Фирманың жарнамалық қызметін ұйымдастыру

Рейтинг тәуекелі	Мазмұны
TR – 1	Өтімділіктің минималды тәуекелі, валюталық шектеулерді енгізу мүмкіндігі. Мемлекеттің халықаралық резервтермен жақсы жағдайы, сыртқы және ішкі жағдайлар даму мен инфляцияның төмендігін көрсетеді.
TR – 2	Өтімділік тәуекелінің шамалы болуы, валюталық шектеулерді енгізу мүмкіндігі. Мемлекеттің халықаралық резерві барабар жоғары негізі аз толқымалы диверсификациялық экономика.
TR – 3	Валюталық бақылауды енгізу мүмкінгідінің өтімділік тәуекелінің аз көлемде болуы немесе капитал қозғалысын бақылау. Экономика жеткіліксіз кең диверсифицирленбеген, инфляция беталысы бар, төлем балансымен байланысты проблемалардың мүмкін болуы.
TR – 4	Өтімділік тәуекелі ортадан жоғары. Халықаралық резерві ортадан төмен. Экономикалық дамудың тұрақсыздығы. Экономика мен инфляция жеткіліксіз диверсицификацияланбаған сыртқы әсерлерге байланысты, шетел займдар есебінен төлем балансының тапшылығы қаржыландырылады.
TR – 5	Өтімділік тәуекелі менежменттің көңіл бөлуін талап етеді. Кейбір валюталық шектеулер активтің валютада болуына тыйым салады. Мемлекеттің халықаралық резервтері стандарттан әлденеше төмен, толқымалы экономиканың база әлсіз, экономика сыртқы факторлар әсеріне байланысты, ағымдағы баланс тапшылығын қаржыландырудан мемлекет сыртқы займдарға тәуекелді. Сыртқы қарызды төлеу бойынша қызмет жоғары және өсуде.
TR – 6	Аударымның басқа проблемалары мен өтімділікпен байланысты маңызды проблемалар мемлекетке сыртқы міндеттерді жабуға мүмкіндік бермейді.
TR – 7	Өтімділіктің жеткіліксіз ортадан жоғары тәуекелі, капитал қозғалысына қатал шектеулер және валюталық бақылау қарызды төлеудегі міндеттемелерді мемлекеттің орындалмауы. Мемлекет банк- кредиторлармен немесе кредитор-үкіметпен мерзімді өзгерту жолдарын қарастырмаған және де болашақта қарастырмайды.
TR – 8	Тәуекел маңызды, қарыз құны төмендеді. Мемлекет қарыздарын жинақтады (пайыздарды төлемеу сияқты). Жақын болашақта қарыз қызметін жандандыруда ешқандай мүмкіндік жоқ.
TR – 9	Мемлекет өзінің міндеттемелерін төлеуден бас тартты, қарастырылатын болашақта несие қайтарылмайды және оны банк активі ретінде санауға болмайды, себебі оның құны өте аз.

Көрсетілген мемлекеттің рейтингісі несиелеудің талаптарын бекітеді, максималды көлемін (“сақтандыру лимиті”), қызмет мерзімі бойынша және қарызгер түрі бойынша (“тәуелсіз тәуекел” үкіметтік мекемелерді несиелеуде және “коммерциялық тәуекел”), тәуекел түрін қосқанда. Берілген мемлекетте банк несиенің портфелін құруда әр түрлі салмақ осы элементтерге берілуі мүмкін.

Мемлекеттік тәуекелдің рейтингтік жүйесін (бірліктік емес, рейтинг түрінің көлемі) – ол негізінде жеке банктің өнімі, принциптер негізінде құрылған, банк менеджментімен құрылған және мақұлдаған. Бұл әрқашанда дұрыс объективті баға емес, қорытындысы әрқашан дұрыс болатын. Керісінше, банктің несиелік тәуекелдің жалпы шектеулеріне қол жеткізу үшін күрделі мәселені бағалауда ұйымдастырушылық процесін әзірлеу. Бизнесмен төлемді алуды немесе өндіруді валюта түрінде кемісе ол валюталық тәуекелге ұшырайды, төлем сол уақытта болмаса. Егер келісімшарт өзінің валютасында келісілген болса, бизнесменге қорықпауға болады, барлық валюталық тәуекел партнердің мойнына жатады.

Валюталық немесе курстық тәуекел – шет ел валюта курсының өзгеруі (доллар, фунт стерлинг, франк, иен және т.б.) банктің активі мен пассивінің нарықтық бағасының өзгеруінің сол банктің залалының көбеюіне әкеледі.

1970 – 1980 жж алдыңғы жылдарға  қарағанда валюта курсының айырбастау  және пайыздық мөлшерлемелерінің  күрт толқулары көп байқалды. Өзгермелі валюта бағамдары жүесімен  алмастырылған 1970ж басындағы Бреттон  – Вудстық валюта жүйесі дағдарысынан  кейін валюталық тәуекелді басқару мүмкіншіліктері пайда бола бастады. 1980ж толқымалы валюталық бағамдары амплитудасы көбейеді. Экономикаға сол кездегі тағы басқа соққы болған. Пайыздық мөлшерлемелердің өсуі болады. Толқымалы валюта болады. Өзгермелі пайыздық мөлшерлеме экономистермен банкирлерді валюталық тәуекелді басқаруды мұқият қолға алуды және талдауға мәжбүр етті.

Мәміле кезінде валюталық тәуекелді анықтап және оның қалай жабу керек екендігін талдау қажет. Валюталық мөлшерлеме сатушы есебіне де, сатып алушы есебіне де өзгере алады және оны ескеру керек. Сыртқы валюталық нарықтағы жағдай әлі де валюталық курстың ағымының нақты болжамын бере алмауын айқындайды. Валюталық тәуекел келесі құрылымдардан тұруы мүмкін:

А) коммерциялық, яғни қарызгердің (гарант) өзінің міндеттемесі бойынша есепте алмауы мен есептескісі келмеуіне байланысты;

Ә) операциялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық тәуекел залаладары. Бұл тәуекел пайданы ала алмау мүмкіндігімен немесе күтілетін ақша қаражаттар ағымына айырбас курсының өзгеруі әсер ету арқылы қорытындысында зиян шегуді анықтайды.

Егер экспортер тауарын шетел валютасы бойынша курстың төмендеуінен – ұтылады, ал импортер шетел валютасы бойынша төлем жасаса, Ұлттық валютаға шаққандағы шетел валютасының курсының жоғарылауынан ұтылады.

ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару

 

Банк тәуекелдерін басқару банктің тәуекелінің алдын алу мен оны болдырмау іс-әрекеттер жиынтығы. Тәуекел – бұл мүмкін болатын шығындардың қаупі, сондықтан  кәсіпкер (банкир) тәуекелді минимум шегіне дейін жеткізуге тырысады. Тәуекелді басқару – қаржы менеджерлерінің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Тәуекелді шектеудің мынадай формалары бар:

• диверсификация – өзара байланысты емес және әр түрлі тәуекел дәрежелері бар салымдардың түрлі объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарын бөлу процесі;
• таңдау және нәтижелер жөнінде қосымша ақпараттарды иемдену – тәуекелді кемітуде қолданылады, мұндай ақпараттар құнды тауарлар болып табылады. Ал ақпаратқа капитал салу эккаутинг деп аталатын кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Эккаутинг дегеніміз – бұл әр түрлі қаржылық ақпаратты жинаумен, өңдеумен, сыныптаумен, сұрыптаумен, талдау және толтырумен байланысты бизнестің сферасы;
• шектеу – бұл шығыстардың, сатудың, несиенің шекті сомасын орнату, яғни банктермен қарыз беру кезінде кәсіпорындар мен тауарларды несиеге сату кезінде инвестормен капитал салудың сомасын анықтау кезінде;
• сақтандыру, тәуекел мүмкіндігін ескере отырып қызметті, не тауарды (несиені) алдын ала сақтандыру болып табылады;
• хеджирлеу – бұл айырбас валюта курсының болашақта болатын өзгерістерді есепке алу және осы өзгерістердің зардаптарын болдырмау мақсатында жасалатын жедел мәмілелер мен шарттардың жүйесі;
• валюталық келіссөздер – мәміленің шартын білдіретін  девальвация немесе ревальвация бойынша шығындарды болдырмауға валютаның басқа валютаға қатысты курсын тіркейтін келіссөз;
• сапаны басқару. Кең қолданылатын қорғаныс әдісінің бірі сапаны бақылау – банкке нақты қиындықтар түскенге дейінгі проблемаларды шешу; және т.б.

Соның ішінде толығырақ бірнеше тәуекелді басқару жолдарына тоқтап өтсек:

- хеджирлеу – бұл мүмкін зиян  да тәуекелдің қысқарту процесі, яғни әр қауіпті келісімге  валюталық орын толтыратын валюталық  позицияны құру. Банк тәуекелдің  барлығын хеджирлеуге, хеджирлемеуге  немесе кейбіреуін ғана хеджирлеуге шешім қабылдауы мүмкін. Егер экспортер бұндайда тәуекелдің алдын алғысы  келсе, ол зияндар есебінен сақтандыра алады. Қаржылық фьючерс арқылы хеджирлеуді  іске асыра отырып, ол өзіне айырбас курсын кепіл етуге ұмтылады, сол арқылы шетел валютасын  сатып алады. Хеджер өз тәуекелін валюталық операцияларының басқа қатысушысына ауыстырады. Егер ол фьючер сатып алса, басқа біреу оны сатуы керек, яғни қазіргіде көрсетілгендей бірқалыпты және алынған болашақта келісілген мерзімде, баға бойынша валютаны сатып алу құқығы мен міндеттемесі.  Ағымдағы курсты тіркеп, екі жақта зиянды да, пайданы да кепілдейді. Бір жақ күтілмеген зиянды болдырмауға тырысады, ал басқа жақ күтілмеген  пайдадан бастартады. Бірақ та 2 жақта өздеріне жағымсыз бағытта мүмкін курс өзгерімінің зиян шегу тәуекел төлетуі маңызды. Хеджирлеудің болмауы 2 себептен болуы мүмкін. Біріншіден, банк тәуекелді немесе осы тәуекелдерді қысқартуы мүмкіншіліктерін білмеуі мүмкін. Екіншіден, банк айырбас курсы немесе пайыздық мөлшерлемелері өзгеріссіз немесе өздерінің есебіне өзгереді деп санауы мүмкін. Нәтижесінде банк,  егер оның күтімі дұрыс болса, ол ұтады, дұрыс емес болса, зиян шегеді. 2 – кестеде  валюталық тәуекелдерді хеджирлеу шешімдердің қабылдау көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- форфейтингтік тәуекел – форфейтер (жиі банктер) регресс құқығынсыз  экспортердің барлық тәуекелін  өзіне алғанда пайда болады. АҚШ  доллары, Швейцар франкісі, Неміс  маркасы бойынша келісім шот-фактуралары басқаларға қарағанда форфейтингке жиі ұшырайды. Оның себебі олар ең өтімді евро – валюта. Экспортер алатын сома (экспорттық операциялардан түсетін) күтілетін ақша (скидка) түсімдері алынған жеңілдік.  Жеңілдік көлемі операциялық валютаны евро-валютаның пайызының мөлшерлемесімен өлшенеді. Бірақ , сонымен қатар форфейтингтің жағымды жақтары да болады (коммерциялық тәуекелді қайта қаржыландыру әдісі), ол арқылы тәуекел деңгейін қысқартуға болады, мына жолдармен:

• мүмкін міндеттердегі баланстық қатынасты жеңілдету;
• өтімділік жағдайын жақсарту (уақытша болса да), ол қаржылық төзімділікті жақсартуға мүмкіндік береді.
• Мүмкін қиыншылықтарды сақтандыру жолы арқылы мүмкін зиянды қысқарту, ал бұрынғы сақтандырылған талаптарды ұсынған кезде пайда болады;
• Пайыздық мөлшерлемелердің толқуы және т.б. байланысты тәуекелдің қысқаруы мен тіпті жоқ болуы.

 

Тәуекелдің хеджирлеу – оларды минималдаудың жалғыз әдісі:

• валюталық своп, оның екі түрі бар. біріншісі, параллельді несиелерді рәсімдеуге ұқсайды, онда екі жақ екі түрлі мемлекеттерге бірдей мерзіммен және жабу әдісіне байланысты бірдей немесе біреу, бірақ, әр түрлі валютамен көрсетілген.
• Екінші нұсқа – екі банк арасындағы “спот” мөлшерлемесі бойынша валютаны сату немесе сатып алу және “спот” мөлшерлемесі бойынша анықтап алдын ала (болашақта) көрсетілген мерзімге келісімді аудару туралы келісім.

 

Халықаралық қаржыландырудың контексте своп термині үш түрлі мағынада беріледі:

1. бір мезетте валютаны сатып алу мен форвордтық сату;
2. бір мезетке несиені екі валютамен беру;
3. бір валютамен көрсетілген міндеттемелермен айырбас, келесідей көрсетілетін міндеттемелерде.

 

Валюталық своп екі жақтың тікелей келісім арқылы немесе делдал ретінде шығатын және әр қатысушы үшін екінші жақ болатын банк арқылы іске аса алады (бұған мысал ретінде 1 - сурет).

Банк екіншісіне де делдал ретінде болады, сондықтан да А-ға да, В-ға да бір-бірін білуі қажет емес. Банк өзінің екі жақтың біреуінің төлемеуі қарызды тәуекелін өзіне алады. Егер мысалы, доллар фунт стерлингке қарағанда күшейсе, банк В-мен жасалған келісімнен ұтады.

 

 

 

         Долларды  қайтарады                                              Фунт стерлингті               

қайтарады

 

пайыз АҚШ долларында                          пайыз АҚШ долларында

пайыз фунт стерлингте пайыз фунт стерлингте

 

         пайыз фунт  стерлингте                                   пайыз фунт стерлингте                                   

 

 

пайыз фунт стерлингте                                    пайыз доллар түрінде

         

 

 

 

 

Пайыздық спот міндеттемелік бойынша пайыз төлеу үшін қолданылатын мөлшерлеме түрін өзгерту үшін жасайды, мысалы, толқымалы пайыздық мөлшерлемені тіркелген ауыстыру. Своп келісімшарт жақтары тіркелген пайыздық мөлшерлемеден толқымалыға ауысуы мүмкін немесе керісінше акивтері мен пассивтерін өтеу мерзімін нақты күнін анықтау. Своп арқылы банк басшылығы банк арқылы өтетін қаржыларды қойған мақсатқа жетуге болады. Сонымен қатар өз клиенттеріне свопты ұйымдастыра отырып, делдал қызметі үшін комисиондық түрінде өзіне пайда табады және своп-келісімшартын орындауға кепіл болатынына уәде берсе қосымша табыс ала алады.

Трансляциялық (бухгалтерлік) тәуекел, шетел филиалдары мен контрагенттерінің “табыстары мен шығындар” шотымен актив пен пассив балансын қайта бағалауда пайда болады. Әр түрлі мемлекет валютамен көрсетілген актив пен пассив арасындағы келіспеушілік сияқты мүмкіндіктер болады. Мысалы, банк несиені швейцариялық франкпен алды, өйткені Швейцарияда пайыздық мөлшерлеме төмен болады, содан соң франктерді АҚШ долларына айырбастайды. Америкадағы жобаны қаржыландыру үшін баланстық есепте пассивтің АҚШ доллары бағасының өсуін келесі жағдайда өсуін көрсетеді, егер Швейцар франкісінің курсы АҚШ доллрына шаққанда өссе.

Стратегиялық жоспарда валюталық тәуекелден қорғану активі бағалық саясатпен, сақтандырудың түрі құны мен тығыз байланысты болады. Сонымен қатар барлық ірі банктер өзінің актив пен пассивін валютамен мерзім бойынша теңестіріліп валюталық операцияның қоржынын құруға тырысады. Негізінен  валюталық тәуекелді басқарудың барлық сыртқы әдістері оларды диверсификациялауға бағытталған. Бұл мақсатта ең көп қолданылатын жылдам валюталық операциялр, олар: форвардтық, фьючерстік, опциондық. Валюта “спот” талабы бойынша (тез не 2 күндік есеппен), “своп” (спот) форвард, спот әртүрлі банктермен) немесе “форвард” (“аутрайт” банк пен клиент арасында) сатылады.