Ауыл шаруашылығы малдарын өсіру және селекциясы

Будандастыру. Будандастырудың мәні мен биологиялық ерекшеліктері. Будандастырудың мал селекциясы мен мал тұқымын асылдандыру жұмысындағы міндеттері. Будандастыру нәтижелігін арттыруда  мал тұқымдарын таңдау және шаруашылық  жағдайын жақсартудың маңызы. Будандастыру әдістемесі және будандардың  қандық үлесін анықтау.

Сіңіре /өзгерте/ будандастыру. Сіңіре будандастырудың селекциялық - генетикалық  ерекшеліктері мен практикалық  міндеттері. Сіңіре будандастырудың  нәтижелілігіне әсер етуші жағдайлар. Қолдан ұрықтандыру әдісін кең пайдалану жағдайында сіңіре будандастырудың нәтижелілігі.

Қан араластыра /кіріспе/ будандастыру. Қан араластыра будандастырудың  селекциялық-генетикалық ерекшеліктері  мен міндеттері. Қан аралыстыра будандастырудың  сәтті шығуына қажет жағдайлар. Қан араластыра будандастыру үшін мал тұқымдарын таңдау, оның маңызы.

Зауыттық/жаңа тұқым шығара/ будандастыру, оның мақсаты, міндеттері және селекциялық-генетикалық  ерекшеліктері. Алға қойған міндеттерін  шешудің әдістерін анықтау. М.Ф. Ивановтың  жаңа тұқым шығару әдістері. Болашақ тұқымның стандартын құру. Будандастыруға қажетті бастапқы мал тұқымдарын таңдау. Жаңа тұқым шығару жолында нәтижелілікті қамтамасыз ететін жағдайлар. Инбридингтің зауыттық будандастырудағы маңызы. Зауыттық будандастыру кезеңдері. Зауыттық будандастырудың  әр кезеңіндегі селекциялық ерекшеліктері. Малдың кейбір түрлерін зауыттық будандастыру ерекшеліктері. Жаңа тұқымды бекіту /апробация/ - ең жоғары селекциялық жетістік.

Өндірістік будандастыру. Оның мақсаты  мен міндеттері. Өндірістік  будандастырудың етті мал шаруашылығындағы маңызы. Гетерозисті пайдалану. Мал шаруашылығының жеке салаларында өндірістік будандастыру әдісін қолдану. Өндірістік будандастыру түрлері. Өнеркәсіптік негізде ет өндіру үшін өндірістік будандастыру әдісін қолдану, оның экономикалық тиімділігі.

Кезек будандастыру. Кезек будандастырудың  өндірістік мақсаттары мен селекциялық- генетикалық ерекшеліктері. Бірнеше  ұрпақта гетерозисті пайдалану. Мал шаруашылығының жеке салаларында  екі, үш және одан көп тұқым қатынасатын  кезек будандастыру әдістерін пайдалану. Гетерозис селекциясы. Ұғымдар анықтамасы. Мәселенің тарихы. Гетерозистің биологиялық мәні. Гетерозистің пайда болуы туралы ғылыми гипотезалар, болжамдар. Гетерозисті алдын ала болжау мәселесі. Гетерозис түрлері, гетерозис тудыруға қажет жағдайлар. Гетерозисті мал шаруашылығында пайдалану. Түраралық және тұқымаралық будандастыруларда  пайда болатын гетерозис. Тұқым ішіндегі гетерозис. Тұқым ішіндегі аталық іздер арасындағы және тұқым аралық  ’’гибридтеу’’.Инбредтік аталық іздер мен топкроссингтерді пайдалану. Инбредтік аталық іздер аралық ’’гибридтер’’ алу. Аталық іздер үйлесімділігін анықтайтын реципрокты селекция.

Мал шаруашылығындағы  гибридтеу. Ұғымдар анықтамасы. Гибридтеу түрлері мен тарихы. Шалғай гибридтеу әдістерін қолдану. Жануарларды гибридтеу арқылы шешілетін зоотехникалық -селекциялық мәселелер. Шағылыса алмау, оның себептері, болдырмау жолдары. Гибридтер бедеулігі және оны шешу жолдары.

