Міндеттемелер есебі және аудиті

   Негізгі құралдардың  есебін  ұйымдастыруда оларды бағалаудың  маңызы зор болып табылады. 16 ҚЕХС-ы  бойынша негізгі құралдарды бағалаудың  әдіс-тәсілдері төмендегідей:

1. Негізгі  құралдардың бастапқы құны

а) жер  участкесінің бастапқы құнына

ә) құрал  – жабдықтардың бастапқы құнына

2. Негізгі  құралдың ағымдағы (әділ) құны

3. Негізгі  құралдардың баланстық құны

4. Негізгі  құралдардың қалдық ( жойылу) құны

   Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның  бухгалтериясында жүргізіледі. Олардың  аналитикалық (талдамалық) есебі әрбір  түгендеме объектісі бойынша  бөлек жүргізіледі. Түгендеме (инвентарлық) объектісі деп өзінің құрамы кіретін, яғни өзіне тиісті керекті жабдықтарымен, саймандарымен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды (үйлер мен ғимараттарды), өздерінің құрылымы   (конструкциясы) бойынша жекеленген немесе бірімен – бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды айтады.

   Кәсіпорындарда  негізгі құралдардың  есебін дұрыс жүргізу үшін  және олардың тиісті түрде  сақталуын қамтамасыз ету үшін  әрбір негізгі құралдарға түгендеме  нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде  белгіленеді.

«Лизингтік  жолаушылар вагон компаниясы» акционерлік  қоғамының негізгі құралдардың қозғалысы:

	Жер	Ғимараттар	Көлік құралдары және т.б.	Аяқталмаған құрылыс	Барлығы
Бастапқы құн:
Сальдо 31 12 2010 ж.	4 044	248 686	22 355 231	3 968	22 611 929
Түсім	-	-	1 760 003
Ішкі қозғалыс	-	-
Шығарылды	-	-	165 242
Сальдо 31 12 2011 ж.	4 044	248 686	23 949 992		24 202 722
Сатып алынған			47 592		47 592
Жөндеуден көбеюі			4 281 056		4 281 056
Қайта бағалау	5 047				5 047
Ішкі қозғалыс (кіріс)		243	40 025		40 268
Ішкі қозғалыс (шығыс)		( 5 290 )	( 40 025 )		( 45 315 )
Есептен шағарылды			( 180 791 )		( 180 791 )
Өткізілді			( 50 931 )		( 50 931 )
Сальдо 31 21 2012 ж.	9 091	243 639	28 046 918		28 299 648
Тозу мен құнсызданудан  болған шығындар
Сальдо 31 12 2010 ж.	-	18 640	8 289 423		8 308 063
Жылдық тозу есебі	-	14 167	2 166 940		2 181 107
Қайта құралған/(есептелді) жылдық құнсыздану	-
Ішкі қозғалыс	-
Шығарылды	-		165 242		165 242
Сальдо 31 12 2011 ж.	-	32 808	10 291 121		10 323 928
Жылдық тозу есебі	-	6 307	2 242 441		2 248 748
Негізгі құралдарды есептен шығарудан  тозуы	-		( 226 280 )		( 226 280 )
Сальдо 31 12 2012 ж.	-	39 115	12 307 281		12 346 396
Баланстық құн
31 12 2010 ж.	4 044	230 046	14 065 808	3 968	14 303 866
31 12 2011 ж.	4 044	215 878	13 677 258	-	13 878 794
31 12 2012 ж.	9 091	204 524	15 712 630	27 007	15 953 252

 

  Негізгі құралдарды кіріске  алудың есебі. 

   Кәсіпорындарға негізгі құралдар  сатып алу, салу, құрылтайшылардың  үлес қосуы, басқа ұйымдардың  және адамдардың сыйға, яғни  тегін беру, сондай – ақ үкімет  орындарының беруі, т.б. жағдайлар  арқылы келіп түседі. Бұл келіп  түскен, кіріске алынған негізгі  құралдарға кәсіпорынның үлгілі  түрі НҚ-1 санды қабылдау-тапсыру  актісін толтырады. Егер шаруашылыққа  пайдаланатын бір түрлі, құны  бірдей құрал-саймандарының немесе  жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта  келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға жоғарыда аталған қабылдау-тапсыру   актісінің бір данасын ғана  толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін  ол объектілерді қабылдап алуға  тағайындалған комиссия алдымен  оларды іске қосу- қабылдау актісін  толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік  алғашқы құжат болып саналады. Бұл актіде мынадай мәліметтер  көрсетілуі тиіс:

• Объектінің аты;
• Объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
• Салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
• Құрылыстың салынып біткен уақыты;
• Амортизациялық аударым мөлшері;
• Бастапқы құны;
• Басқа да шартты белгілері;

        Негізгі құралдардың салынып   біткен аса ірі объектілеріне  ұйымдағы бас механикалық бөлім  төлқұжат толтырады. Негізгі құралдарға  төлқұжат толтыру, олардың есебін  дұрыс ұйымдастырудың негізгі  шарттарының бірі болып табылады. Негізгі құралдарға толтырылатын  төлқұжаттарда олардың пайдалануға  берілген уақыты, техникалық сипаттамасы, (көлемі, материалдық өзгешелігі, агрегаттардың  қуат күші, тозу мөлшері, істен  шығарылу себебі) т.б. мәліметтері  жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде  ұйымдар әрдайым өздеріндегі  негізгі құралдарға түгендеу  жүргізіп және олардың іске  жарамдылығын тексеріп отырады.

        Негізгі құралдарға толтырылған  қабылдау-тапсыру актісі кейіннен  ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы  тиіс. Актімен бірге объектінің  техникалық төдқұжаттары да беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың  негізінде тиісті түгендеу карточкалар  мен негізгі құралдарды есептейтін  кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжаттар кәсіпорынның  тиісті бөлімдеріне табыс етіледі.  Актіні ұйым басшысы бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған  үйлер мен ғимараттарға, орнатылған  жабдықтарға, жалғастырылып салынған  немесе олардың бастапқы құнын  өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау  актісі бойынша негізгі құралдардың  құрамына өзіндік құны бойынша  қосылады. Негізгі құралдарды кіріске  алғанда ұйымның бухгалтериясында  мынадай бухгалтерлік жазулар  жазылады:

   Д-т «Негізгі құралдар» шоты

      К-т  «Ақшалар» шоты;

             «Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге  қарыз» шоты;

             «Қоюшы мердігерлермен есеп айрысу»  шоты;

             «Төленбеген капитал» шоты;

             «Үкімет органдарының субъсидиялары»  шоты деп аталатын шоттардың  тиістілері.

        Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі  құралдар бұрын пайдаланылып  және оларға тозу сомасы есептелген  болса, ондай негізгі құралдардың  тозу сомасына мынадай бухгалтерлік  жазулар жазылады:

Д- т «Негізгі құрал» шоты;

     К-т «Негізгі құралдың тозуы»  шоты.  

     Негізгі құралдарға жөндеу жүргізген уақытында бұл резервтегі қордың жұмсалуына төмендегідей бухгалтерлік жазу жазылады. Егер негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни субъектінің өз күшімен жүргізілсе, Қосалқы өндірістер шоты кредиттелініп, Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер шоты деьиттелінеді. Ал егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілсе Өнім беруші және мердігерлермен есеп айырысу шоты кредиттелініп Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген ьөлемдер шоты дебиттелінеді. Жыл соңында Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер деп аталатын шотта ешқандай қалдық қалмауы керек.

3 – кесте.  Негізгі құралдарды жөндеу жұмысы  барысында бухгалтерлік есепшоттары  бойынша жүргізілетін операциялар

№	Операцияның мазмұны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін щот
1	2	3	4
1	Негізгі құралдарды жөндеуге кеткен шығындар	7110,7210,8410	1310,2110,3350,3130, 3200,1030,1010
2	Негізгі құралдарды жөндеу үшін резерв қор құрылғанда	1340,7110,7210,8410	3230
3	Негізгі құралдарды жөндеу үшін жасаалған  резервтік қор пайдаланғанда, яғни жұмсалғанда: шаруащылық әдіспен, яғнм өзіміз жөндеу жүргізгенде мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілсе, яғни біреуді жалдағанда	3230       3230	8310       3350

 

 

 

   Негізгі құралдарды  істен ( есептен ) шығарудың есебі

       Кәсіпорынның өздерінің пайдалануындағы,  яғни меншігіндегі негізгі   құралдарын есептен басқа заңды  немесе жеке тұлғаларға тегін  бергенде, сатқанда,  ұрлағанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында  бүлініп  жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар, өздерінің  меншігіндегі негізгі құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге  жалға берген кезде де кәсіпорындар өздерінің  балансынан  негізгі құралдарды  есептен шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың  іске жарамсыздығын,  оларды бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі  жөндеудің тиімсіздігін немесе мүмкін еместігін  анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды  есептен шығаруға қажетті құжаттарды толтыру үшін  ұйым басшысының  бұйрығымен тұрақты комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында  мынадай қызметкерлер  болуы тиіс:

• кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның төрағасы ретінде);
• бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
• негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
• негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
• мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есептен шығаратын жағдайда);
• тағы да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.

 Кәсіпорындарда  негізгі құралдарды есептен   шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3 «Негізгі құралдарды есептен  шығару актісі» немесе  үлгілі  түрі  НҚ-4 «Көлік құралдарын есептен  шығару актісінің» тиістілері  толтырылады.

       Бұл жоғарыда айтылған актілерде  негізгі құралдарды  сипаттайтын  мынадай деректер көрсетіледі:

• объектінің салынып біткен уақыты (күні, айы, жылы);
• ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты;
• пайдалануға берілген уақыты;
• объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
• бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
• жөндеулердің жүргізілген уақыты;
• көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы (км) көрсетіледі;
• негізгі құралдардын істен шығарылу себебі және  оның материалдарының, бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
• аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған актіге, болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
• сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға қолданылатын шараларды актіге жазады.

Комиссия  жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт 2 дана етіп толтырылады. Актінің  бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару  үшін ұйымның  бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі  құралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі құралдарды бұзғанынан алынатын іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, метал сынықтарын т.б.  қоймаға  тапсыру үшін негіздеме болады.Негізгі  құралдарды есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға, бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі  құралдарды бұзғаннан, есептен шығарудан  алынған іске жарайтын бөлшектер  комиссияның бағалаған бағасы бойынша  бухгалтерлік есепке алынады.

       Кәсіпорынның негізгі құралдарды  сатқаннан немесе бұзғаннан алған  материалдары мен алынған сомаларынан  негізгі құралдарды сату және  бұзуға байланысты шығындарды  алып тастағандағы қалған қалдығы  ұйымның өзінде қалады. Ұйымдарда  есептен шығарылған негізгі құралдардың  құны «Негізгі құралдарды сату  бойынша шығындар» шотының дебитіне, «Негізгі құралдар» деп аталатын  шоттың тиістілерінің кредитіне  жазылады. Ал негізгі құралдардың  есептен шығарылған күнге дейінгі  жинақталған (есептелген) тозу сомасына  «Негізгі құралдардың тозуы»  деп аталатын шоттың тиістілері  дебиттелініп, «Негізгі құралдар»  деп аталатын шоттың тиістісі  кредиттелінеді.

Негізгі құралдар үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер және т.б. өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің  бірте-бірте тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп  шығарылатын, жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс амортизация деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп ал өнім сатылған кезде қайтарып отырады, яғни негізі құралдардың тозуына байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.

Амортизациялық  аударым мөлшері дегеніміз негізгі  құралдардың бастапқы құнынан белгіленген  пайызбен есептеліп шығарылған бір  жылдық амортизациялық аударым сомасы.

Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы ай сайын  өндірілген өнімнің атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік  құнына қосылып отырады.

Кәсіпорындағы жаңадан келіп түскен кіріске  алынған негізгі құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынан  бастап есептелінеді. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға келесі айдың басынан бастап амортизациялық аударым есептеу тоқталады.