ҚҚС бойынша шегерімдер және есептеулер есебі

КІРІСПЕ 

    Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің  маңызды әдісі болып табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың табыстылығына байланысты болады. Салық мәселесi мен салық салудың тамыры ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан құбылыс.Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшалай төлемдер.  
      Салықтар мемлекетпен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп,дамуының негiзi болып табылады.Адамзат дамуыныңбүкiл тарихы бойына салық нысандары мен әдiстерi өзгердi,игерiлдi,мемлекеттiң қажеттiлiктерi мен сұрау салуларына бейiмделдi. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi.Мемлекет құрылымының өзгеруi,өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,жаңаруымен қабаттаса жүредi.  
-      Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси iс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кiрiстерiнiң негiзгi көзi-ұлттық табысты қайта бөлудiң басты қаржылық құралы,мемлекеттiң  және бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады.Салықтарда мемлекеттiң экономикалық мазмұны нақты түрде көрiнедi,ал салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi,олардың түрлерi мен рөлi қоғамның экономикалық құрлысымен,мемлекеттiң табиғатымен және функцияларымен айқындалады.  

    Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше құрамдары бойынша жіктеледі.

    Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі  тауарлар мен қызметтер тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін  бағалау үшін қолданылады. Салықтардың  тікелей және жанама бөлінуі жөнінде  қазіргі кездегі көзқарас көп  ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің тәуелсіздікті  жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет етуінің  он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.

    Мемлекетке  салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан маңызды  мәселелерді шешу мақсатында, сонымен  қатар өндірістің даму қарқыны мен  пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.

    Дегенмен  елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік нарықтағы қазіргі  кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан  салық жүйесін әлі де жетілдіруді  талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.

    Нарықтық  қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді айқындайтын салық түрлерін анықтау  болып отыр. Қандай да бір дәрежеде осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға  болады.

    Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық  көрсеткіштердің даму деңгейіне  байланысты мемлекеттік кірісте  салықтардың үлес салмағы өзгеріп  отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей  салықтар экономикасы қалыптасқан  және тұрақты мемлекеттерде үстем  болады. Бірақ, іс жүзінде барлық мемлекеттерді  фискалды саясатты іске асыруда негізгі  рөлді жанама салықтар атқарады.

    Дипломдық жұмыстың өзектілігі — жанама салықтар, тікелей салықтарға қарағанда, кәсіпорын  салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы  болып табылады. Жанама салықтардың  барлық ауыртпалығы толығымен соңғы  тұтынушыға, яғни тұрғындарға түседі.

    Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған  тұрғындар бөлігі зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.

    Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік  негізі болып Қазақстан Республикасының  Салық кодексі және басқа ресми  құжаттар болып табылады. Қазіргі  күні салық салудың теориясы мен  іс-тәжірибесін дамытуда ТМД елдерінде  Пушкарева В.М., Черник Д.Г., Юткина Т.Ф. т.б. Ал Қазақстанда осы тақырыпқа  қатысты Ержанов М.С., Зейнелгабдин А.Б., Идрисова Э.К., Кулукова Н.К., Карагусова Г.Н., Мельников В.Д., Нурумов А.А, Оспанов  М.Т. еңбектері белгілі. 
 
 

1 . САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ  ЖАҢАМА САЛЫҚТАРДЫ ЕСЕПТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 

1.1.Жанама салықтардың шегерімдерін есептеудің мәні 

     Салықтың шегерімдер деп салық заңнамасына сәйкес шегерімге жатпайтын шығыстарды қоспағанда, табыс алуға бағытталған қызметті жүзеге асырумен байланысты салық төлеушінің шығыстарын айтады. 
Салықтық кодекске сәйкес шегерімге жатпайтын шығыстарды қоспағанда, салық төлеушінің табыс алуға бағытталған кызметті жүзеге асыруға байланысты шығыстары салық салынатын табысты айқындау кезінде шегерімге жатады. Шегерімге жатқызылған шығыстардың мөлшері белгіленген нормалардан аспауға тиіс.      Шегерімдерді салық төлеуші өзінің табыс алуға бағытталған қызметіне байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді.