Тұқым асылдандыру  жұмысы – малды жетілдірудің кешенді  жүйесі

Заманауи технология жағдайындағы мал селекциялау ерекшеліктері. Мал тұқымын таңдау және аналық мал табындарын топтастыру. Мал өсіру әдістерін таңдау. Мал азықтандыру, бағып-күту және технологиялық үрдістер ерекшеліктеріне бейімділігіне қарай селекциялау. Қарқынды технология жағдайы мен селекция бағытына байланысты малға қойылатын негізгі талаптар.

Өнеркәсіптік кешендерде малды  биологиялық ерекшеліктері мен  өнімдік сапасына қарай топтастыру принциптері және оның маңызы. Мал  шаруашылығын қарқындату жағдайында асыл тұқым  мал шаруашылықтары мен өндірістік шаруашылықтар арасындағы байланыс, оның түрлері. Өнеркәсіптік  кешендерде қолданылатын мал өнімділігін арттыру, түліктің тұқымдық сапасын жақсарту шаралары.

Кең көлемді селекция жүргізуге  байланысты мал өсіру тәжірибесінде электрондық есептеу машиналарын пайдалану. Автоматтық жолмен мәліметтер алу. Бонитировка нәтижесін талдау. Жиынтық ведомостерін жасау, селекциялық индекстерді құру, селекция нәтижесін болжау.

Мал тұқымын  асылдандыру жұмыстарын ұйымдастыру

Жаңа мал тұқымдарын шығару және оларды одан әрі жетілдіру бағдарламалары /жолдары/. Қазақстан Республикасындағы мал тұқымдарын асылдандыру базалары. Тұқыммал көрмелері. Асылдандыру жұмысының жоспары.

Мал тұқымдарын өндірістің негізгі құралы ретінде пайдалану  және олармен жүргізілетін жұмысты ұйымдастыру. Мал тұқымдарын сынау. Мал тұқымдарын аудандастыру. Мал тұқымдарының кеңестері. Мал шаруашылығындағы жаңа селекциялық жетістіктерді бекіту /апробация/.

Мал шаруашылығындағы кең  көлемді селекция. Қазақстан Республикасы мен ТМД елдеріндегі мал тұқымын асылдандыру қызметінің құрылымы. 

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. Мал өсіру және селекция. – Алматы, 2006ж.
2. Байжұманов А.Б. Мал өсіру.- Алматы, Қайнар, 1987.
3. Байжұманов А.Б. Отарбаев А. Селекция сырлары, А.1990.
4. Садықұлов Т.С., Байжұманов А.Б.Бегімбеков К.Н. Мал өсіру пәнінің практикумы.-Алматы,1997.
5. Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. Практикум по разведению и селекции животных А.1997.
6. Садықұлов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных. Алматы, 2003.
7. Борисенко Е.В. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'', 1967.
8. Борисенко Е.В. Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. -М., Колос,1984.
9. Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. М., ''Колос'',1973.

 

Ауыл шаруашылығы малдарын азықтандыру

 

Азыќ ќоректілігін баѓалау  жєне ќұнарлы азыќтандырудыњ ѓылыми негіздері

Азыќ ќоректілігі, мал м±ќтажын энергиямен, протеинмен, кµмірсулармен, майлармен, минералды заттармен  жєне витаминдермен ќамтамасыз ету туралы ±ѓым. Азыќ ќоректілігін химиялыќ ќ±рамы арќылы баѓалаужануарлар денесі мен µсімдіктер ќ±рамы азыќты талдаудыњ ќарапайым сызбасы.

Азыќ ќ±рамындаѓы су, кµмірсулар, майлар, протеин (аќзат), минералды заттар, олардыњ ауылшаруашылыќ малдырын азыќтандырудаѓы зат алмасуы жєне физиологиялыќ мањызы.

Азыќ ќ±рамындаѓы органикалыќ  заттар- энергия кµзі, мал денесінде  аќзат, кµмірсу жєне май т‰зуге ж±мсалатын негізгі бµліктері. Азыќтыњ химиялыќ ќ±рамы – азыќ ќоректілігініњ алѓашќы  кµрсеткіші.Жалпы т‰сімділігі бойынша негізгі азыќтыќ даќылдардыњ єр гектарынан алынатынќ±рѓаќ затты, протеинді, май, клетчатканы жєне азотсыз экстрактивтік заттарды салыстырмалы баѓалау.

Азыќ  ќоректілігін ќорытылатын ќоректік заттар арќылы баѓалау. Азыќтыњ ќорытылуы- мал ќоректенуініњ алѓашќы сатысы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќорытылатын ќоректік заттарды аныќтау тєсілдері. Ќорыту коэффициенттері туралы ±ѓым. Ќоректік заттар ќорытылуын арттыру жолдары. Азыќтыњ ќорытылу дєрежесіне єсер ететін факторлар. Ќорытылатын ќоректік заттар ќосындысы мен ќорытылатын энергия мµлшері – азыќтыњ энергетикалыќ ќоректілігініњ кµрсеткіші. Протеиндік ќатынас.

Мал организміндегі  зат, энергия алмасу  дењгейін зерттеу тєсілдері.

Зат жєне энергия алмасуы – малдыњ организміндегі тіршілік ‰рдісініњ, µнімділіктіњ жєне µсіп-µнудіњ негізі. Азыќтандырудыњ єсерінен мал денесіндегі материалдыќ µзгерістерді зерттеу.  Малдарѓа ѓылыми-шаруашылыќ тєжірибелер ж‰ргізу. Денедегі азот пен кµміртегі тепе-тењдігін аныќтау. Респираторлыќ тєжірибе (тыныс алу) арќылы организмдегі энергия тепе-тењдігін аныќтау. Тањбаланѓан атом тєсілі.

Азыќтыњ жалпы энергетикалыќ ќоректілігін баѓалау. Азыќтыњ энергетикалыќ ќоректілігі туралы т‰сінік. Азыќтыњ жалпы ќоректілігін баѓалау тарихыныњ даму тєсілдері.

Ќазіргі кезде  мал азыѓыныњ ќоректілігін с±лы азыќ µлшемімен жєне алмасу энергиясын баѓалау єдістері.  Табиѓи азыќ алќаптарыныњ жєне азыќ даќылдарыныњ т‰сімділігін арттыру – мал шаруашылыѓын азыќпен ќамтамасыз ету проблемаларын шешудіњ негізгі жолы. Азыќ ќ±рамындаѓы ќоректік заттар- ролі мен мањызы. Малдардыњ ќоректік заттарѓа м±ќтаждыѓын жєне ќ±нарлы азыќтандыруды аныќтайтын факторлар

Малды нєрлі де ќ±нарлы аќзат (протеин), ќант тектес заттар (кµмірсу), май, минералды  заттар жєне витаминдермен ќамтамасыз ететін негізгі факторлар, сол заттардыњ азыќтаѓы, рациондаѓы мµлшері, сіњімділігі, мал денесіндегі ќоры. Малдыњ толыќ баѓалы азыќтандырылуын ќадаѓалау єдістері мен кµрсеткіштері, д±рыс азыќтандыру салдары жєне ќоректік заттар жетіспеушілігі. Азыќ протеиндік ќоректілігі жєне ќ±нарлы протеинмен ќоректендіру проблемалары Азыќ протеиндік ќоректілігі туралы т‰сінік. Алмастырылатын жєне алмастырылмайтын амин ќышќылдары. ¤сімдік жєне жануар тектес азыќтардыњ протеинініњ амин ќышќылдыќ ќ±рамы. Протеинніњ биологиялыќ ќ±ндылыѓы туралы т‰сінік. Ќ±нарлы азыќтар ќоспасын жасаѓанда єр т‰рлі азыќ протеинініњ «толыќтыру єрекеті» туралы принцип. Амин ќышќылдарыныњ сіњімділігін аныќтайтын факторлар. К‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын малѓа берілетін аќзатќа жатпайтын азоттыќ ќосындылардыњ (амидтер) ќоректілік ќ±ндылыѓы. Жасанды мочевина (карбамид) жєне басќа да амиакты ќосындылармен к‰йіс ќайыратын малды азыќтандыру.

