Қорлар қозғалысының есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері

Кіріспе

 

Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты шаруашылық субъектінің күрделі экономикалық тетігін уақытылы экономикалық ақпаратынсыз  басқару мүмкін болмай отыр, оның негізгі бөлігін нақты айқындалған  бухгалтерлік есеп жүйесі береді.

Бухгалтерлік есеп өзімен бірге ХҚЕС және басқа да нормативтік актілермен регламенттелетін субъектінің табысы мен шығынын, міндеттемелерін, меншікті капиталын, активтері туралы ақпаратты жалпылау, тіркеу және жинақтау болып табылады.

Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік есептеу, үздіксіздік, түсініктік, мәнділік, маңыздылық, дүрыстылық, ақиқаттық, алдын-ала көз қарасы жоқ оймен, нейтарлдық, қарампаздық, аяқталғандық, салыстырымдылық, тізбектілік қағидаларына сәйкес жүргізіледі.

Субъектінң басшылығы бухгелтерлік есепті ұйымдастыру мен есептік жүйенің құрылуын қамтамасыз етеді, бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығы бар тұлғалардың қатарын анықтайды.

Өндіріс үрдісінде еңбек құралдарымен қатар еңбек заттары да қатысады, олар өндірілген қорлар ретінде шығады. Олар еңбек құралдарына қарғанда  еңбек заттары өндіріс үрдісінде бір рет қана пайдаланылады және олардың құны толығымен қндірілген өнімнің өзіндік құнына енеді, оның  материалдық негізін құрайды.

Қазақстан Республикасының экономикасы белсенді нарықтық қайта құрулар стадиясында орналасқан. Оның реформалау жинақталған тәжірибені қайта қарастыруды талап етеді, эволюциялық үрдістерді анықтау және нарықтық реформалардың тез сипаттың қадамдарын нарықтық реформаларды игеруге негізделген, кәсіпкерлік қызметінің шаруашылық субхектісін басқарудың әдістері мен қағидаларын меңгеру.

Қорлардың есебін ұйымдастыру ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады. Бухгелтерлік есептің мәліметтері материалдарды рационалды пайдалану бөлігінде өнімнің өзіндік құнын төмендетудің резервтерін іздеу үшін ақпаратты қамту керек, шығындар нормасын азайту, материалдардың қажетті сақталуын қамтамасыз ету, олардың сақталымдығын қамтамасыз ету.

Көп жағдайда қорлар неғұрлым баланс активінің маңызды және ірі баптарының бірі болады. Актив сияқты қорлар баланста компанияны қаржысының ақталуына жету үшін аса сүбелі ықпал етеді. Жүзеге асырылған өнімнің құнын анықтау факторы ретінде тауарлы-материалдық қорлар компанияның пайдалылығына әсер етеді және оның пайда мен залалда көрсетіледі.

Шикізаттық, материалдық және жылу-энергетикалық ресурстар – бұлелдің ұлттық байлығының маңызды құрастырушысы болып таьылады. Сондықтан, бухгалтерлік есеп жүйесін құру бойынша шаралар кешені әрбір кәсіпорындағы  материалдық құндылқтардың бар болуы, қозғалысы мен пайдаланылуында толық және дұрыс есептік ақпаратты қалыптастыруда маңызды орын алады, сонымен қатар олардың сақталуын жіті қадағалау үшін ішкі шаруашылық бақылауды нақты ұйымдастыру.

Өндірістік қорларды пайдаланудың сапалық көрсеткіштерінің жақсаруы маңызды орынға ие.  Бұған қол жеткізу үшін материалдарды үнемдеу мен оларды тиімді пайдалану қажет. Жоғарыда айтылғандардың шешімі  неғұрлым прогрессивтік серпінді конструкциялық материалдарды пайдалану арқылы, жаңа технологияларды енгізе отыра, өнімнің сапасын төмендептей аса бағалы материалдарды арзан материалдармен ауыстыру, өндіріс үрдісінде қалдықтар  мен жоғалтуларды қысқарту, сонымен қатар, шаруашылық айналымға екінші ретті ресурстар мен жол жөнекей өнімдерді енгізе отыра қажет.

