Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру және селекциясы

Шәуеттің физиологиясы және биохимиясы. Шәует, оның құрамы және түліктік ерекшеліктері. Спермийдің құрылысы мен қасиеттері. Спермийлер анабиозы және оның сатылары. Спермийлердің өміршеңдігіне ішкі және сыртқы ортаның әсері.

Табиғи ұрықтандыру және буаздықтың физиологиясы

Жыныстық қатынас туралы ұғым. Жыныстық қатынастың өтуінің түліктік ерекшеліктері. Малдың жыныстық рефлекстері. Табиғи ұрықтандыру  түрлері және әдістері. Шағылыстыру  әдістері. Бие, түйе, сиыр қой, ешкі және мегежінді табиғи ұрықтандыруды ұйымдастыру.

Жыныстық торшалардың ұрғашы малдың жыныстық жүйесіндегі өміршеңдігі. Спермилердің, аналық ұрық торшаларының және зиготаның жылжуын қамтамасыз ететін факторлар. Ұрықтану үрдісінің  мәні және орны. Ұрықтану сатылары. Зиготаның жатырға теліну түрлері. Төлдің даму барысындағы қатерлі кезеңдер. Эмбрионның, төлдің және төл қабықтарының дамуы. Шарана сулары, оның құрамы, мөлшері, шығу тегі және биологиялық маңызы. Плацента, оның қызметі және жіктелуі. Іштегі төлдің қан айналу жүйесінің ерекшеліктері. Әр түлік малдың буаздығының ұзақтығы. Буаз малдың организміне тән анатомиялық-топографиялық және функционалдық өзгерістер. Буаздықты анықтау және оның маңызы. Буаздықты анықтау әдістері.

 Туу және туғаннан  кейінгі кезең физиологиясы

Туар алдындағы белгілер. Туу акті жөніндегі ілім. Туу үдерісін туындататын факторлар. Туу сатылары және күштері. Туу кезіндегі төл мен туу жолдарының өзара анатомиялық-топографиялық қатынасы. Әр түлік малының жамбас қуысы құрылысының ерекшеліктері. Туғаннан кейінгі кезең, оның әр түлік малда өту ерекшеліктері. Туғаннан кейінгі кезеңнің дұрыс өтуін қалыптастыратын факторлар.

  Өсіп-өну қызметінің патологиялары

Буаздық патологияларының таралуы  және этиолгиясы. Аборттар және олардың  жіктелуі.Буаздық патологияларының алдын алу.  Туу патологияларын таралуы және оларды туындататын себептер. Туа алмай жатқан малға акушерлік көмек көрсету. Туу патологияларының алдын алу. Акушерлік құрал-саймандар және оларды пайдалану.Туғаннан кейінгі кезең патологияларының таралуы және этиолгиясы. Туғаннан кейінгі кезең патологияларының алдын алу. Сүт безінің патологиялары. Желінсаулар.

Дені сау төл алу  технологиясы

Туу кезінде төлді қабылдау. Жаңа туған төлді күтіп-бағу. Жаңа туған  төл аурулары, олардың таралуы  және этиологиясы. Жаңа туған төл ауруларының алдын алу.

Бедеулік және қысыр  қалу туралы ұғым

Бедеулік пен қысыр қалу туралы түсінік. Бедеуліктің таралуы және одан келетін экономикалық шығын. Бедеуліктің  жіктелуі. Аталық мал белсіздігінің  түрлері және себептері. Жыныстық қызметті белсенділеу әдістері.

 Малдың көбеюі биотехнологиясындағы ұйымдастыру жұмыстары

Қолдан ұрқтандыру пунктері мен  эмбориондарды көшір-қондыру зертханалары. Қолдан ұрықтандыру және эмбориондарды  көшір-қондыру кезінде қойылатын  ветеринариялық-санитарлық талаптар. Ерекек малды аталық мал ретінде пайдалануға таңдау және дайындау. Аталық малды пайдалану тәртібі. Ұрғашы малды қарқынды пайдалануға таңдау және дайындау.

Шәует алу және оның сапасын  бағалау 

Шәует алу әдістерін биологиялық  негіздеу. Шәует алу тәсілдері. Шәует алу кезінде қойылатын ветеринарлық-санитарлық талаптар және қауіпсіздік техникасы. 

Шәует алу әдістері және техникасы. Шәуеттің сапасын органолептикалық бағалау. Шәуеттің қоюлығын, спермийлердің  белсенділігін, шоғырлануын, өлі-тірісін, патологиялық түрлерін және абсолюттік өміршеңдігін анықтау. Шәуеттің рН-ын және оның  құрамындағы спермийлердің тыныс алу коэффициентін анықтау. Шәуетті бактериологиялық бағалау. Шәуеттің коли-индексін және коли-титрін анықтау.

 Шәуетті сұйылту,  сақтау және тасымалдау

Сұйылтуға, сақтауға және ұрықтандыруға  арналған шәует көрсеткіштері.

Шәуетті сұйылтудың маңызы. Сұйылтқыштардың  құрамы және қасиеттері. Әр түлік малдың шәуетін, әр түрлі температурада  сақталуына байланысты дайындалған орталардың құрамы. Ортаны дайындау кезінде антимикробтық препараттарды және дәрумендерді пайдалану. Ортаны және препараттарды биологиялық бақылау. Шәуетті сұйылту дәрежесін анықтау. Шәуетті сұйылту кезінде қойылатын ветеринарлық-санитарлық талаптар.

Шәуетті мұздатып-қатырудың теориялық негіздері. Сұйылтылған шәуетті сақтау әдістері. Шәуетті тасымалдау.

 Қолдан ұрықтандыру  және эмбриондарды көшіріп-қондыру 

Шәуетті енгізуді биологиялық негіздеу. Сиыр, саулық, бие және мегежінді  ұрықтандыруға дайындау және ұрықтандыру техникасы. Ұрықтандыру уақыты және шәуетті енгізу реті. Әр түлік малды ұрықтандыруға арналған шәует мөлшеріндегі спермилер саны.

Эмбрионды көшіріп-қондырудың мәні және міндеттері. Эмбрионды көшіріп-қондыру  кезіндегі жұмыс кезеңдері. Донорлар мен реципиенттерді таңдау және дайындау. Ұрғашы малдың жыныстық қызметін артыру және сәйкестендіру үшін гормоналдық препараттарды тәжірибеде пайдалану мүмкіндігі және теориялық негіздері. Донорлардың күйге келгенін анықтау. Донорды қолдан ұрықтандыруға аранлған шәует мөлшері. Эмбрионды шайып алу және оның сапасын морфологиялық бағалау. Эмбриондардың өміршеңдігіне ықпал ететін факторлар. Эмбрионды арнайы ортада өсірудің мәні және өсірілген эмбриондардың сапасын бағалау. Эмбрионды сақтауға  арналған орталардың және криопротекторлардың сипаттамасы. Эмбриондарды криосақтаудың нобайы және тәртібі. Эмбрионды мұздатып- қатыру және сақтау әдістері.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Ш.Қ. Қалтаев, М.Н. Жоланов, Б.Д. Жукин. Мал акушерлігі, гинекологиясы және көбею биотехнологиясы. Оқулық. Талғар 1995.
2. М.Н. Жоланов, Қ.У. Қойбағаров, О.Т. Төребеков. Мал акушерлігі және гинекологиясы. Оқу құралы. Агроуниверситет 2005
3. Студенцов А.П., Шипилов В.С., Никитин В.Я и др.; Под. ред. Никитина В.Я. и Миролюбова М.Г. - 7-е изд.; перераб. и доп. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения - М.: Колос, 2000.
4. М.Н.Жоланов, О.Т.Туребеков, Қ.У Қойбагаров. "Асылдандыру орталығы жағдайында аушылшаруашылық малының ұрығын алуға, мұздатып-қатыруға, сақтауға және бағалауға арналған нұсқау". изд. "Астана" 2003г.
5. Студенцов А. П. и др. Ветеринарное акушерство и гинекология М.: Агропромиздат, 1986
6. В. Я. Никитин. Практикум по акушерству, гинекологии и биотехнике репродукции животных.М: Колос 2002 
7. Шипилов В.С., Зверева Г.М., И.И. Родин. «Практикум по акушерству, гинекологии и искусственному осеменению с/х животных». Агропромиздат 1988 г.

Зоогигиена және мал  объектілерін жобалау негіздері ауа гигиенасы

Мал саулығы туралы түсінік. Мал  саулығын бағалау тәсілдері. Мал  организмі табиғи төзімділігінің гигиеналық маңызы. Организмнің резистенттік (төзімділік) факторлары: ауруларға қарсы тұру қабілеттілігі, гуморальдік реттеу деңгейін анықтау.

Ауаның құрамы мен қасиеттері. Ауаның гигиеналық, маңызы және физиологиялық  рөлі.

Ауа температурасы. Табиғи орта мен организм арасындағы жылу алмасу. Жылу алмасудың бұзылуы: гипер және гипотермия. Жоғары және төменгі температураның мал организмі мен төзімділігіне тигізетін әсері. Әр түрлі түліктерге арналған қолайлы температура көрсеткіштері.

Ауа ылғалдылығы. Гигрометриялық көрсеткіштер, Мал қораларындағы ауа ылғалдылығының жиналу көздері. Мал организміне жоғары және төменгі ауа ылғалдылығының тигізетін әсері.

Әр түрлі ауыл шаруашылық малына арналған қолайлы ылғалдылык. көрсеткіштері. Мал қораларындағы ауаның жоғары және төменгі ылғалдылығын болдырмау үшін қолданылатын қарсы шаралар

Ауа козғалысы. Ауа козғалысының мал организміне тигізетін әсері. Жел өті және оның гигиеналық маңызы. Әр түрлі жыл мезгіліне қарай мал қораларындағы қолайлы ауа қозғалысының жылдамдык мөлшері.

Ауа қысымы және оның мал организміне  әсері, Тау ауруының алдын алу  шаралары. Ауаның қолайсыз жағдайларына қарсы малды шынықтыру. Күн сәулесінің құрамы және оның қасиеті. Мал организміне  жарық сәулесінің, инфрақызыл және ультра күлгін сәулелерініц әсері. Мал қораларындағы қолайлы табиғи және жасанды жарықтылықтың гигиеналық маңызы. Малды инфрақызыл және ультракүлгін сәулелерімен сәулелендірудің санитарлық-гигиеналық маңызы.

Ауадағы газдар. Атмосфераның құрылымы және оған қысқаша сипаттама. Атмосфералық ауа құрамы. Ауаның гигиеналық маңызы мен физиологиялық рөлі. Мал қораларындағы ауаның газ құрамы және оның ластануының негізгі көздері. Зиянды әсер етуші газдардың рұқсат етілетін мүмкіндік құрамының шоғырлану мөлшері (көмір қышқыл газ, көмір тотығы, аммиак, азоттық тотықтар, күкірт сутегі, метан және т.б.), олардың мал организміне әсері. Зиянды әсер етуші газдардың шоғырлануына қарсы қолданылатын шаралар.

Ауаны аэроиондау және оның мал организміне  әсері. Ауадағы жасанды аэроиондардың  гигиеналық маңызы.

Мал қораларындағы ауада шаң-тозаң, биологиялық және инфекциялық аэрозольдар, олардың гигиеналық маңызы.

Мал қораларындағы ауада шаң-тозаң  мен микроорганизмдердің шекті  нормасы. Ауаның шаң және микробтармен ластануын төмендету әдістері. Өндірісте  кездесетін түрлі шу, олардың мал организміне әсері, оған қарсы шаралар.

   

Мал қораларына және мал  шаруашылық өндірісіне қойылатын санитарлық гигиеналық талаптар

Мал шаруашылығы кәсіпорындарын, өндіріс  үйлері мен құрылыстарын жобалау, оларды салу және пайдалану үшін санитарлық-гигиеналық бақылау жүргізу. Құрылыстарды орналастыру мен салуға және бас жоспарға қойылатын талаптар. Мал шаруашылық  және ветеринарлық объектілердің технологиялық жобалану нормалары және олардың мал саулығын сақтауда, өнімділіктерін арттыруда атқаратын ролі.

Фермаларды (кешендерді, құс фабрикаларын) салу үшін бөлінген жерлерге (участок) қойылатын  талаптар негізінде  өндірістік және қосалкы жүйелер мен құрылыстарды орналастыру. Санитарлық қорғаныс аймағы. Санитарлық арақашықтықтар. Әр топтағы ауыл шаруашылық малдарына арналған қоралардың жобалануы, оның құрылысы және пайдалануының аймақтық ерекшеліктері. Мал қорада реттелетін микроклимат пен зоогигиеналық жағдайлардың мал организмі төменділігін арттыруға және өнімділігін жоғарылатуға тигізетін әсері.