Синтетикалыќ  лизинді жєне метионинді шошќа мен  ќ±сќа беру. Нитриттер мен нитраттардыњ мал денсаулыѓына, басќа ќоректік заттар тиімділігіне тигізетін єсері. Рационда протеин мен амин ќышќылдары жетіспеушілігінен немесе тењестірілмеуінен туатын µзгерістер. Ауыл шаруашылыѓында протеин ќажеттігін шешудіњ негізгі жолдары.

 

Азыќтыњ кµмірсулыќ ќоректілігі, ќ±нарлы кµмірсулармен  ќоректендіру проблемалары

Кµмірсулар - µсімдік тектес азыќтар негізі ќ±рѓаќ заттыњ ќ±рамдас бµлігі жєне малдар ‰шін негізгі энергия кµзі. Ќ±рылымдыќ, энергетикалыќ кµмірсулар кµзі, Кµмірсудыњ к‰йіс ќайыратын жєне к‰йіс ќайырмайтын  малды азыќтандырудаѓы мањызы, олардыњ ас ќорыту, зат алмасу жєне азыќтаѓы ќоректік заттар сіњімділігіне тигізетін єсері. Кµмірсу м±ќтаждыѓы. Ќоректендіру жаѓдайында кµмірсулардыњ ара ќатынасы. Рационда кµмірсу аздыѓынан немесе рационныњ толыќ тењестірілмеуінен мал денесінде туатын µзгерістер.Азыќтандырудыњ толыќќ±ндылыѓын жєне оны баќылау єдістерін аныќтайтын факторлар. Азыќ ќ±рамындаѓы майлар, ќ±нарлы маймен ќоректендіру проблемалары

Майлар  жєне майдыњ мал азыќтандыруындаѓы  мањызы. Алмастырылмайтын май ќышќылдары. Май м±ќтаждыѓы, мал денесінде май жетіспеуінен туатын µзгерістер. Азыќ ќ±рамындаѓы майдыњ мал денесіндегі зат алмасуына, µнімділігіне, µнім сапасына тигізетін єсері. Азыќтыњ толыќќ±ндылыѓын ќ±рамдылыѓын аныќтау жєне тексеру тиімділігі. Толыќќ±нды маймен азыќтандыру жєне оны баќылау єдістерін аныќтайтын факторлар.

Азыќтыњ витаминдік ќоректілігі, малды  витаминдермен  ќоректендіру проблемалары

Ауылшаруашылыѓы малдарын азыќтандыруда жєне зат  алмасуындаѓы витаминдердіњ мањызы. Витаминдер кµзі - азыќтар мен витамин  препараттары. Майда жєне суда еритін  витаминдер. Провитаминдер. Витаминдердіњ мал денесінде ќор ретінде жиналуын жєне олардыњ сіњімділігін, игерімділігін аныќтайтын факторлар. Малдыњ витаминге деген м±ќтаждыѓын аныќтайтын факторлар Мал денесінде витамин жетіспеушілігі белгілері мен т‰рлері.Ауыл шаруашылыѓы малдарын толыќќ±нды витаминмен ќоректендіруін баќылаудыњ негізгі єдістері. Малды витаминдермен ќамтамасыз етудіњ негізгі жолдары.

 

Азыќтыњ минералдыќ ќоректілігі, толыќќ±нды минералдыќ заттармен  ќоректендіру проблемалары

Азыќтаѓы  минералдыќ заттардыњ мал азыќтандырудаѓы  мањызы. Макро-жєне микроэлеменнтер (кальций, фосфор, магний, калий, натрий, хлор, мырыш, иод, фтор, селен), олардыњ азыќтаѓы  мµлшері, сіњімділігі, игерілуі, мал  денесінде жиналуы. Хелаттардыњ  мањызы.

Азыќ к‰лініњ реакциясы, ќышќылдыќ жєне сілтілік элементтердіњ мал азыќтандырудаѓы мањызы мен рационындаѓы ара ќатынасы. Єр т‰лікке жататын малдардыњ минералдыќ заттарѓа деген м±ќтаждыѓы. Республиканыњ биогеохимиялыќ  аймаќтарында мал рационында минералдыќ заттар жеткіліксіздігнен туатын µзгерістер.