Материалдық есепті ұйымдастыру – есептік жұмыстың аса күрделілердің бірі. Өнеркәсіптік кәсіпорында номенклатура он мыңдаған атаулармен айталады, ала өндірістік қорлар есебі бойынша ақпарат өндірісті басқару бойынша барлық ақпараттың 30 % құрайды. Сондықтан есепті ұйымдастыру мен олардың қозғалысы, сақталуы мен қорлардың пайдалануын бақылау  үлкен қиындықтармен байланысты болады. Аса маңызды орынды барлық есептік жұмыстардың автоматизациясы алады, есептік құжаттарды жазудан басталады және қажетті есептілікті құрумен аяқаталады.  Қорлардың есебі мен бақылауның ажырамасы бөлігі оларды пайдаланудың экономикалық талдауы болады, ол өндірістің тиімділігін жоғарлатудың резервтерін іздеуді тереңдетеді. Осылайша, жоғарыда айтылғандарға қарағанда біздің таңдаған тақырыбыз өте өзекті болып табылады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты ұйымның қорларын пайдалану пайдалану мен сақталуын талдау және бухгалтерлік есебін зерттеу болып табылады. Мақсатқа қол жеткізу үшін біз келесі міндеттерді қоямыз:

- қорлардың теориялық аспектілерін қарастыру;

- қорлардың топашаландырылуын сипаттау;

- кәсіпорындағы өндірістік қорлардың орны мен ролін анықтау;

- қорлардың қозғалысы мен түгенделуімен танысу;

- кәсіпорынның өндірістік және қаржылық-экономикалық сипаттамасын беру;

- кәсіпорындағы қорлардың есебінің ерекшеліктерін зерттеу;

- қорлардың шығындалуын құжаттау түрінде келітру және оның кәсіпорындағы жүзеге асырылуы;

- «Кадам» ЖШС мысалында  қорларды бағалау әдістерін қарастыру;

- қорлардың есебін ұйымдастырудың жетілдірудің жолдарын ұсыну.

Дипломдық жұмыстағы зерттеу объектісі «Кадам» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестіктің қорлары болып табылады.

Талдау үшін бастапқы мәліметтер кәсіпорынның 2011-2012 жылғы жылдық есебінен алынды, ал алғашқы, аналитикалық және синтетикалық есебі есептіліктен алынды.

Жұмыста біз кәсіпорындағы есепті жүргізудің және аудиторлық тексерулердің  нормативтік-құқықтық құжаттарын негізге алдық.

Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті жүргізу мен құжат айналымын ұйымдастырудың дұрыстығын тексеру болып табылады, бұл басқару шешімдерін қабылдау үшін негіз болып табылады.

Берілген дипломдық жұмысытң ғылыми жаңашылдығы 1С:Бухгалтерия база бағдарламасының ақпараттық функционалдығы мен өнімділігін жетілдіру  мүмкіндігі, бұл ақпараттық базасын құжаттардың жаңа формасын қосу мен түзету жолы арықылы жүзеге асады. Жоғарыда аталған мақсаттарға неғұрлым тез жету үшін ақпараттық базаның мамандарының тікелей тапсырыс берушімен тығыз қарым қатынасы арқылы жүзеге асады, нақты айтсақ  кәсіпорынның бас бухгалтері, оның орынбасары немесе жүйелік оператор.

Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі қорлардың бухгалтерлік есебі бойынша нормативтік және заң актілері болып табылады, сонымен қатар берілген тақырып бойынш ғалымдардың еңбектері.

