Аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық реттеу

Әрбір тапсырыс беруші агент жалдағанымен, ол агенттің бірінші кезекте қорғайтын өз мүддесінің болуы мүмкін. Мысалы, басшының міндеті – компания активтерін  басқаруды жүзеге асыру. Бірақ олар басқаруды өз еңбек ақыларының мөлшерінде  жүзеге асыруға мүдделі. Егер еңбек ақының мөлшері көбейетін болса, онда кәсіпорын активтері  азаяды диреткорлардың еңбек ақысын көбейтуге қатысты шешім қабылдау директорлардың өздеріне байланысты. Сонымен бірге, аудиторлар оларды лауазымдық қызметке қайта сайлау жөніндегі шешім қабылдау директорлардың өздеріне байланысты екендігін біледі. Өзінің міндетті қызметін орындау кезінде аудитор директорлармен жақсы қарым-қатынаста болуды қалайтындықтан, мүдделік келіспеушіліктердің туындау ықтималдығы жоғары болады. Агенттердің жұмысты орындау процесінде тапсырыс берушінің  мүддесін қорғауын қамтамасыз ету бойынша  шараларды қолдану үшін ондай ықтималдық жөнінде тапсырыс берушілердің өздері білуі керек.

Мүдделік келіспеушіліктердің туындау мүмкіндігіне қарамастан, агенттік теориясы, егер кәсіпкер орынды қадам жасайтын болса, онда аудитор тапсырыс берушінің мүддесіне қайшы келетін іс-әрекет жасамайды деп болжайды. Мысалы, акционерлер акцияларды  тек өздерінің мүддесін қорғаушы сақтандыру шаралары қамтамасыз етілген жағдайда ғана сатып алады деп болжанады. Тексерілген қорытынды есепке қойылатын заңды талаптар қажетті алғы шарттардың бір мысалы болып табылады. Одан басқа, басшы аудит өткізу қажеттілігін мойындауға болса, өздерінің қаржыларын салуға асықпайды. Сондықтан басшыға тиісті аудитті өздерінің жеке мүдделеріне жауап беретіндей етіп ұйымдастыру қажет.

Мысалы, ірі компаниялардың басшылары өздерінің адалдығына бәрінен бұрын акционерлерді сендіру мақсатымен күрделі және кең көлемді аудитті өткізу үшін едәуір ақша жұмсайды.

Басшы да акционер де бір тұлғаның өзі болып табылатын кішігірім кәсіпорындарда аулитті өткізуге жұмсалатын сома көп болмайды. Әрине, оны заңдылық деп пайымдауға болады, себебі акционерлерде аудит өткізуге деген қажеттілік туындамайды. Бірақ, акционерлерде аудит өткізуге деген қажеттілік туындамайды. Бірақ, бұл қаржылық ақпараттарды басқа да пайдаланушыларды (мысалы қорытынды есептің негізінде несие беруі мүмкін кредиторларды) барлық уақытта қанағаттардыра алмайды. Сондықтан мүдделік келіспеушіліктің екі түрі болуы мүмкін деп пайымдаймыз:

1. Аудитор клиентке кеңес бергені үшін сыйақы алған кезде ;
2. Клиенттердің арасында дау-жанжал бар болған кезде .

Ондай келіспеушлік егер екі клиент тендерге бір ғана контракт бойынша қатынасатын болса немесе бір-бірімен бәсекелестік жағдайында болса туындауы мүмкін. Ондай клиенттермен жұмысты бір клиенттің мүддесі екінші клиенттің  мүддесіне кері әсер етпейтіндей етіп жүргізу  керек (мысалы, құпия ақпараттардың  өтіп кетуі ).

 

 

 

 

III. Қазақстан Республикасында  аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық реттеуді жеділдіру жолдары

 

3.1. Қазақстан Республикасы аудиторлық  қызмет нарығының институтционалдық  негізі

Аудиторлар өзінің кәсіби қызметінде кімнен болмасын тәуелсіз. Алайда дәл осы  аудиторлардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету және де оның басқа да принциптерін  қамтамасыз еті үшін аудиторлық қызметті екі жақты, бір жағы мемлекеттік  органдар  (мемлекеттік  реттеу), екінші тарап қоғамдық аудиторлық ұйымдар (өзін-өзі реттеу) арқылы реттеу қажет.

Әлемдік тәжірибеде аудиторлық қызметті  реттеу концепциясы әрқилы. Бухгалтерлік есептіліктің негізгі қолданушылары  мемлекеттік ұйымдар мен банктер болып есептеленетін Франция, Испания, Германия елдерінде аудиторлық қызметті мемлекеттік реттеу кеңінен таралған. Ұлыбритания, АҚШ-та  бухгалтерлік есептіліктің негізгі  қолданушылары  акционерлер, несие  беруші ұйымдар, инвесторлар және меншік иелері болғандықтан, онда өзін-өзі реттеу басымдылықта. /18.21./

Біздің елде, ТМД елдерімен салыстырғанда, өзін-өзі реттеуге көбірек жағдай жасалған. Алайда соңғы жылдардағы заңнамалардағы өзгерістер мен нарықтағы  оқиғалардан өзін-өзі реттеудің әлсіреп бара  жатқанын көреміз.

Қазақстанда аудиторлық қызметті реттеу процесіне келесі мемлкеттік органдар мен ұйымдар тікелей қатысады:

1. Қазақстан Республикасы  қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаменті
2. Ұлттық Банкі
3. Аудиторлар палатасы
4. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестаттау жөніндегі біліктілік комиссиясы.

Жоғарыда көрсетілген өклетті органдардың өзара байланысы төменлегі схемада көрсетілген:

 

Аудиторлық қызметті реттеу

Мемлекеттік реттеу

Өзін-өзі реттеу

 

Ұлттық банк

Бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаменті

Аудиторлар палаталары

 

Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі  біліктілік комиссиясы

 

Схемада мемлекеттік және өзін-өзі реттеуді жүзеге асыратын ұйымдардың тығыз байланысын көреміз. Өзін-өзі реттеуді жүзеге асыратын аудиторлар палаталары мемлекеттік өкілетті органдарға заң шеңберінде есептілік беруге міндетті.  Сонымен қатар, мемлекеттік органдар да аудиторлар палатасын керекті ақпараттармен және заңнамалық құжаттармен қамтамасыз етеді. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау жөніндегі  біліктілік комиссиясының құрамына мемлекеттік және өзін-өзі реттеу органдарынан  өкілдер кіреді.

ҚР Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы департаменті – ҚР үкіметі бекіткен негізгі құзыреті бар мемлкеттік орган болып табылады.  Департамент аудиторларды және аудиторлық ұйымдардың қызметін бақылауды  аудиторлық  қызметті  лицензиялау арқылы жүргізеді, яғни лицензиялар беру, уақытша тоқтату және  қайтарып алу құқығына ие. /19/

Департаменттің негізгі функцияларына:

• Өзінің құзыреті шеңберінде аудиторлық қызметті реттейтін нормативті – құқықтық актілер шығару;
• Аудиторлық қызметтің стандарттарын бекіту;
• Қазақстан Республикасы заңнамаларында көрсетілген  реттелікте  аудиторлық қызметті лицензиялау жүйесін ұйымдастыру;
• Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың лицензиялық талаптар мен шарттардың орындалуын бақылау жүйесін ұйымдастыру;
• Аудиторларға қойылатын сапалық талаптарды бекіту;
• Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың стандарттарды орындауын бақылау;
• Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тізімін жүргізіп отыру;
• Бұқаралық ақпарат құралдарына  лицензия беру, оның жұмысын уақытша тоқтату, қайта қайтарып алу ережелері жайлы мәліметтер шығару;
• Аудиторлардың, аудиторлық ұйымдардың, аудиттен өтетін ұйымдардың ұсыныстардың қарау жатады. /2/.

ҚР Ұлттық Банкінің негізгі функциясына банк және сақтандыру қызметтерінің аудитін өткізуге лицензия беру жатады.

ҚР аудиторлар палатасы – коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым. Сонымен қатар, аудиторлар палатасы заңды тұлға болып табылады және оның мүшелерінің жалпы жиналысында қабылданған жарғы негізінде әрекет жасайды. Ол аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде біріктіреді және мүшелік жарналар мен ҚР заңдарында тиым салынбаған өзге де  көздер есебінен қаржыландырылады.  Аудиторлар палатасының құрылымы мен жұмыс органдары  оның жарғысымен  белгіленеді.

Қазақстанда республикалық және аумақтық аудиторлар палатасы қызмет жасайды.

Аумақтық аудиторлар палаталары төмендегідейқызмет атқарады:

1. Аудиттің дамуына, оның тиімділігін арттыруға аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қызметін ұйымдастыруға және үйлестіріп отыруға жәрдемдеседі;
2. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен  аудит стандарттары талаптарын сақтауын қамтамасыз етеді;
3. Аудиторлардың, аудиторлық ұйымдардың жіне аудиттелетін субъектілердіңаудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды;
4. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарды аудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты ҚР заң актілерімен және әдістемелік  құжаттармен  қамтамасыз етеді;
5. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жұмыс тәжірибесіне талдау жасайды, оларды қорытып, таратады;
6. Мемлеттік, қоғамдық, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың  мүдделерін білдіреді;
7. Заңдарға және халықаралық шарттарға қайшы келмейтін өзге де қызметті жүзеге асырады.

Республикалық аудиторлар палатасы:

1. Аудиторлар палаталарының қызметін жарғы  негізінде үйлестіруді жүзеге асырады;
2. Мемлекеттік органдарда, қоғамдық бірлестіктерді, шетелдік және халықаралық ұйымдарда аудиторлардың, аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палаталарының мүдделерін білдіреді;
3. Халықаралық практика негізінде аудит стандарттарын әзірлейді және аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың уәкілетті орган бекіткен  стандарттар талаптарын  сақтауын қамтамасыз етеді.
4. Аудиторлардың аудиторлық ұйымдардың және аудиттелетін субъектілердің аудиторлық қызметті жүзеге асыруға байланысты дауларын қарайды.

ҚР аудитор палатасы  еліміздегі салыстырмалы түрде жаңа мамандық – аудиторлық қызметтің білгілі бір деңгейдегі ебелге ие болып, оның дамуына өз септігін тигізді. Ол 1994 жылы құрылды. Уақыт өте келе Палата сөзіне  құлақ асатын, өз саласында беделге ие, тәуелсіз мемлекеттік емес, кәсіби  құрылымға айналды.

Елімізде халықаралық бухгалтерлер федерациясына толық мүше жылғыз йым болып табылады. Срнымен қатар, палата ТМД елдеріндегі аудиторлық қызмет көрсету аудит тарихында алғаш болып Халықаралық бухгалтерлер федерациясы комитетінің  құрамына енді.

Қазіргі таңда палата құрамына 450ден астам аудиторлар және 100-ден астам аудиторлық фирмалар кіреді. Бұл нарықта қызмет көрсететіндердің 80 пайызын құрайды және де халықаралық компаниялар «үлкен төрттікке» палата мүшелігінде.

2000 жылы  Эдинбургте өткен Халықаралық  бухгалтерлер мен аудиторлапдың  Евразиялық кеңесі құрылды. Бұл  ұйымда  қазіргі таңдағы 40000 бухгалтерлер  мен аудиторлар біліктіліктерін  шыңдап үлгерді. Сонымен қатар, Палата «Қаржы –аналитикалық қызмет  институттары конфедерациясының» құрылуына өз септігін тигізді. Оның құрамына Аудиторлар палатасы, Кәсіби бухгалтерлер палатасы,Бағалаушылар палатасы, Бағалаушылар Институты, Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлар институтты кіреді. /21/

Өткен жылдарда  Аудиторлар Палатасы әлемнің көптеген елдерінің мамандарымен  іскерлік  байланыс орнатты.

2006 жылы  Палата  Аудиттің  халықаралық  стандарттарының аудармасын жасап, жинақ ретінде баспадан шығарды. Таралымы 3000 дана  жинақтың 1000 данасы Қазақстанның ЖОО-на таратылса, 100 данасы – Қаржы министрлігіне, Ұлттық банкке, 46 данасы – Қор биржасына, «Атамекен» бірлестігіне, кәсіпкерлер форумына, 30 данасы- ЕССБА мүшелеріне берілді. /22/

Қазақстан Республкасының «аудиторлық қызмет туралы» заңындағы 2006 жылғы  өзгерістерге сәйкес нарықта бірнеше кәсіби  аудиторлық  ұйымдар болуына  мүмкіндік бар. Осы заң  күшіне  енгеннен соң Республикамызда  кәсіби  аудиторлық  ұйым – «Аудиторлар коллегиясы» «аудиторлық қызмет туралы» заңға сәйкес , 2007 жылы аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар  бастамасымен құрылды. 2007 жылдың сәуірінде  ҚӘҰ «аудиторлар коллегиясы» ҚР қаржы  минситрлігінде акредитациядан  өтті.

Оның негізгі мақсаттары : аудиторлардың аудит принциптерін сақтауын жоғары деңгейге жеткізу; аудиторлардың кәсіби біліктілігін жоғарылату; мемлекеттің, қоғамның, акционерлердің және меншік иелерінің аудиторлық  есептерге  деген сенімділігін арттыру; оның сапасын жақсарту, отандық аудит дамуының мәселелерін шешу мақсатында басқа да  қоғамдық  және  коммерциялық емес ұйымдармен тығыз серіктестік байланыста.

КӘҰ «аудиторлар коллегиясының» Қазақстан кәсіпкерлер форумының, қазақсатнның салық төлеушілер ассоциациясының мүшелігінде, сонымен қатар ол аудиторларға  деген сенімділікті нығайту, оның сапасын жақсарту, отандық аудит дамуының мәселелерін шешу мақсатында басқа да  қоғамдық және коммерциялық емес мәселелерді шешуге бағытталған: