Курс лекций по "Безопасности жизнедеятельности"

 

7.15. Опырмалар

 

Опырмалар тік тау жыныстарында пайда болған топырақ массасының ауырлық күшінің  әсәрімен төмен қарай сырғуы. Опырмалар  тік таудың тұрақтылығы бүлінген жағдайда пайда болады. Опырмалар  адам және материалдық шығынға әкеліп соқтыратын табиғи процесс.

Опырмалар келесі факторлардың әсерінен болуы  мүмкін:

• топырақтың сусыздануына және құрғауына;
• өсімдіктердің түрлерінің өзгеруінен (вида насождении);
• өсімдік қабатының құрып кетуінен;
• желденуінен.

Қатты жер  сілкінісі кезінде міндетті түрде  әр уақытта опырмалар орын алады.

Опырмалар Қазақстанның барлық таулы аймақтарында болуы мүмкін. Аса ірі опырмалар  тектоникалық ұсақталуға байланысты. Опырмалар ірі өзенді бөгейтін көлденең массаларды үйіп тастауына байланысты су тоғандарын жасауға әкеліп соғады. Мұндай өзендерге Күнгей Алатаудағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен  Алматы өзені жатады.

Опырмалар тіктігі 20 градусқа жуық жарларда жылдың кез-келген уақытында болуы мүмкін. Ірі опырмалардың көлемі 50-60 га дейін  жетеді.

 

7.16.Қар  көшкіні

 

Қар көшкіні  – бұл қар массасының тау беткейінен төмен қарай жылжуы. Еуропада жыл  сайын әр түрлі көшкіндер болып  тұрады, ол орташа алғанда 100-ші адам өмірін алып кетуде. Ал Қазақстанда 95 мың шаршы  км тау аумағы қар көшкіні қаупіне  ұшырауда.

Қар көшкіндері құлама тау беткейлерінен жаңа қар  жауған және күн күрт жылып кеткен кезде пайда болады. Жауын –  шашын наурыз – сәуір айларында  көп жауатындықтан қар көшкіндері сол айларда көп байқалады. Қар  көшкіндерінің 50% жазық жерлерге дейін  жетіп, халық пен шаруышылық объектілеріне  қауіпін тигізуде. Тау әуесқойларында болатын барлық қайғылы оқиғалардың 25% -на жуығы осы қар көшкінінің еншісінде.

Қар көшкінін тоқтату іс-әрекеттері пассивті және активті болып бөлінеді. Пассивті әдісінде дамбаларды, қар ұстағыш  щиттерді және орманды қалпына келтіру  іс - әрекеттері жатады. Активті әдісіне  уақыты мен қауіпсіздік әрекеттерін  белгілеп, қолдан қар көшкінін жасау  жатады.

 

7.17.Сел

 

Сел –  тау өзендерінің өз арналарының  деңгейінен кенеттен көтеріліп тау  жыныстарының бұзылуына алып келіп  соғатын қуатты ағын.

Сел ұзақ нөсерлеп жауған жауынның салдарынан, мұз бен қардың еруінен және жер  сілкінісі әсерінен болатын құбылыс.

Қазақстанда Іле, Жоңғар, Талас, Алатау жоталарында, сонымен қатар Қаратай,Кетмен және Тарбағатай тауларының өзендері сел  қауіпі бар аудандар қатарына саналады.

Сел апатынан қорғану үшін қауіпті жерлерге каналдар, платина және су бөгеттерін салып, тау  беткейлеріне қар ұстайтын ағаштар  отырғызылады.

 

7.18. Метеорологиялық сипаттағы  төтенше жағдай

 

Метеорологиялық сипаттағы төтенше жағдай төмендегі  жағдайлардың әсерінен болуы мүмкін:

Желдің. Оның ішінде боранның, дауылдың, құйынның. Бұл жағдайлар желдің 25м/с пен  одан жоғары жылдамдық болған жағдайында орын алады.

Нөсер жауында. 12 сағат ішінде жауынның көрсеткіші 50мм және одан да көп болған жағдайы.

Ірі бұршақтарда. Бұршақтың диаметрі 20мм және одан үлкен  болған жағдайда

Қатты қар  жауғанда. 12 сағат ішінде 20см биіктіктегі  қарды жауып тастауы

Қатты бұрқасында. Желдің жылдамдығы 15м/с және одан да жоғары болғанда

Шаңды дауылда.

Жылы  мезгілдегі. Бір денен күннің суығанда (замороски). Вегетациялық периодтағы топырақтың температурасы 0С дейін  жеткенде

 

7.19. Циклондар мен антициклондар

 

Жердің  атмосферасы біркелкі элементтерден  тұрмайды. Жер бетіндегі атмосфераның құрамы: 78% азоттан, 21% оттегіден, 0,9% оргоннан және болар болмас пайыздары көмірқышқыл  газдан (углекислый газ), сутектен, гелийден, неоннан және т.б. газдардан тұрады.

Атмосфераның  төменгі қабатында 20км деңгейде су буы бар. Ал 20-25 км биіктікте азон қабаты орналасқан. Ол қабат тірі организмдерді  зиянды қысқа толқынды сәулелерден  қорғайды. 100км биіктікте газдардың  молекулалары атом мен иондарға бөлініп  ионосфераны құрайды.

Температураның  таралуына байланысты атмосфера  тропосфераға, стратосфераға, мезосфераға, термосфераға және экзосфераға бөлінеді. Ауаның жерге қатысты қозғалуын  жел деп атайды. Желдің күшін Бофорт шкаласы бағалайды.

Желдің  бағыты үлкен қысымнан кіші қысымға  бағыттылады. Атмосферадағы қысымның кіші аймағының ең кіші қысымының  ортасы циклон деп аталады.

7.20. Дауыл

 

Дауыл –  бұл өте үлкен күші мен ұзақ уақытта сақталу мүмкіншілігі бар  жел. Бұл кезде желдің жылдамдығы 32м\с және одан да көп болып, желдің күші Боферт шкаласы бойынша 12 баллдан  асады. Дауылдың размерлері әр-түрлі  болуы мүмкін. Әдетте дауылдың енін катастрофалық  қираған зонаның  енімен алады. Кейбір жағдайлардадауылдың  ені 1000км-ге дейін жетіп қалады. Тайфунның  қирау ені (разрушении) 15-45км. Дауылдың орташа ұзақтығы 9-12 күн. Дауыл өзінің стихиялық апат әсері жағынан  жер сілкінісінен кем болмайды. Көп  жағдайда дауыл нөсер жаңбырмен  қатар өтіп халық пен шаруашылыққа тигізер зиян зардабын өте күрделі  масштабтарға дейін жеткізуі мүмкін.

 

7.21. Боран

 

Бұл желдің жылдамдығы жағынан дауылдан жылдамдығы кіші болған жағдай. Борандағы желдің жылдамдығы 15-20 м\с дейін болуы  мүмкін. Ал материалдық және адам шығыны жағынан дауылдан әлде қайда төмен. Боран құйынды және бір бағытты  болып келеді. Құйынды боран үлкен  аумақтарға дейін жайылуы ықтимал. Құйынды боран шаңды және қарлы  болып бөлінеді. Шаңды боран –  бұл күшті құйынды қатты желдің салдарынан құмды, шаңды, топырақты, тұзды  ауаға көтеріп ауқымды (значительный) қашықтыққа алып барып тастау мүмкіндігі бар жағдай. Шаңды боран көбіне шөлді жерлерде көп болады. Кенет  көтерілетін боран кездейсоқ  басталып кету қасиеті бар және өте  қысқа мерзімде өтеді. Мысалы 10 минуттың ішінде желдің жылдамдығы 3 м\с-тан 30 с-қа дейін өседі.

 

7.22.Гидрогеологиялық  сипаттағы төтенше жағдай

 

Гидрогеологиялық  сиппаттағы төтенше жағдайға: су тасқыны, сел, қар көшкіні жатады. Бұл төтенше  жағдайға теңіздерде кездетін гидрогеологиялық құбылыстарды да жатқызуға болады. Олар цунами т.б.

 

 

 

 

7.23. Су тасқыны

 

Су тасқыны  нөсерлі жаңбырдың, қар мен мұздардың  күннің ысып кетуіне байланысты шұғыл  еруінің әсерінен болады. 2002 жылы болған глобалды күннің жылынуы және нөсер  жаңбыр Еуропалық елдерін су алып кетуіне әкеліп соқты. Су тасқын таулы  аймақтарында да көп болып тұрады. Таудан құлаған лайлы-тасты тасқынның  жылдамдығы 5-10 м\с дейін жетіп, екпіндеп аққан сел тасқыны салмағы  бірнеше тонналық тастарды домалатып  әкетеді.

Цунами – су астында болған жер сілкінісі әсерінен пайда болған ұзындығы үлкен гравитациялық толқын. Толқынның биіктігі цунами басталған жерде 0,1-5м болса жағада -10м, ал клин тәрізді бухталарда және өзен шеттерінде -50м-ге дейін жетеді. Цунами көп жағдайларда Тынық және Атлантикалық мұхитта болып тұрады. Цунамиден сенімді қорғау жоқ. Қорғаудың сейсмикалық органдарға толқынның жақындап келе жатқанын дер кезінде хабарлау.

 

7.24. Су басу

 

Су басу - өзеннің, көлдің және теңіздің суының деңгейінің көтерілуіне байланысты құрғақ жердің көп бөлігін су алып кетеді. Көптеген су басудың себептері  де нөсерлі жаңбырдың жаууы, қар  мен мұздардың үздіксіз еруіде жатады.

Судың көтерілуінен болатын су басу Қазақстанның барлық аймақтарында орын алады. Оңтүстік Қазақстанда  мұндай жағдай ақпан-наурыз, ал оңтүстік-шығыс  және Шығыс Қазақстанда наурыз-шілде  айларында болады. Су басу елді мекендерге үлкен нұқсан адам мен көптеген материялдық  шығындар әкелуде.

 

7.25. Биологиялық төтенше жағдай

 

Биологиялық төтенше жағдайға эпидемия, эпизоотия  және эпифитотия жатады. Эпидемия дегеніміз  адамдар арасындағы инфекциялық  аурудың кең таралуы және бұл  аурудың сол территориядағы тіркелген  санының бірнеше есе өсіп кетуі.

Инфекциялық аурулар 4 топқа бөлінеді.

• ішек инфекциялары;
• тыныс алу жолдарының инфекциясы;
• қандық (кровенные) (трансмиссиялық)
• сыртқы қабат (покров) инфекциясы (контакты).

 

 Қазақстанда  климаттық географиялық сипатына  қарай обаның, туляремияның табиғи  ошақтары дамыған. Сонымен қатар  Қазақстанда іш сүзегі, дизентерия  және басқа да ішек аурулары, тұмар, көкжөтел, қызылша полиомемит, бруцеллоз, туберкулез, мидың қабыну, вирустық гепатит, сүзек, безгек, тыныс жолдарының вирустық инфекциялары  және т.б. тіркелген. Алматы, Оңтүстік  Қазақстан және Қызылорда облыстары  бұл аурулар бойынша аса қиын  аймақтарға жатады.

Қазақстан аумағында, атап айтқанда, Атырау мен  Қызылорда облыстарында обаның белсенді табиғи ошағы орналасқан. Оны таратушылар  кішкентай сарышұнар және тышқандар  болып табылады.

Тырысқақ  Оңтүстік Қазақстан обылысында, әсіресе  Өзбекстан мен шекаралас аудандар, сондай-ақ Алматы облысында байқалды.

 

7.26. Жұќпалы аурулар және одан  саќтандыру

 

Ќазаќстанның  ланғайыр аймағында әртүрлі климаттың  географиялыќ сипаттамалардың әр түрлігіне  орай обаның, туляремияның табиғи ошаќтары дамыған, коптеген елді мекендердегі гигиеналыќ жағдайлардың төмендігінен ерекше ќауіпті  және басќа да жұќпалы аурулардың таралуына барлыќ алғы шарттар жасалған. Сонымен ќатар олардың пайда  болуына халыќаралыќ байлааныстардың  кеңеюі, ќанағаттанарлыќсыз санитарлыќ-гигиеналыќ жағдайлармен ұштасќан үлкен өзгерістер, халыќтың көшіп ќонуы, елдердің арасындағы медициналыќ ќұралдарды дер уаќытында  жеткізуге кедергі келтіретін экономикалыќ байланыстардың тұраќсыздығы сияќты факторларда  ыќпал етеді.

Ќазаќстанда іш сүзегі, дизентерия және басќада  ішек аурулары, тұмау, көкжөтел, ќызылша, полиомелит, бруцеллез, туберкулез, мидың  ќабынуы, вирустыќ гепатит, сүзек, безгек, іш сүзегі, тыныс жолдарының вирустыќ инфекциялары және т.б. тіркелген.

Алматы, Ќызылорда, Оңтүстік Ќазаќстан облыстары  бұл аурулар кеңінен тараған  аймаќ болып табылады.

Бактериялы  дизентерия мен ішек инфекциялары бойынша, Ќызылорда, Маңғыстау, Солтүстік Ќазаќстан  және Жамбыл облыстары ең ќолайсыз аймаќ болып табылады.

Жыл сайын  Ќазаќстанда вирустың гепатиттің 40-70 мың жағдайы тіркеледі.

Ќазаќстан аумағында обаның белсенді табиғи ошағы  орналасќан. Оны таратушылар кішкентай  кіші сарышұнаќ, тышќанның түрлері  болып табылады.

Туляремияның  жайылымдыќ және далалыќ ошаќтары Батыс  Ќазаќстан мен Алматы облысында  орналасќан. Оны таратушылар тышќан тәріздес кеміргіштер. Мидың кенеден  ќабынуы тіркелген. Оның табиғи ошағы  Алматы, Шығыс Ќазаќстан облыстарында, сондай-аќ Алматы ќаласында кездеседі.

Ќазаќстанда ара тұра Ќырым безгегі таралған. Ќу безгегі Ќазаќстанның барлыќ облыстарында кездеседі. Республикада сырттан келген малярия жағдайы кездеседі.

Сібір жарасы барлыќ облыстарда жыл сайын ішінара  кездесіп отырады. Етті даярлаудың ветеринарлыќ-санитарлыќ және санитарлыќ-гигиеналыќ ережесі  бұзылған кезде осы жұќпалы ауру кеңінен таралуы мүмкін.

Жұќпалы аурулардан саќтандыру шаралары үш бағыт  бойынша жоспарланып жүргізілуге  тиіс:

• инфекция көзін залалсыздандыру;
• инфекция берілетін жолды бекіту;
• адамдардың жұќпалы ауруларға төзімділігін арттыру.

 

Инфекция  көзіне ыќпал етуде жұќпалы ауруларды  өз уаќытында аныќтаудың, оларды ертерек  оќшауландыру және дәрігерлік емнің  маңызы зор. Мұнда халыќтың санитарлыќ сауаттылығын арттыру, жұќпалы аурулардың негізгі белгілерін білудің, дәрігерге  өз уаќытында барудың маңызы зор.

Инфекцияның берілу жолын бұзу үшін жеке және ќоғамдыќ гигиена ережелерін саќтауды, азыќ-түлікпен  дайын өнімді әзірлеуді, саќтау мен тасымалдауды, суды пайдаланудың санитарлыќ-гигиеналыќ және технологиялыќ ережелерін орындауды  баќылау ќажет.

Халыќтың  инфекция ќоздырштарына төзімділігін арттыру үшін саќтандырғыш вакциналарын жаппай егу және арнайы сарысуларды  немесе гамма глобулиндерді егу  жолымен де котеруге болады.

Дезинфекция-топыраќта, суда және сыртќы ортаның басќа да объектілерінде ауру таратќыш микробтарды  жою.

Дезинфекция әдістері физикалыќ, механикалыќ және химиялыќ болып бөлінеді.

Физикалыќ әдістер: от, ыстыќ ауа, ќайнаған су, ультракүлгін сәуле. Механикалыќ әдістер: ылғалды шүберекпен сүрту, сулап  сыпыру, сілку, ғимаратты желдету. Химиялыќ әдістер: хлор әгін, хлораминді, лизолді, формалдегидті, этилен ќышќылын т.б. заттарды пайдалану.

Дезинсекция-жұќпалы  аурулардың ќоздырғыштарын тарататын  жәндіктермен (бит, бүрге, кене) күресу. Химиялыќ әдіс гексохлоран, хлорофост, ДДТ-ны пайдалануға негізделген.