Зерттеу әдістемесі отандық және шетелдік теория мен тәжірибесінен алынған білімдерді жалпылау мен зерттеуді қамтиды, талдау, бухгалтерлік есеп, қорларды бағалау бойынша есептік-аналитикалық процедураларды орындау,

Берілген дипломдық жұмысы үш бөлімнен, бөлімдер бірнеше бөлімшелерден, мазмұнынан, кіріспеден, қорытындыдан, пайдааланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Бірінші бөлімде зерттелетін тақырыптың теориялық негізі жазылған. Екінші бөлімде кәсіпорынның қорларының есебін ұйымдастыру жазылған. Үшінші бөлімде зерттелетін мәселенің жетілдіру жолдары қарастырылған. Кіріспе  өзектілікті, мақсат пен міндетті, тәжірибелік мәнділікті және ғылыми жаңашылдықты, сонымен қаатр, дипломдық жұмыстың құрылымын ұамтиды. Қорытынды зерттеу тақырыбы бойынша қысқаша қорытындыларды, оларды жалпылауды қамтиды, ал қосымшаларда қаржжылық құжаттар қоса берілген.

 

 

1 Қорлар қозғалысының есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері

 

 

1.1 Қорлардың мәні мен маңызы

 

Тауарлық – материалдық қорлар – бұл өндірістік циклде пайдаланатын әртүрлі еңбектің нысандары. Олар бір өндірістік циклде пайдаланылады және жаңа құрылған өнімге өзінің құнын толығымен өткізеді.

Қаржылық есептіліктің ұлттық стандартында сәйкес № 2 және ХҚЕС «Қорлар» - бқл активтер: дұрсы қызметі барысында сатуға арналған нысандар; осындай сатылым үшінөндірістік үрдісі барысында; немесе материалдар немесе шикізат түрінде болады; қызметті ұсыну мен өндірістік циклде пайдалану үшін арналған қорлар.

ХҚЕС және сәйкес  тауарлық – материалдық қорларға жататындар:

- материалдар мен шикізаттардың  қорлар, сатуға арналған жартылай  фабрикаттар мен ұүратсырушы элементтер, конструкциялар мен деталь мүшелері, жылу мен тара материалдараы, басқа да материалдар және қызмет көрсету мен  жұмысты орындауға арналған басқа материалдар мен шикізаттар жатады;

- аяқталмаған өнідіріс;

- дайын өнім, субъектінің қызмет барысында сатуға арналған  дайын өнім.

Материалдық қорларды есепке алудың алдында келесі маңызды міндеттер тұрады:

- қорлардың келуі кезінде оларды  уақытылы және толық түрде  кірісітіру, олардың сақталу орны  бойынша сақталуына бақылау жүргізу;

- қорлар бойынша қозғалысыиң барлық операциялары бойынша құжаттандыруды орындалуына  бақылау жүргізу; транспорттық – дайындық шығыстарын  уақытылы және дұрыс түрде анықтау; дайындалған өнімнің нақты өзіндік құнын табу бойынша;

- транспорттық – дайындық шығыстарын  өндіріс қалдықтарына сызып тастау бойынша операцияларға  бақылау жасау;

- ішкі ресурстарды мобилизациялау  мақсатында қажет емес қорларды  жүзеге асыру мен анықтауды  жүргізу;

- қажет емес қорларды анықтау  бойынша ақиқат ақпаратты табу, қорлардың сақталу орны бойынша оларды анықтау.

Материалдардың есепке алуын дұрыс ұйымдастыру үшін ең бірінішіден назар аударатын жайт, есепке алудың таңдауы, бағалау мен ғылыми-негізделген топшаландыру болып табылады.

Материалдық қалдықтарды келесідей топшаландыруға болады:

- негізгі – оның материалдық негізін құрайтын, өндірілетін өнімнің негізін құрайтын құрастырушысы;

- көмекші материалдар – негізгі материал болып табыладмайды, алайда өндірлетін өнімнің құрамын кіреді және оған белгілі бір қасиеттерді береді.

Тауарлық-материалдық қорлардың құрылымын 1.1-суретінде көре аламыз.

 

1.1-сурет – Тауарлық–материалдық қорлардың құрылымы

 

Жаңа кәсіпорын жаңа құрылған жарғылық капитал құрамында материалдық қорларды сатып алу үшін   құралдарды бөледі, бұл өндірісті жүзеге асысру мен сату үшін қажет болады. Бұл бөлімі кәсіпорынның жаңадан құрылған меншікті айналым қорларының бастапқы құралдарын құрайды.