         Бұл шығыстар болашақтағы кезеңдердің шығыстарын қоспағанда, олар нақты жүргізілген халық аралық каржылық есептеменің стандарттарына және бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептеме туралы Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес анықталатын болашақтағы кезеңдердің шығыстарын қоспағанда, олар іс жүзінде жүргізілген салық кезеңінде шегерілуге жатады.   Болашақтағы кезеңдердің шығыстары олар катысты болатын салық кезеңінде шегерімге жатады. 
Шегерімдерден кейінгі алынған салық салынатын табыс түзетуге - есепті сапық кезеңіндегі табыстың немесе шегерімнің мөлшерін бұрын таңылған табыстың немесе шегерімнің сомасы шегінде ұлғайтуға немесе азайтуға жатады. 
          Кәсіпкерлік кызметтен шегетін залалдар, сондай-ақ I топтың тіркелген ақтивтерінің шығып қалуынан шеккен залалдар осы салық кезеңдерінің салық салынатын табысы есебінен өтеу үшін кейінгі он жылды қоса алғандағы кезеңге ауыстырылады.

    Салықтар  мемлекттің кірісін қалыптастырған қаржылық қатынастардың бір бөлігі әрі табиғатты қорғау, құқық қорғау және мемлекттің тағы басқа да қызметтерін  атқару үшін қажет және қоғамның дамуы  үшін қажет экономикалық қатынастардың  құрамдас бөлігі болып табылады. Міне сондықтан да, салықтар мемлекетке өз қызметтерін атқару үшін аса қажет  және салықтарды жою мемлекетті жоюмен тең десе де болады.

    Салық — бұл қаржы ғылымның негізгі  түсініктердің бірі. Салықтың мәнін  олардың атқаратын қызметтерінің  көмегімен ашуға болады. Ал қызметтері, өз кезегінде, салық қасиетінің әдісі  ретінде сипатталады. Бұл қандай қасиеттер, олардың қандай түрлері  бар екеніне тоқталып өтейік.

    Ең  біріншісі аса маңызды салықтың бір қызметі — оның қазыналық (фискалды) қызметі. Осы қызметтің  көмегімен салықтың негізгі қоғамдық бағыты — мемлекетті қаржы ресурстарымен  қамтамасыз ету іске асады.

Мемлекеттік бюджеттің кірістерін салықтарды тұрақты  және орталықтандыру негізінде қалыптастыру мемлекттің өзін ірі экономикалық субъектіге айналдырады.

    Салықтың  келесі қызметі бұл бақылау қызметі. Бақылау қызметінің көмегімен салық  механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысына  қадағалау қамтамасыз етіледі, салық  жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер қажеттілігін анықтайды. Салықтың бақылау  қызметінің іске асырылуы, оның толықтығы  мен тереңдігі белгілі-бір деңгейде салық тәртібіне байланысты.

    Салықтардың келесі қызметі — реттеуші қызметі  өндірістің дамуына әсер етеді және оның мәні тұтыну мен жинақталу арасында тепе-теңдікті қамтамасыз ету, яғни халықтың ағымдағы табыстарының бір бөлігін  алып қою арқылы олардың кейбір тауарларды тұтынуына шек қою және оны  өндірісті дамытуға бағыттау. Міне осы салықтың басты қызметтеріне сипаттама берілді, әрі қарай  салықтардың біздің мемлекетімізде ену алғышарттарына тоқталып кетеміз.

    ХХ  ғасырда төлем қабілеттілігінің критерийлері қабылданып және осы кезеңге  дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Тікелей салық мүлікке салынса, жанама салықтар — іс-әрекетке, тұтынуға салынған. Тікелей салықтар орта салық  қабілеттілігіне салынған, яғни оның жанама салықтардан айырмашылығы жанама салықты жеке төлемдер, жеке актілер  алынатын төлем десек, тікелей жалпы  орта салық қабілеттілігіне есептелініп  салынады. Егер мемлекет белгілі бір  тұлғаға талап қойып және оның төлем қабілеттілігін есептеп шығару негізінде салық салса, бұл тікелей  салық түрі болады, ал егер салық  салықтөлеушінің тікелей өзінің іс-әрекеті арқылы белгіленіп төленсе  бұл жанама салық түрі болып есептеледі.

    Осының  нәтижесінде жанама салыққа тек  қана ҚҚС, акциз, кедендік төлемдер ғана жатпай, сонымен қатар бонустар да жатады, өйткені бұл төлем түрі жеке субъектілер өздерінің іс-әрекеті  арқылы төленеді.

    Жанама  салықтар тұтынуға салынатын салыққа  жатады, ал бонустар бір реттік ірі  төлемдер болып табылады. ҚҚС, акциздер және құнды қағаздарға салынатын  салықтар жалпы тұтынушыларға, бүкіл республика тұтынушыларына салынды.

    Қазақстан өте күрделі қиын жағдайға қалып  еді, өйткені құрылымды қайта  құру экономикалық тұрғыдан ұзақ мерзімді және қосымша қаржы ресурстарын  талап етеді, ал бұл іс-жүзінде  ол кезде республикамызда жоқ  еді.

