Фирманың жарнамалық қызметін ұйымдастыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ Бөлім. Шетелдегі банктердің банктік тәуекелдер және оны басқару

 

Әр мемлекеттің банктік операцияларында тәуекел болады. Одан ешкім 100% сақтана алмайды. Бірақ оның алдын алуға тырысады. Ол үшін әр түрлі әдіс – тәсілдерді қолданады. Ең басты мәселе банк тәуекелін басқару болып табылады.

Банк қызметінің маңызды құраушысы болып – несие табылады. Несиеге берген кезде қайтрылмау тәуекелі пайда болады. Оны әдетте проблемалық несиелер деп атайды. Оны реттеу, басқару арқылы тәуекел деңгейін төмендетуге болады.

Соның ішінде ТМД елдеріндегі несиелік тәуекелді қарастырайық. Достастық елдердің көбісі өткен жылдың қарашаның аяғына қарай, сол мерзімде 2004 ж несие салымының көлемі, кәсіпорындармен, мекемелермен, банктермен және жеке тұлғалармен өсті: Әзірбайжанда – 46,6% - ға, Арменияда – 32,5%, Беларусияда – 36,1%, Қазақстанда – 62,9%, Молдавада - 34%, Ресейде – 45,6%-ға өсті. Сонымен қатар Тәжікстанда – 15,6%, Украинада – 89,5%.

Несие бойынша уақыты өткен қарыздарды кәсіпорындармен, банктермен және жеке тұлғалармен алынған 2004 ж қазан айының аяғына қарай Әзірбайжанда – 36,5%, Беларусияда – 27,9%, Қазақстанда – 43,7%, Ресейде – 19,4%, Тәжікстанда – 0,7%-ға өсті.

2005 ж қараша айында уақыты  өткен несиелер Әзірбайжанжа  – 5,1% (2004 ж сол мерзіміне байланысты 11,7%), Беларусияда – 1,6% (3,1%), Қазақстанда – 2,2 % (2,5%), Тәжікстанда – 1,4% (1,7%).

2005 ж несиелерді жеке заңды  тұлғаларға Достастық мемлекеттерде  беру өсу үстінде. Әзірбайжан  ағымдағы жылдың ақпан айында 2005 ж қарағанда – 32,8%, Арменияда  – 35,6%, Беларусияда – 37,2%, Қазақстанда – 71,8%, Ресейде – 42,8%, Тәжікстанда – 19,2% - ға өсті.

Уақытын өткізіп алған банктердің ссудалары бойынша қарызы 2005 ж ақпан айының соңында Ресейде – 31,8%, Тәжікстанда – 6,3%, Қазақстанда – 0,2% өсті, Әзірбайжанда – 37,4%-ға қысқарды. Несие салымдарының жалпы көлемінің уақытылы өткен ссудалық қарыз үлесі осы жылдың ақпан айының соңына қарай Әзірбайжанда – 4,9% (2005 ж ақпан айында – 10,5%), Беларусияда – 1,3% (3,3%), Қазақстанда 1,6% (2,7%), Ресейде – 1,4% (1,5%), Тәжікстанда – 3,3% (3,7%) құрады. Бұл 2005 – 2006 ж мәліметтерді салыстырғанда. Берілген мәліметтерден біз заңды және жеке тұлғалардың несие алуы қарқынды өскенін көреміз. Соның ішінде қысқа және ұзақ мерзімді несиелерді қарасақ, қысқа мерзімді несиелер ұзаққа қарағанда аз болып тұр. Мерзімі өткен ссуда бойынша банк қарыздарды 2004 жылға қарағанда айтарлықтай төмендеген.

 

 

 

 

1. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел

 

Қай мемлекеттер бағаның экспортқа және импортқа және оның ҚР әсеріне байланысты жағымсыз өзгеруі төлем балансына кері әсерін тигізеді, осыған байланысты олар ешқандай бақылау жасай алмауы мүмкін. Мысалы, мемлекеттің экспорттық табысы АҚШ долларымен түссе, ал сыртқы қарызын йенмен төленуі тиіс. Доллардың түсуі йенге қатысты қарызгер – мемлекеттің қарыз міндеттемелерін өседі. Мұндай проблема толқымалы пайыздық мөлшерлеменің несиеге байланысты пайда болуы мүмкін: европалық мөлшерлеменің өсуі мемлекеттің қарызын көбейтеді.

Шикізат бағасы валюталық курстар мен әлемдік пайыздық мөлшерлеменің толқымалылығының ең бастысы көптеген елдердің бақылауынан тыс болуы. Бірақ та мұндай тәуекелдің түрінен сақтануға болады. Тәуекелді басқару – қарызды басқарудың бөлігі болып табылады.

Сыртқы қарызды басқарудың маңызды аспектісі болып сыртқы баға толқымалыларға жатады, қарызгер – мемлекеттің төлем балансына кері әсерін 3 түрлі бағалық өзгерістер тигізеді. Оларды ішкі экономикалық саясат арқылы басқару мүмкін емес. Олар мыналар:

• Біріншіден, валюталық бағамның толкуы, яғни халықаралық есептерде қолданылатын негізгі валюталар арасындағы баға қатынасы;
• Екіншіден, әлемдік ақша нарығындағы пайыздық мөлшерлердің толқуы, оған Лондондық нарықтағы банкаралық депозиттердің мөлшерлемесі (ЛИБОР – LIBOR );
• Үшіншіден, әлемдік тауар бағасының толқуы.

Мемлекеттің төлем балансын бағалық толлардан қорғаудың мүмкіндігі хеджирлеу болып табылады.

Хеджирлеудің мақсаты бағаның күтпеген ауытқуларымен байланысты тәуекелді сақтандыруды қамтамасыз ету болып табылады. Хеджирлеу көрсетілген мемлекеттің салыстырмалы бағалық корпорациялардың жүйелік жақсаруына бағытталған. Оның спекулятивті ойыннан (өсуіне немесе төмендеуіне) айырмашылығы, нарық бағасын және қозғалыс тенденциясын қабылдайды, бірақ негізгі траекториядан олардың ауытқуын тегістеу жолымен тәуекелді төмендетуге бағытталған.

Кейінгі екі онжылдықта хеджирлеу валюта бағамының пайыздық мөлшерлеменің және тауар бағасының өсуіне байланысты қажеттілігі бұрыннан да өсті. Мемлекет мынадай жағдайларда ерекше сезімтал болады:

1. сыртқы қарызға қажеттіліктің артуы, сыртқы қарыздың осыған байланысты әр түрлі валютада көрініс табуы;
2. толқымалы пайыздық мөлшерлеме бойынша өтеуге тиісті қарыздың көп бөлігін міндеттемелердің құруы;
3. сыртқы саудада маңызды орынды шикізат тауарлармен сауда алып жатса.

Мұндай сезімтал жағдайда тәуекелді басқару көп көңілді талап етеді. Тәуекелді басқару қаржылық әдістерді, сыртқы баға өзгерісі әсерінен болашақтағы нақты – ақша ағымдарының жағымсыз өзгеруін минималдауды қолдануды білдіреді.

Валюталық тәуекелдер. 1973 ж басты валюталар бір-біріне қатысты бағасы құбылмалы бола бастаған кезде, Бреттон – Вудстық валюталық жүйенің қызметті тоқтағанда қарызгер – мемлекеттер үшін валюталық бағамның тұрақсыздығы үлкен проблемаға айналды.

Әлемдік банктің қарызгерлер жүйесінің есебі кіретін барлық қарызгер – мемлекеттің жиналған қарыздар жиынтығының 34% - ы міндеттемелерден, доллармен өтелуі тиіс. Қалған 66%-ы ең көп бөлігі япондық йенаға келеді.

Үкіметтік сыртқы қарыздың валюталық құрылымын жеткіліксіз диверсификацияламауды келесіден көруге болады: 2005 ж 1 қаңтарында АҚШ – тың сыртқы қарызының валюталық құрылымының үлес көлемі 70,6%-ды, япондық йен – 24,4%, қарызға алудың маманданған құқығы – 2,1%, ЕВРО – 1,1% басқа да – 1,8%-ды құрады.

Несиелерді ұсынуда қарыз алушы қарызға алған сомасны қайтарып бермеу тәуекелі пайда болды.

Халықаралық несиелендіруде көптеген тәуекел түрлері бар және оларды талдау мен өлшеу міндетті болып табылады. Жеке қарастырсақ, мемлекеттік тәуекел бар, ол сыртқы және ішкі несиелендірудің айырмашылығы болып келеді.

Мемлекеттік тәуекелді анықтау үшін сандық және сапалық деңгейде салынған ресурстар тәуекелін сипаттайтын әр түрлі бағалау әдістері қолданылады. Бағалау әдісінің бірі рейтингілер болып табылады, соның ішінде әлемдік рейтингілік агенттіктердің рейтингісі. Сонымен қатар мемлекеттік тәуекелді бағалау үшін көптеген мекемелер мен банктер өздерінің талдау әдістерін қолданады.