Материалдардың есепке алуын дұрыс ұйымдастыру үшін ең бірінішіден назар аударатын жайт, есепке алудың таңдауы, бағалау мен ғылыми-негізделген топшаландыру болып табылады. Функуионалдық қызметі бойынша әдетте материалдық қалдықтарды келесідей топшаландыруға болады: негізгі – оның материалдық негізін құрайтын, өндірілетін өнімнің негізін құрайтын құрастырушысы. Бұл материалдар зат түрінде өнімнің өзіне енеді, оның материалдық негізін құрайды (мысалы, ұн нан пісіруде).

Көмекші материалдар – негізгі материал болып табыладмайды, алайда өндірлетін өнімнің құрамын кіреді және оған белгілі бір қасиеттерді береді. Алайда, олар құрамын кіргенімен оның заттық бөлімін құрмайды. Оларды негізгі материалға компонент ретінде қосылады (бояулар, лак, желім), немесе олар өндіріс үрдісіне  қосалқы қызмет етеді.

Тағы да айта кететін аса маңызды жайтты бірі бұл тауралық-материалдық қорлардың айналым активтерінің бірі бөлігі болатыны. Осыдан шығатыны, тауарлық-материалдық қорлар  өндіріс үрдісінде қатыса отырып және айналымға қарастырып, кәсіпорындағы өндірістің үздіксіздігін қамтамсыз етуші екені, ол әрдайым ақшалай қаражаттардан басталады, ағымдағы қорларға авансталады және өнімнің  жүзеге асыру мен  өндіріс шығындарын жатады.

Сонымен қатар, материалдар экономикалық бірегейлігі бойынша келесі  топтарға бөлінеді:

- «Шикізат пен материалдар» – шикізат пен материалдар, (соның ішіне, құрылыс), субъектіге тиесілі, өндірілетін өнімнің құрамына енетін, оның негізін құрайтындар немесе оны даярлау кезінде аса қажетті, ауыстыруға келмейтін негізгі материалдар, өнімді дайфндау ұрдісінде тікелей қатысытан және шуруашылық қажетіліктер үшін пайдаланатын, техникалық мақсаттары, өндірістің үрдісіне қажетті, ауылшаруашылық өнімді дайындау үшін, қайта өндеуге арналған  өнімдер және т.б.;

- «Сатып алу жартылай фабрикаттары мен құрастырушы бұйымдар, констукциялар мен детальдер» – бұл Сатып алу жартылай фабрикаттары мен құрастырушы бұйымдар, констукциялар мен детальдері (соның  ішінде құрылыс конструкциялары мен детальдері), өндірілетін өнімнің кешенделуі үшін құрастырыдатын өндірістік кооперациялар (құрылыс), оның өнделуі мен жинақталуына шығындар, өндірілетін өнімнің негізіг құрайды;

- «Жылу» – мұнай өнімдері (мұнай, дизелтдік жылу, керосин, бензин және т.б.), майла материлдары, транспорттық құралдарды пайдалануға арналған, өндірістің технологиялық қажеттіліктері, энергияны өндеу мен ғимаратты жылыту, қатты (көмір, торф, ағаш және т.б.) және газ сипатты жылу, өндіріс өалдықтары мен екінші ретті материалдар, қатты жылу ретінде пайдаланатын екінші ретті материалдар (опилка, ағаш үгінділері);

- «Тара және таралық материалдар» – тараның барлық түрлері (шаруашылық инвентарь ретінде пайдаланатыннан басқа), сонымен қатар матераилдар мен детльдер, тараны дайындау мен оның жөндеуіне кеткен материалдар мен деталдер (жәшікті жинау үшін кеткен детадьдер, темір және т.б.). жүктелетін өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз еті үшін арналған вгондар ен ссудалар,  барж жасауға арналған  қосымша жабдықтар;

- «Қосымша бөдімдер» – негізгі қызметтің жасалуы мен әзірлеуі, сатылуына өажет болатын қосымша бөлімдер.Еңбек заттары бір тектес емес.  Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химимялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі – оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар: