі бөлігін, гидросфераны жаие литосфераның жоғарғы қабаттарын қамтиды. Тіршілік дүниесінің өнімдері олардың тіршілік ортасы шеңберінен шығып, кеңістік бойынша мейлінше емін-еркін  таралады. Сондықтан тіршіліктің  таралу аймағы мен биосфераның шекарасымен  берлық жерде бірдей сәйкес келе бермейді.

Биосфераның құрамы мен құрылымы. Биосфераны құрайтын тіршілік дүниесінің құрамында мынадай  химиялық элементтер кездеседі: сутек, көміртек, оттек, азот, фосфор, кремний. Олар биофильдік элементтер деп аталады. Бұл элементтердің атомдары тірі организмдерді құрайтын күрделі  молекулаларды түзеді, оларға көмірсутектер, майлар, нәруыздар (белок) мен нуклейн  қышқылдары жатады. Аталған заттар тірі организмдердің құрамында бір-бірімен  тығыз байланыста болады. Тірі организмдер мен олардын тіршілік ортасы өзара тығыз байланысып, ұдайы өзгеру мен даму жағдайында болатын жүйелер жиынтығын құрайды. Биосфераны құрайтын тірі организмдер шартты түрде екі үлкен топқа біріктіріледі: флора және фауна.

 

4       Тұрақты даму ұғымының  мағынасы « болашақ ұрпақтың ӛз қажеттіліктерін

қанағаттандыру  мҥмкіндігіне қауіп тӛндірмей, қазіргі  ҧрпақтың қажеттіліктерін 

қанағаттандыру».

    «Тұрақты даму» термині алғашында табиғатты пайдалануда, атап айтқанда балық және

орман шаруашылығында пайда болған. Бҧл  термин оны пайдалану кезінде  табиғи

ресурстар сарқылмайтын және табиғи көбейіуі мҥмкіншілігіне ие болатын табиғи

ресрурстарды  пайдалану жҥйесін білдіретін.

    Тұрақты даму тҧжырымдамасының маңызды басталу кӛзі Рим клубының [1]

баяндамасы  болып табылады. 1972 жылы басылған "Ӛсу  шегі". Онда алғаш рет табиғи

ресурстардың  сарқылғандығы (мҧнай, газ, рудалар  және т.б.), индустрияның ӛсуі ӛз

шегіне  жеткендігі   және әлемнің  тҧрақты  дамуының жаңа тҧжырымдамасының

қажеттілігі кӛрсетілген. Нәтижесінде кӛптеген әлем елдерінде қоршаған ортаны қорғау

туралы  заңдар қабылданды, ірі қалалардан ӛнеркәсіптік ӛндірістерді  кӛшіру, зиянды

ӛндірістерді  жабу (кӛмір шахталары, тілімдер, карьерлер  және т.б.) және басқалар 

басталды. 

     1980-ші жылдары «Тұрақты даму» термині экологиялық проблемаларды шешу

бойынша нақты ҧсыныстарды әзірлеу мақсатында Бұұ қалыптастырылған  Брундтланд

комиссиясының есебінде қолданылды.

     1987 жылы бірнеше жыл бойындағы  жҧмысынан кейін Комиссия әлеуметтік  және 

экономикалық  проблемалардың шешілуінсіз  экологиялық  проблемаларды шешу мҥмкін

емес  және  тҧрақты даму жӛнінде кең  мағынада айту қажеттігі туралы тҧжырымға  келді. 

Комиссия  Бұұ ұсынған баяндамасында орнықты даму келесідей болып анықталады:

«Тұрақты даму  - қазіргі уақыт қажеттіктерін қанағаттандыратын, бірақ болашақ

ұрпақтардың ӛз қажеттіктерін қанағаттандыру қабілеттілігіне қауіп тӛндірмейтін даму

болып табылады».  Анықтамаға келесі тҥсіндірме берілген болатын: «Тҧрақты және ҧзақ

мерзімді  даму ӛзгеріссіз ҥйлесімдік жағдайда емес, керісінше ӛзгерістер процесі, онда

ресурстарды пайдалану, капитал салымдарын бағыттау, техникалық дамуды   бағдарлау 

және  конституционалды ӛзгерістер ағымдағы және болашақтағы қажеттіктермен

ҥйлеседі».

1992жылдың  маусым айында Рио-де-Жанейро  қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған  орта мен даму бойынша өткен  конференциясы «Тұрақты даму»  концепциясын және «ХХІ ғасырдың  күн тәртібіне» атты ауқымды  бағдарламасын қабылдады. 

 

5 Симбиоз, селбестік (грекше symbіosіs — бірігіп тіршілік ету) — екі түрге жататын организмдердің ұзақ уақыт немесе тұрақты түрде өзара пайдалы тіршілік етуі. Симбиоз терминін 1879 ж. неміс ботанигі А. Де Бари (1831 — 88) ұсынды. Симбиоз жануарлар мен өсімдіктер арасында жиі байқалады. Организмдер үшін бірігіп тіршілік ету жеке-жеке тіршілік етуге қарағанда анағұрлым пайдалы. Олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасы және одан келетін пайдасы осы симбиоз арқылы қалыптасады. Симбиоздың бірнеше түрі бар. Факультативті түрі — организмдер бір-бірімен симбиоз құрғанымен, әрқайсысының жеке тіршілік ете алуы. Мыс., үйеңкі ағашы қарағай мен балқарағайдың жақсы өсуіне әсер етеді. Облигатты түрі — симбиоз құрған екі организмнің бір-бірінсіз тіршілік ете алмауы. Мыс., бірі болмаса, екіншісі тіршілік ете алмайтын саңырауқұлақ пен балдыр симбиозы — қына. Мұнда балдыр саңырауқұлақты фотосинтез процесінде түзілетін органик. заттармен қамтамасыз етіп, өзі одан минералды заттар, су алады. Бұршақ тұқымдас өсімдіктер түйнек бактерияларымен (Rhіzobіun) бірлесіп тіршілік етеді. Бактериялар атмосферадан азотты сіңіріп, өсімдіктерді азотпен қамтамасыз еткенде, олар мол өнім береді. Сондықтан бұршақ тұқымдастары басқа өсімдіктерге қарағанда азотты қоректік затқа мұқтаж болмайды. Симбиоз жануарлар арасында да жиі кездеседі. Мыс., тақуа шаян актиниямен, термиттер мен құмырсқалар қоңыздармен симбиозды тіршілік етеді. Жалпы симбиозды тіршілік ететін организмдердің бір-біріне деген қарым-қатынасын ескере отырып, симбиоздың бірнеше типі жіктеледі.

 

6 1992  жылы Рио-де-Жанейродағы (Бразилия)  қоршаған орта және даму бойынша

Біріккен  Ұлттар Ұйымының Конференциясында қоршаѓан орта және даму бойынша Рио-

де-Жанейро  декларациясы және ХХІ ғасырға арналған Күн тәртібі:  Тұрақты дамуға

арналған  іс-ќимылдар бағдарламасы қабылданды.  ХХІ ғасырға арналған Күн тәртібінің

36-тарауында  ресми білім беруді қоса алѓанда,  оќу-аѓарту,  халықтың ақпарат  алуын

жаќсартуды  және кәсіби даярлыќты адамның және қоғамның әлеуетін толық дәрежеде

ашуѓа жәрдемдесетін процесс ретінде  мойындау керектігі атап көрсетілді. Оќу-аѓартудыњ

тұрақты дамуға ыќпал ету,  қоршаған орта мен даму мәселелерін шешуде адамның

мүмкіндіктерін  кењейту  үшін мањызы зор.  Бұдан кейінгі Біріккен Ұлттар Ұйымының

барлық  конференцияларында ќарастырылѓан  таќырыптарѓа (қоршаған орта,  тұрғылықты

халыќ,  әлеуметтік даму,  адам құқығы және демократия,  әйелдердің жағдайы  және

қоршаған  ортаны сақтау)  қарамастан,  тұрақты  даму проблемасы күн тәртібіне үнемі

қойылып отырды,  сонымен қатар білім  беру    қажетті өзгерістерді жүзеге асырудың

қозғаушы  күші екендігі туралы бір ауызды пікір  бар. Бейбітшілік, даму, денсаулық және

демократия  тұрақты дамудың бірін-бірі толықтыратын алғышарттары екені көрсетілген

Тұрақты даму маќсатында білім беру 1992 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Рио-де-

Жанейрода өткен Конференциясының нәтижесі болып  табылады. 1992  жылға дейін

қоршаған  орта экологиялық білім беру саласындағы  экономика,  жаратылыстану және

қоғамтану сияќты жеке ғылымдарды қамтитын барынша  кењ ауќымды таќырыптардыњ

бірі  болды.  Осыныњ нәтижесінде қоршаған ортаѓа ќатысты тақырыптарды қарастыру

кезінде қиындықтар туындады және білім беру саласындаѓы қызметкерлер осындай

күрделі пәнді игеруде ќиын жағдайда қалды.  Рио-де-Жанейродағы Конференцияда

қоршаған  орта ±ѓымына тұрақты даму т±жырымдамасын енгізу арќылы оныњ мазм±нын

кеңейту жөнінде ұсыныс жасалды. «Тұрақты даму мүддесінде білім беру» түсінігі тұрақты

даму  деген бастапқы терминді білдіреді.

 

2 билет

   1   Экология терминін ғылымға бірінші болып енгізген 1866 ж. белгілі табиғат зерттеушісі, дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Эрнест Геккель. Э.Геккель экологияға мынандай анықтама берді . Экология табиғаттың экономикасын білу, сонымен қатар тірі организмдердің осы ортаға басқа органикалық және органикалық емес заттардың ара қатынасын, өсімдіктер мен жануарлардың , олардың достары мен жауларының бір-бірімен байланыстарын зерттеу.

Экологияның даму ағымы өте ерте кезеңді қамтиды. Организмдердің ортамен байланыстары және олардың қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі туралы пікірлер антикалық  философтардың еңбектерінде кездеседі . Өсімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл және Теофраст (IIIғ.б.э.д) жазған , ал жануарлар туралы - Аристотель (Ivғ.б.э.д) жазған.