Мамандандырылған шаруашылықтарда, өндірістік кешендер мен құс  фабрикаларында мал шаруашылығы қора-жайлары құрылысына және пайдалануына  қойылатын зоогигиеналық талаптар.

Құрылыс материалына, олардың жылу сақтау сапасына және қоршаған  бөлшектері конструкциясының ылғалдылық режиміне санитарлық-гигиеналық тұрғыдан бағалау (негізі, ірге тасы, қабырғасы, төбесі, шатыры, есіктері, терезелері, едені т.б.).

Ауыл шаруашылығы малдарына  арналған қоралардың жылу теңгерімі. Мал  қорасын жылыту жүйесі. Мал қораларын  желдету.

Қораларды желдетуің теориялық  негіздері. Мал қораларының табиғи және жасанды желдету жүйесі, оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Желдеткіш  құрылыстарын пайдалану режимі және оның күтімі.

Ауыл шаруашылық малына арналған қоралардың еден құрылысы мен ағын су құбыры жабдықтарына қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар. Мал астына төсейтін төсеніш материалдары, олардың қасиеттері және оларды гигиеналық тұрғыдан бағалау. Төсеніштерді қолдану әдістері. Малдарды төсенішсіз қораларда ұстағанда оның еденіне қойылатын талаптар. Көң мен саңғырықтан  тазарту, өңдеу, залалсыздандыру, сақтау, дайындау және пайдаланудың технологиялық жобалау жүйесінің нормалары. Көң мен сұйық садыраны жинау, сақтау, пайдалану, бағалау.

      Топыраққа койылатын санитарлық-гигиеналық талаптар және оны санитарлық тұрғыдан қорғау.

Топырақ биосфераның маңызды элементі. Топырақтың механикалық құрамы, физикалық  қасиеті және олардың гигиеналық маңызы. Топырақтың химиялық құрамы,оның өсімдік құрамында пайда болатын химиялық элементтер мен басқада қоспаларға, жер асты суына, мал азығына және мал организміне тигізетін әсері. Биогеохимиялық аймақтар туралы түсінік (ілім). Биогеохимиялық энзоотияға қарсы алдын алу шаралары. Топырақтың биологиялық қасиеті. Індет және гельминт аурулары қондырғыштарын малға жұқтыру факторы есебінде топырақтың атқаратын рөлі. Топырақты санитарлық тұрғыдан бағалау. Топырақтың өздігінен тазалануы және осы үрдістің санитарлық-гигиеналық маңызы.Топырақты санитарлық тұрғыда қорғау.

     Мал азығына қойылатын санитарлық  гигиеналық талаптар және мал азықтандыру гигиенасы.

Малды биологиялық қоректі азықтармен азықтандырудың гигиеналық маңызы  және малдың ауруға қарсы табиғи төзімділігін арттырудағы рөлі. Диеталық азықтарды дайындау және пайдалану. Мал азығын сақтау, тасымалдау және азықтандыру алдында жүргізілетін зоогигиеналық тексеру жұмысы.Азық сапасын төмендететін себептер.

Мал азығын зерттеудегі негізгі  зоогигиеналық әдістер. Олардың жоғары сапалылығын бағалау.Құрамында механикалық заттар және металл сынықтары араласқан, суықтан үсіген азықтардан болатын мал ауруларының алдын алу шаралары.

Мал азығының құнарлылығы, оның протеин, амин қышқылдары минералды  заттар мен  витаминдер құрамы. Мал азығы арқылы аурулардың алдын алу шаралары.

Малды кұрамында улы өсімдіктер, пестицидтер және тыңайтқыш қалдықтары кездесетін азықтандырымен улануының  алдын-алу шаралары. Мал азығынан микробтар, улы саңырауқұлақтар (микотоксикоз), жәндіктер және қамба зиянкестерімен ластануы салдарынан пайда болатын ауруларды алдын алу шаралары.

Сапасы төмен мал азықтарын  зиянсыздандыру және залалсыздандыру  әдістері.

Құрамында цианогенді гликозидтері бар  картопты, пісірілген қызылшаны, азықтық  бұршақтарды, бидай және қара бидай кебектері, күнжара мен шротты немесе түйе бұршақты, люпинді жоңышқаны, фотодинамикалық субстанциялық азықтарды гигиеналық тұрғыдан дұрыс пайдалану.