Мысалы, Нью-Йорктің Федеральдық резервтік банкісі келесідей 3 бөлімнен тұратын талдауды ұсынды:

• банк қызмет жасайтын әр мемлекетке тәуекелді өлшеу. Содан кейін әр мемлекет бойынша АҚШ-ң банктік жүйесінің тәуекелге ұшырау мүмкіндігі бағалау үшін барлық көрсеткіштерін жинақтауды іске асыру;
• деңгейді талдау мен тәуекел концентрациясын банктің жабылмаған несиесі бр әр мемлекеттің және қаржылық жағдайын ескере отырып банк ресурстарына қатынасы;
• халықаралық несиелендірудің көлемі мен сипатына байланысты банк тәуекелін басқару жүйесін бағалау.

Қаржылық ресурстарды қайтармаудың мүмкін тәуекелін дәл анықтау мүмкін емес. Бірақ та, 100%-қ сыртқы кепілдеме бар кездегі теориялық нольдік тәуекел бар.

Тәуекел деңгейінің төмендеуі зиянның мүмкіндігін және көлемін қысқартады. Шетел экономистерінің зерттеулері бойынша тәуекел шаралары оптималды коэффициентті  анықтауға мүмкіндік берді, ол 0 – ден 0,3 тәуекел деңгейі – шекті құрайды, ал 0,7 – ден жоғары банкроттыққа әкеледі.

Несиелерді берген кезде ең маңызды құрыушысы болып қайтарма тәуекелі табылады. Халықаралық тәжірибеде банктер осындай жағдайлардағы шығындарды бөлек немесе толық жабуды алдын ала қажетті пайызының сыйақыны несиелік ресусртарды беруде қамтамасыз етеді.

1997 ж дейінгі кезеңде ҚР сыртқы  қарыз алумен сыртқы қарызға  байланысты сұрақтарды шешуде  арнайы заңдық құқықтық  құжат  болмады. Осыған дейін  ҚР Президенті  мен республика Үкіметінің нормативті  – құқықтық актілері болды.

1992 – 1993 ж шетел несиелері мен займдарын кең көлемде тарту іске асты, ол 1993 ж 2 млрд доллары көлемінде сыртқы қарыздың пайда болуына әкеледі. Бұл бағалау жүйесі мен жобаны сараптаудың болмауынан пайда болуы және қажетті заңдық база болмады.

ҚР Үкіметімен 1994 ж тартылған қаржылық ресурстарды реттеу шаралары қолға алынды, оның бірі мемлекеттік кепілдеме беруге маратори және ҚР қаржы министрлыгынде кепілдік міндеттемелерді қайта тіркеу.

1995 ж ҚР Кабинет министрлігінің  Қаулысымен №139 ҚР берілетін немесе  ҚР кепілдемесімен берілетін шетелдік инвестициялық және тауарлы несиелерді тарту мен есептеудің тәртібін анықтау. Бірінші рет көрсетілген құжатта сыртқы қарыздың әр жылдың шектеуі келісілген, несие түрі мен оны қарастыру тәртібі анықталды, мемлекеттік кепілдеме беру шарттары мен несиелік келісімшарттар мониторингісі. Бұл құжат сыртқы қарыз алу мен сыртқы қарыз туралы заңды құқытық базаны құру үшін негіз болады.

Халықаралық несиелерді қаржыландыру талабы ҚР кепілдемесі бойынша шетел несиелері мен техникалық көмекті тартуда үлкен роль атқарады. Сыртқы қаржыландыру талаптарыынң әсері болашақ қаражаттарда көрініс табады, оны Қазақстан болашақта бере алатын еді.

Шетел инвестицияларын тартудағы тәуекелдің негізгі түрлеріне, сонымен қатар , трансферттік тәуекелдер, ваалюталық, саяси және де дебитордармен байланысты.

Осылайша шетел несиелерді және займдарды тарту облысында құқықтық реттеу шетел донор – мемлекеттер алдында мемлекеттік дефолт пайда болып табылатын төмендетуге әсер етеді.

Халықаралық нарықта несиені беруде банктер жай несие тәуекеліне қоса өздеріне шетел қарыз алушы немесе контр – серіктестің мемлекеттің орналасу талады.

Мемлекеттік несиелік тәуелсіз тәуекел көптеген тәуекелдерден тұрады, экономикалық, саяси және әлеуметтік шетел мемлекеттерінің инвестициясының қарыздық және үлестік бағалы қағаздармен байланысты жағдай туу мүмкін.

Халықаралық деңгейде несиелерді берілуін банктер сәкес өзінің халықаралық несие мен инвестициялық қызметінде төлем тәуекелі мен мемлекеттік тәуекелді басқару, мониторинг, бағалау, соған сәйкес саясаттың болуы керек. Мемлекеттік тәуекелі факторларын мониторингтау процесі:

• шетел серіктестері жағынан мүмкін дефолт;
• ұлттық заңдық негізге сай кепілді өткізу мүмкіндігі мен несиелік келісімінің орындалуы мен мерзімдері;

төменде тәуекелдің жалпы сыныптамасының пайда болу сипатына байланысты көрсетіледі:

1. Коммерциялық – жалпы коммерциялық тәуекелге жоспарланған шығындардың жоғарылауы, қаржылық шығындарының көбеюі және жалпы инфляциялық шығындар, құрылыстағы кідіріс, өндірілетін тауарға сұраныстың төмендеуі, төтенше жағдай тәуекелінен тұрады;
2. Саяси – экспроприация. Тәуекелі, өнімнің экспортқа немесе шикізатты импортқа шектеуі мен салық. Үкіметтің реттеу арқылы араласуының өсуі. Мұнда сонымен қатар валютаның айырбастымдылық тәуекелі (аударым тәуекелі) және басқа валюталық тәуекелдер жатады. Маңызды саяси тәуекелге сонымен қатар саяси жүйенің әлсіздігі мен әлеуметтік- экономикалық жағдайдың жағымсыз болуы, дамушы елдерге тән;
3. Мемлекеттің сыртқы қарыз дағдарысының ерекше тәуекелді. Мемлекеттің сыртқы қарызы бойынша дағдарысы қосымша тәуекелді береді.

Сыртқы қарызға байланысты проблемаға тура немесе жанама әсерін саяси және әлеуметтік – экономикалық проблемалар тигізеді.

Шетел инвестицияларына қатынас бір мағыналы емес. Бір  жағынан, мемлекет кәсіптің тиімді дамуы мен жұмысшы орнын ашуға қажетті шетел инвестициялардыт тарту. Басқа жақтан, отандық өндірушілердің қызметіне шетел инвестициялары Қазақстандық нарыққа жағымсыз әсер ету қаупі бар.

Шетел инвесторларының теориялық келуі отандық өндірушілерге жағымсыз жағымен қатар. Жағымды жағы да бар. шетелдіктермен бәсекелес болатын отандық кәсіпорындар, егер бәсекеге төзе алмайтын болса, нарықтан ығыстырылуы мүмкін.

Бәсекелестің күшеюі отандық кәсіпорындарға жағымды болып келеді, себебі ол олардың қызметін тиімдірек жұмыс істеуіне мәжбүрлейді, шетел технологияларымен басқарушылық әдістерін қолдану сияқты жағдайлар әсер етеді.

Аумақтағы жұмыс күшінің білім деңгейі шетел фирмалар мен бәсекелестігінің жағымды жағы  тікелей байланысты болады. Аймақтағы білім деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты сыртқы тиімділік жағымды болады. Жұмыс күшінің білімділігі техникалық процестерді жқсарту мен көртерілген бәсекеге жауап ретінде басқарушылық әдістерді қолдануды жеңілдетеді.

Мемлекеттік кепілдемесі бар ссудалардың несиелік тәуекел деңгейі төмендейді және олар ең жоғары несиелік рейтингке жатады. Мұндай активтер жалпыда, арнайы резервтерді талап етпейді. Сонымен қатар ссуда бойынша пайыздық есептеулерді тоқтату мұндай жағдайда міндетті емес.

Тәуекелді шоғырландырудың бір түрі болып проблемалық мемлекеттегі шетел кәсіпорындарымен несиелендіру табылады. Проблемалық мемлекеттегі жалпы мемлекеттің саяси немесе экономикалық проблемалар нәтижесінде сыртқы  қарыз қықзметінде қарыз алушылардың қиындықтарға ұшырау кезіндегі – жағдайлар туындағандағы елдер жатады. Мұндай жағдайда мемлекеттік сыртқы қарыз жиі мерзімді өткізген төлемдерді тоқтатып қояды немесе қайта құрылымдауды талап етуді сипаттайды.

2004 ж мамыр айында Standart & Poor’s авторитеттік рейтинтік агенттікпен  Қазақстанға екінші инвестициялық класс берліді. Инвестициялық климаттың болуы республика үшін төмен инвестициялық тәуекел Қазақстан міндеттемесі үшін, инвесторлық базаның кеңеюі, смонымен қатар өзінің қарыздарын өтеуде қажетті мүмкіншіліктің бар болуын сипаттайды.

Сонымен қатар екінші деңгейлі банктердің халықаралық нарық капиталына және сыртқы займдарды тартуы мемлекеттің сыртқы қарызын көбейтті. ҚР 2006 ж басына сыртқы қарызы 40 млрд АҚШ доллары ғана жетті. Осыған бйланысты реттеу шараларын анықтау, көрсетілген процесті ұстап, реттеу қажеттілігін талап ететіндігіне көз жеткізуге болады.