Негізгі құралдар және оларды жіктеу мен бағалау

 

    № 3.2. кестеден көріп отырғанымыздай 2007 жылдың басында "САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамында негізгі құралдар көлемі 90180,82 мың теңгені құрады. Осы жыл ішінде 36103,53 мың теңгенің құралдары келіп түсіп, істен шыққан. Жыл соңында негізгі құралдар көлемі 89907,96 мың теңгені құрады. Ғимараттар жыл басында 45332,10 мың теңге болды. 23585,65 мың теңгенің ғимараты алынып, 24048,52 мың теңгенікі істен шықты. 729,45 мың теңгеге жаңа құрылыстар салынып, 768,34 мың теңгенің тозуы есептелді. Берілістік құрылғылар жыл басында 807,09 мың теңге болды. Жыл ішінде 1768,33 мың теңгенің құрылғылары алынып 1850,04 мың теңгенің құрылғылары істен шықты. Жыл соңында 725,38 мың теңгені құрады. Сол сияқты машиналар мен жабдықтар 5298,13 мың теңгеге алынды, 4738,43 мың теңгенің машиналары мен жабдықтары ескіріп, істен шығарылды. Олар жыл басында 12467,50 мың теңгені және жыл соңында 13027,2 мың теңгені құрады. Ал көлік құралдары жыл басында 1372,15 мың теңгені және жыл соңында 3194,31 мың теңгенің көлігі алынып, 615,38 мың теңгенікі істен шықты. Басқа да негізгі құралдар жыл басында 28844,76 мың теңге болды, 2284,43 мың теңгенің құралдары алынып, 4355,68 мың теңгенің құралдары істен шығарылды. Жыл соңындағы қалдық 26773,51 мың теңгені құрады.

    Барлық негізгі құралдардың  ішінде өндірістік негізгі құрал 32050,77 мың теңгеге алынды және 30170,67 мың теңгеге істен шығарылды, ал өндірістік емес негізгі құралдар 4052,76 мың теңгеге алынды және 6205,72 мың теңгеге істен шығарылды.

    Банктер және басқа  инвесторлар қоғамның мүлкінің  құрамын текскргенде негізгі  құралдардың техникалық деңгейіне, өнімділігіне, экономикалық тиімділігіне, физикалық және моральдық жағынан тозуына көп көңіл бөледі. Сонымен қатар, жаңа техника енгізу, жаңа объектілерді іске қосу және негізгі құралдарды жөндеу бойынша жоспардың орындалуы тексеріледі. Жаңа жабдықтың жалпы көлемінің үлесі және әрбір бөліктің үлесі бойынша, сонымен қатар автоматталған жабдықтың үлесі анықталады. Жас құрамы мен моральдық тозуын сипаттау үшін қорлар пайдалану ұзақтығы бойынша топталады ( 5,5-10, 10-20 және 20жылдан жоғары ).

    Негізгі құралдар қозғалысының жалпылама бағасын жаңару, істен шығу, өсу және ұдайы өндіріс коэффициенті береді, сонымен қатар негізгі құралдардың техникалық жағдайын бейнелейді.

    Жаңару коэффициенті ( Ко ) жыл ішінде келіп түскен негізгі құралдардың құнын ( Фп ) жыл аяғындағы негізгі құралдар құнына ( Фк ) бөлеміз.

              Ко = Фп / Фк   яғни    Ко = 17454 / 175751 = 0,10

    Жаңару коэффициентін  барлық негізгі құралдар, оның  актив бөлігі, өндірістік негізгі  құралдардың жеке топтары және  жабдықтың негізгі түрлері бойынша мақсатқа сай етіп есептеу керек. Сонымен қатар оларды барлық келіп түскен негізгі құралдар бойынша және қозғалысқа енгізілуі бойынша жеке-жеке есептеуге болады. Соңғы жағдайда бұл коэффициентті енгізу коэффициенті деп атайды ( кв ).

    Талдау жүргізу кезінде жаңару коэффициентінің актив бөлігін барлық негізгі құралдармен салыстырып, оның қай бөлігі жаңаруға көп септігін тигізіп отырғанын анықтау керек. Жаңару коэффициентінің актив бөлігінің көп болуы қоғамда жаңару осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді және ол қор қайтарымының көрсеткішіне әсер етеді.

    Негізгі құралдардың  жаңаруы жаңадан сатып алу  немесе қолда бар құралдарды  модернизациялау есебінен болуы  мүмкін.

    Істен шығу коэффициенті (Квыб) – істен щыққан негізгі  құралдар құнын (Фвыб) жыл басындағы негізгі құралдардың құнына (Фн) бөлеміз.

               Квыб = Фвыб / Фн   Осы 2002 жылы істен  шыққан негізгі құралдар болған  жоқ.

    Істен шығу коэффициентін барлық негізгі құралдар, оның актив бөлігі, өндірістік негізгі құралдардың жеке топтары және жабдықтардың негізгі түрлері бойынша мақсатқа сай есептеу керек. Сонымен қатар оларды барлық істен шыққан негізгі құралдар бойынша және жою бойынша жеке-жеке есептеуге болады. Соңғы жағдайда бұл коэффициентті өтімділік коэффициенті (Кликв) деп атайды.

    Талдау жүргізу кезінде  істен шығу коэффициентінің актив  бөлігін барлық негізгі құралдармен  салыстырып, оның қай бөлігі істен  шығуға көп септігін тигізіп  отырғанын анықтау керек. Істен  шығу коэффициентінің актив бөлігінің көп болуы қоғамда істен шығу осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді және ол қор қайтарымының көрсеткіштеріне әсер етеді.

    Өсу коэффициенті ( Кпр ) – бұл негізгі өндірістік қордың  өсу сомасын (Фпр) жыл басындағы  негізгі өндірістік қордың құнына (Фн) бөлеміз.

              Кпр = Фпр / Фн     Кпр = 319507 / 654624 = 0,48

    Өсу коэффициентінің  салыстырмалы талдау методикасы  негізгі құралдардың жаңару және  істен шығу коэфициенттерінің  талдау методикасына ұқсас.

    Талдау жүргізу кезінде  негізгі құралдардың жаңару, істен шығу және өсу коэффициенттерін байланыстырып қарау керек. Қосымша мәліметтер алып негізгі құралдардың жаңару жаңа құрылыс немесе ескі жабдықтарды өнімділігі жоғары жаңасына ауыстыру есебінен жүргізіле ме, соны анықтап негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі туралы тиісті қорытынды жасалады.

    Негізгі құралдардың  ұдайы өндіріс коэффициенті капитал  салымының негізгі құралдардың  енгізілетін құнына қатынасы  ретінде анықталады.

    Негізгі құралдардың  техникалық жағдайының жалпы  көрсеткіші тозу және жарамдылық коэффициенттері болып табылады.

    Тозу коэффициенті ( Ки ) – негізгі құралдардың тозу  сомасын ( И ) негізгі құралдардың  бастапқы құнына ( Ф ) бөлеміз.

                   Ки = И / Ф           Ки = 13120 / 654624 = 0,02

    Жарамдылық коэффициенті ( Кг ) – негізгі құралдардың қалдық құнын (Фо) негізгі құралдардың бастапқы құнына ( Ф ) бөлеміз.

                    К г    Фо    Ф   1 – Ки        731243 / 654624 = 1,12

    Тозу және жарамдылық  коэффициенттері кезең басы мен  соңына есептеледі. Тозу коэффициенті төмен ( жарамдылық коэффициенті жоғары ) болған сайын негізгі құралдардың техникалық жағдайы жақсы болады.

 

                                                                                                           3.3- кесте

                 Негізгі қордың жаңару, істен шығу және өсу деңгейін

                      Талдау, мың теңге  (2007 жыл есебімен)

 

	Коэффициенттер	Есептеу	Коэфф. Деңгейі
1	Барлық негізгі қордың жаңаруы - барлық келіп түскендері  бойынша ( Ко ) іске қосылғандары бойынша ( Кв )	32050,77 /   89807,96 32050,77  /  89807,96	0,356 0,356
2	Өндірістік қордың жаңаруы - барлық келіп түскендер  бойынша ( Ко ) - іске қосылғандары бойынша ( Кв )	32050,77 /   89807,96   32050,77  /  89807,96	0,356   0,356
3	Негізгі өндірістік қордың актив бөлігінің жаңаруы - барлық келіп түскендері  бойынша ( Ко ) - іске қосылғандары бойынша ( Кв )	7735,67 / 1621,51   7735,67 / 1621,51	0,477   0,477
4	Барлық негізгі қордың істен шығуы - барлық істен шыққандары  бойынша ( К выб ) - жойылғандары бойынша  ( К ликв )	30170,67 / 90180,82   9436,50 / 90180,82	0,335   0,105
5	Негізгі өндірістік қордың істен шығуы - барлық істен шыққандары  бойынша ( К выб ) - жойылғандары бойынша  ( Кликв )	30170,67 / 90180,82   9436,50 / 90180,82	0,335   0,105
6	Негізгі өндірістік қордың актив бөлігінің істен шығуы - барлық істен шыққандары  бойынша ( Квыб ) - жойылғандары бойынша  ( Кликв )	5353,81 / 13839,65   1280,90 / 13839,65	0,387   0,093
7	Өсуі ( Кпр ) - барлық негізгі қорлар  бойынша - өндірістік негізгі қорлар  бойынша - негізгі өндірістік қордың  актив бөлігі бойынша	1880,1 / 90180,82   1880,1 / 90180,82   2381,86 / 13839,65	0,0208   0,0208   0,172

 

 

  3.3 кестеден көріп отырғанымыздай  негізгі қордың жаңару коэффициенті  жоғары болып отыр, ол 0,48 пайызды құрайды. Жаңа актиы бөлігі көп септігін тигізіп отыр, ол 0,48 пайызды құрайды. Бұл қоғамдағы жаңару осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді. Жойылған негізгі қордың көпшілігі пассив бөлігінің әсерінен болғанын көрсетті. Негізгі өндірістік қордың өсу коэффициенті 0,11 пайызды, ал оның актив бөлігі 0,42 пайызды құрады. Бұл негізгі өндірістік қордың өсуі актив бөлігінің есебінен болғанын көрсетеді.

                                                     

                                                                                             3.4-кесте

                           Негізгі құралдардың тозуын талдау

                                  ( 2007 жыл есебімен )

 

	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жыл басында	Жыл соңында	Ауытқу ( +, - )
1	Негізгі құралдардың бастапқы құны	мың тг	110029	109986,3	- 42,7
2	Негізгі құралдардың пайдалану уақытындағы тозуы	мың тг	19848	26573	+ 6725
3	Негізгі құралдардың тозу деңгейі		0,1804	0,2416	+ 0,0612
4	Негізгі құралдардың жарамдық деңгейі		0,8196	0,8174	- 0,0022

 

    3.4.кестеден көріп отырғанымыздай, негізгі құралдардың бастапқы құны жыл басында 417772 мың теңгені құрап отыр. Салыстыра келе 215219 мың теңгеге көбейгенін көреміз. Ал негізгі құралдардың пайдалану уақытындағы тозуы 51641 мың теңгеге жоғарлап отыр. Ол жыл басында 35399 мың теңгені және жыл соңында 87040 мың теңгені құрады. Негізгі құралдардың пайдалану уақытындағы тозуының жоғарлауына байланысты тозу деңгейі де 0,034 пайызға жоғарлап отыр. Жыл басында тозу деңгейі 0,174 пайызды және жыл соңында 0,208 пайызды құрады. Тозу деңгейінің төмен, ал жарамдылық деңгейінің жоғары болуы негізгі құралдардың технологиялық жағдайы жақсы екенін көрсетеді. Бірақ жыл соңына қарай тозу деңгейі жоғарлап, ал жарамдылық деңгейі керісінше төмендеп отыр. Бұл негізгі құралдардың техникалық жағдайының нашарлай бастағанын көрсетіп отыр.

 

3.2 Негізгі құралдардың тиімді пайдалануын талдау

 

    Негізгі қорлар қоғамның  негізгі капиталының жалпы сомасының  негізгі үлес салмағын алады. Олардың көлеміне, құнына, техникалық деңгейіне, пайдалануына қоғам қызметінің соңғы нәтижелері байланысты болады, яғни өнім шығару, өнімнің өзіндік құны, пайда, рентабельділік, қаржылық жағдайының тұрақтылығы байланысты болады.

    Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды сипаттау үшін келесі көрсеткіштер анықталады, қор қайтарымы ( тауарлы өнім құнының негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құнына қатысады ), қор сыйымдылығы ( қор қайтарымына кері көрсеткіш ), рентабельділік ( табыстың орташа жылдық негізгі өндірістік қордың құнына қатынасы ) және негізгі құралдарда үнемдеу анықталады.

                     Эопф = ОПФ1 – ОПФ0   х 1 ВП

Мұндағы, ОПФ0 және ОПР – негізгі өндірістік қордың базисті және есепті жылдардағы орташа жылдық құны, ВП - өнім өндірісі көлемінің индексі.

    Қордың орташа жылдық  құнын есептеу кезінде меншікті  негізгі құралдар да есептеледі  және оған жалға берілген резервтер, сақтауда тұрған қорлар енгізіледі.

    Жеке көрсеткіштер машиналардың, жабдықтардың, өндіріс алаңының  және түрлерін пайдалануды сипаттау үшін қолданылады.

    Талдау барысында келтірілген  көрсеткіштердің өзгерісі, олардың  деңгейі бойынша жоспардың орындалуы  қарастырылады және шаруашылықтар  арасында салыстырулар жүргізіледі.

    Талдау мәліметтерінің  көзі болып мыналар саналады, акционерлік қоғамның бизнес жоспары, техникалық даму жоспары, қоғамның бухгалтерлік балансы, балансқа қосымшалар, негізгі құралдардың қозғалысы туралы есеп, өндіріс қуатының балансы, негізгі құралдарды қайта бағалау туралы мәліметтер, негізгі құралдар есебінің инвентарлық карточкалары, жобалы-сметалық, техникалық құжаттар және т.б.

    Негізгі қордың тиімді  пайдаланудың ең негізгі көрсеткіші  қор рентабельділігі болып табылады. Оның деңгейі қор қайтарымына  ғана емес, сонымен қатар өнім рентабельділігіне де байланысты. Олардың байланысын былай көрсетуге болады.

               

Rопф  =   П       = ВП  х  П    = ФОхRрп   немесе 

              ОПФ       ОПФ    ВП

 

                                            

Rопф  =   П       = РП  х  П    = ФОхRрп   

              ОПФ       ОПФ    р

мұндағы, R опф - негізгі өндірістік қордың рентабельділігі,