    Кеңес Одағының бар кезінде біздің республика салық салу мәселелері бойынша өз заңдылық актілері болған жоқ, жалпы  салық саясаты Мәскеуде елден  тыс қалыптасып отырған. Мұндай жағдай жас тәуелсіз Қазақстанға қолайсыз болады, бұдан өзгеде еліміздің нарық  экономикасында өту қажетті салық  жүйесін қалыптастыруды талап еткен. Салықтардың жалпы мемлекеттік, жергілікті жалпы міндеттемелік, жергілікті деп бөлінуі жергілікті бюджетке төлемдердің кепілдік болған, ал бұл жергілікті биліктің қаржыны өздігінен бөлінуіне ыңғай жасаған.

    Айта  кетерлік бір жай, кейбір маңызды  жалпы мемлекеттік салықтар, яғни ҚҚС, табыс салығы, акциздер республикалық  бюджетке түсіп отырған, ал кейбірі, яғни азаматтардың табыс салығы, заңды  тұлғалардың мүлік салығы, мемлекеттік  баж т.б. жергілікті бюджетке түсіп  отырған.

    Сатуға  салынған салық республикамызға 1991 жылдың 1 қаңтарынан енгізілді (% мөлшерінде белгіленген) өндірістік-техникалық бағыттары  өнімдерді өткізуден, халық тұтыну тауарларын өткізуден 5% мөлшерінде болды. Бұл салықты қолдану айналым  салығының көшірмесі сияқты болды, яғни салықты қолдану белгілі-бір  қиындықтарға әкеп соқты. Өнімді сатуға салынатын салық объектісі болып  тауарды соңғы тұтынушыға өткізуге табылады. Осы соңғы тұтынуға салынатын  салық болғандықтан ол тауар, қызмет өндіруге инвестиция салуға мүмкіндік  береді, жанар  май ресурстарына экономикалық қолданылуына қолайлы  жағдай тудырады. Дегенмен де жалпы  экономика шеңберінде оның да өзіндік  регрессивті сипаттары бар.

    Өнімді  сатуға және тұтынуға салынатын салықтың кемшілігі оны қолдау аймағының  шектеулігінде, сондықтан да ол барлық тұтынушыларға біркелкі бірдей салынбайды, кейбір салық төлеушілер, әсіресе  басқа елдерге экспорттаушы саласында  салықты төлемей отырушылар бар.

    Осы күндері ұсақ саудагерлер қосымша  құн салығын төлеуден бас тартып, қашып отыр. Өйткені, ҚҚС төлеуге  есепке кіру үшін, әуелі потенциалды  салық төлеушінің айналымы заңмен белгіленген  сомадан асып түскенін дәлелдеуі  керек. Ал бұл топтағы мүшелер  патент бойынша жұмыс істегендіктен  құжаттар айналымын жүргізбейді  немесе тіпті рұқсатсыз жұмыс  істеп отырады.

    Қазақстанда ҚҚС енгізу объективті қажеттіліктен  туындады. Сонымен қатар, мемлекеттің  қазыналық мүддесін қорғайтын жанама салық салу жүйесін қалыптастыруды білдірген. Бұл салықты оңтайлы  қолдана білген жағдайда бағаны қалыптастыру процессіне позитивті әсер етуге  және тұтыну құрлымына әсер етуге  болады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, салық төлеушілерге табысқа  тікелей салықты өсірудің орнына олардың шығыстарына салықты  өсіру қолайлы болып отырған.

    ҚҚС салық жүйесіне енгізуде мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды қойған:

• Бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық салыну базасын кеңейту;
• Салықтан түсетін түсімдерді инфляциялық құнсызданудан сақтау;
• Тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің тұрақты кіріс көзін қалыптастыру;
• Төлем қабілетінен артық сұранысты төмендету арқылы келесі екі мәселені шешу: тауар тапшылығын жою және инфляцияның қарқынды өсуін төмендету.

    Алғашқы мақсат ҚҚС іс жүзінде бүкіл тауарлар мен қызметтерді қамтитындықтан және нарықтық экономиканың шарттарына жауап беретіндіктен іске асқан. Екінші мақсатқа жету ҚҚС бағаның  ырықтануына сәйкес келеді, баға өскен  сайын, толық түсімдері де өсе  түседі, салық мөлшерлемесі тұрақты  болып қана береді. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалардың табысының  есебінен жүргізілгендіктен, тауарлар мен қызметтер есебін жүргізу  жеңіл. Жанама салықтардың, соның ішінде ҚҚС-тің, экономикалық мәнін ашудан бұрын олардың әртүрлі әдебиеттердегі қарастырылған анықтамаларын қарастырайық.