Малдыњ  минералдыќ заттармен ќамтамасыз етілу  єдістерін баќылауѓа алу. Ќазаќстан  Республикасында малды минералдыќ заттармен ќамтамасыз ету мєселесі, б±л мєселені шешудіњ тиімді жолдары.

Малдыњ ішек-ќарнында т‰зілетін ќоректік заттар жєне олардыњ  ќорыныњ мал азыќтандырудаѓы мањызы

Ќоректік  заттардыњ мал организмінде ќорлануы. Ќоректік заттардыњ ќор болып жиналуына септігін тигізетін жєне оларды тиімді ќолданудыњ шарттары. Ќорланѓан ќоректік заттардыњ малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз ету мањызы.

Малдыњ  ас ќорыту жолында мекендейтін микрофлора мен микрофауна, олардыњ єсерінен т‰зілетін  ќоректік  заттар. К‰йіс ќайыратын  мал алдыњѓы ќарнында  т‰зілетін микробтыќ аќзат пен витаминдер, олардыњ биот‰зілуіне ќажет  жаѓдайлар.

Микробтыќ т‰зілу жєне т‰зілген заттардыњ  к‰йіс  ќайыратын  жєне к‰йіс ќайырмайтын  малды ќ±нарлы азыќпен ќамтамасыз етудегі мањызы.

Азыќ пен  рацион ќоректілігіне кешенді баѓалау

Тетіктелген (дифференцированный) азыќ ќоректілігін баѓалау туралы ±ѓым. Ќ±нарлы азыќтардан т±ратын толыќќ±нды рационмен азыќтандыру, рациондаѓы протеин, энергия, май, кµмірсу, амин ќышќылдары,  минералды заттардыњ азыќ ќолдану тиімділігін арттырудаѓы µзара байланыстардыњ мањызы. Азыќ ќоректілігін  кешенді  баѓалау мен рацион ќ±рамындаѓы ќоректік заттар ара-ќатынасыныњ мал µнімділігіне, денсаулыѓына, µсіп-µну ќабілетіне, азыќ шыѓынын азайтуѓа, µнім сапасын жаќсартуѓа тигізетін єсері. Рацион ќ±рамындаѓы азыќтар жєне ќосымша ќоспалардыњ ‰йлесімді т‰рде бірін-бірі толыќтыруы, оныњ мал денесіне тигізетін єсері.

Азыќтандыру тиімділігі мен толыќќ±ндылыѓын  баќылау єдістері ќоректілікті кешенді  баѓалаудыњ ќ±рамдас бµлігі. Тетіктелген  азыќтандыру нормасын ќолданѓанда  азыќтандыру толыќќ±ндылыѓын баќылайтын кµрсеткіштер.

Азыќтар, азыќ туралы ұѓым, оны жіктеу

Азыќ  ќ±рамына, оныњ ќоректілігіне єсер етуші факторлар. Азыќтыќ даќылдар селекциясы мен оларды µсіру аймаѓыныњ  азыќтыќ ќ±рамына жєне ќоректілігіне  тигізетін єсері. Азыќ µндіру ісін химияландыру, агротехникалау, азыќ дайындау технологиясыныњ азыќ ќ±рамы мен ќоректілігіне тигізетін єсері. Негізгі азыќ топтары, оларды жіктеу. Азыќ сапасын шаруашылыќ жєне зоотехникалыќ т±рѓыда баѓалау єдістері. Азыќќа ќойылатын семлекеттік стандарттар. Химиялыќ ќ±рамы,оныњ ќоректілігі мен диетикалыќ ќасиеті. Малѓа ‰збей кµк балауса беру ‰шін пайдаланылатын даќылдар, табиѓи кµк азыќ жєне мєдени  жайылымдыќ даќылдардыњ ќоректілігі.

Еліміздіњ т‰рлі аймаѓында µсірілетін кµк  азыќ пен жайылымдарды тиімді пайдалану. Мал т‰рлері ‰шін кµк азыќты азыќтандырар алдында даярлау, оныњ азыќтандыру мµлшері (нормасы).