Өнімнің бәсекеге қабілеттіліпне қол жеткізудің экономикалық және әлеуметтік маңызы

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ........................................................................................................................5

 

1 ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПНЕ  ҚОЛ ЖЕТКІЗУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ.........................................7

1.1 Кәсіпорынның  бәсекеге  қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері  .....................7

1.2 Кәсіпорынның бәсекеге  қабілеттілігін бағалаудың әдістемелік  негіздері.....13

1.3 Кәсіпорынның бәсекеге  қабілеттілігіне әсер ететін  факторлар......................19

 

2 «МАВИД» ЖШС-НІҢ БӘСЕКЕГЕ  ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ.....................28

2.1  «Мавид» ЖШС-нің  сипаттамасы және өндірістік–шаруашылық  қызметін талдау..........................................................................................................................28

2.2 Өнім ассортиментін  және өндіріс ырғақтылығын талдау...............................32

2.3 Негізгі қорлардың пайдаланылуын  талдау.......................................................35

2.4 Кәсіпорынның еңбек  ресурстарымен қамтамасыз етілуін, еңбек өнімділігін талдау..........................................................................................................................37

2.5 Өзіндік құн, табыс  және рентабельділікті талдау............................................39

2.6 «Мавид» ЖШС-нің бәсекелік  ұстанымын бағалау..........................................43

 

3 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ  ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ  ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ.....................................................................................48

3.1 Өнімнің бәсекеге  қабілеттілігінің экономикалық  параметрлерін жақсарту..48

3.2 «Мавид» ЖШС-ғында  бәсекелестікті жоғарылату мақсатында  өнім ассортиментін кеңейту және  өндірістік қуаттылықты пайдалануды  жетілдіру..58

3.3Ұсынылған шаралар тиімділігінің жинақ есебі.................................................61

 

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................63

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................................65

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Ғаламдану жағдайында барлық елдердің негізгі міндеті  ұлттық шаруашылық пен жекелеген  экономикалык субъектілердің бәсекелес  қабілетін қалыптастыру және қолдау болып табылады. Нарықтық талаптардың  ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту максатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.

Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық жүйесіне интеграциялау.

Қазіргі заманғы  кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын  нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.

Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды, кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.

Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін  арттыру арқылы, ...қол жеткіземіз».

Диплом жұмысының  теориялық және әдістемелік негізін  кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық  және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу  құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік кұжаттары құрайды.

Диплом жұмысының  құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды  мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен  тұрады.

Диплом жұмысының  кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык  және әдістемелік негізі қарастырылган.

Бірінші бөлімінде  кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.

Ал, екінші бөлімінде  «Мавид» ЖШС-нің қызметіне өндірістік-шаруашылық және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі  бойынша талдау жасалады. Яғни, сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі талданады.

Үшінші бөлімінде  нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу  жолдары қарастырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 КӘСІПОРЫННЫҢ  БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПН АРТТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ

 

1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері 

 

Ұлттық экономикадағы  нақты саланың дамуын қамтамасыз етуде, отандық өндірушілердің өнімдерін  әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру бағытында атқарылатын іс-шаралардың  тобына шығарылатын өнімдердің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады. Қазіргі кезде өзекті болып отырған мемлекеттің экономикалық, азық-түлік қауіпсіздігін қалыптастыру әрекеттері де сыртқы өндірушілердің ұқсас өнімдеріне төтеп бере алатын отандық өнімдердің өндірілуіне тәуелді.

Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне  сай иелігіміздегі құндылықтарды  барынша тиімді, әрі ұтымды жұмсау, тек ішкі нарықта ғана емес, әлемдік  нарықта да жоғары сұранысқа ие болатын халық тұтынатын тауарлар шығару, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін арттыру бүгінгі таңда қарқынды жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық үрдістердің негізін қалайды.

Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық тауар әндірушілерге  шығаратын өнімдерінің бәсекелік  қабілетін арттыру мәселесін  алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның  өзі бәсекелік ортаның дамуына, өндірілетін өнімнің сапасын  жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.

Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалык объектілерге тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес, нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.

М. Эрлих жэне Дж. Хайн пікірлері бойынша бәсеке қабілеті — фирманың өз тауарын  сату қабілеті.

«Бәсеке қабілеттілік»  түсінігі XX ғасырдың 70 жылдарында Батыста  пайда болды. Шамамен сол уақытта  өнімнің бәсеке қабілеттілігі мәселесімен КСРО да айналыса бастады.

Бәсекеге қабілеттілік — өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі — тауарлардың  тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында  нарықты өз орнын табуы. Басқа  сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының  талғамына сай келетін және оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі кұрауыштарын атап өтейік:

А. Негізгі құрауышы өнімнің өзімен тікелей байланысты және оның сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде өнімді сатып алу туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық сипаттамаларымен байланысты екенін көрсетеді.

В. Екінші құрауышы өнімді сату мен сервисімен байланысты. Тұтынушы көбіне өнімнің сапасы төмен, бірақ сенімді және қымбат емес сервиспен (мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды таңдайды.

С. Үшінші құрауыш  бұл тұтынушыга, субъективті фактор ретінде жағымды немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәкелес кәсіпорынның өнімдері арасында нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге келіп тіреледі. Мұның негізінде өнімнің бәсекеге кабілеттілігінің қалыптасуының механизмін көрсетуге болады (сурет 1).

 

 

Сурет 1. Өнімнің  бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының  механизмі

 

Кәсіпорынның  бәсекеге қабілеттілігі белгілі  бір фактордардың ықпалымен калыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:

•  Баға;

•  Сапалық;

•  Жаңалық;

•  Жарнама;

•  Пайдалану  сенімділігі;

•  Көркемдеу, мэнерлеу;

•  Буып-түю, т.б.

Кең мағынады бәсекеге қабілеттілік бұл - күрделі нарықты жағдайдағы жұмыс философиясы. Ең алдымен ол тұтынушының қажеттілігі білу мен қанағаттандыру; нарықтың дамуы мен жағдайды түсін бәсекелестердің мүмкіндіктері мен кимылдарын алдын-ала білуін бағытталған.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін оны басқа кәсіпорынмен салыстырғанда ғана аныкталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады. Ол берілген тауардың басқа тауарынан белгілі бір қажеттілікті  қанағаттандыру дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Тауардың бәсекеге кабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу дәрежесі бойынша басқа тауарлармен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынышының тауарға жұмсаган шығыны мен өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі қарай қолданылуы да есептеледі.

Кәсіпорынның  бәсекеге қабілеттілік мәселесі қазіргі  жағдайдағы әлемде әмбебаб сипатқа  ие болды. Әрбір мемлекеттің тұтынушының  экономикалық және әлеуметтік өмірі  оның қаншалықты табысты шешілуіне  карай байланысты. Бәсекеге қабілеттілік - мемлекеттің, өндірушінің өнім шығару мен өткізудің мүмкіншілігінің жиынтығы десек те болады. Бәсекелік факторының өзі мәжбүрлік сипатқа ие, нарықтан ығыстыру қорқынышы өндірушілерді         өз тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапа жүйесімен тоқтаусыз шұғылдануға мәжбүр етеді, ал нарық олардың қызметінің нәтижелерін объективті және қатал бағалайды. Дамыған бәсекелестік нарықта өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның коммерциялық табыстың шешуші факторы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік тауардың нарық жағдайына, тұтынушының қажеттілігіне тек сапа, техникалық, экономикалык, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен бірге коммерциялық және өткізудің басқа жағдайларына (баға, жеткізу мерзімі, өткізу жолдары, сервис жарнама) байланысты болатын көп аспектілі түсінік. Сонымен катар, өнімнің бәсекеге қабіліттіліктің негізгі құрама бөлігі болып эксплуатация уақытына тұтынушының шығын деңгейі табылады. Басқаша айтқанда бәсекеге қабілеттілік -нарыктағы табысты анықтайтын тауардың тұтынушылық және құндылық (бағалық) сипаттамалардың кешені, яғни бәсекелес аналог тауарлардың алдында берілген тауардың артықшылығы. Тауарлардың артынан олардың өндірушілері тұрғандықтан, сәйкесінше бәсеке қабілеттілікті кәсіпорындар, кәсіподақтар, фирмалар, мемлекеттің негізінде айтуға болады. Нарықтағы әрбір тауар қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткішіне тексеру өтеді: әрбір сатып алушы оның жеке қажеттілігін толығымен қанағаттандыратын тауарды сатып алады, ал барлық сатыпалушылар бәсекелес         тауарларға қарағанда қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін (яғни, бәсекелестік нарықта коммерциялық тиімді өткізудің мүмкіншілігі) бәсекелестердің тауарларын бір-бірімен салыстыру негізінде ғана анықтауға болады. Басқаша айтқанда, бәсекеге қабілеттілік нақты бір сату уақытына байланысты салыстырмалы түсінік. Әрбір сатып алушыда өз қажеттіліктерін қанағаттандырудың бағалаудың жеке критериі бар болғандыктан, мұнда бәсекеге қабілеттілік жеке сипатка ие болады. Сондыктан, бәсекеге қабілеттілік тұтынушы үшін қызуғышылық туғызатын (берілген қажеттіліктерді қанағаттандыруына кепіл береді) қасиеттермен ғана анықталады. Бұл қызығушылықтың шегінен шықкан өнімнің барлық қасиеттері бәсекеге қабілеттілікті бағалағанда белгілі бір жағдайда оған қатысы жок деп есептеледі. Нормалар, стандарттар мен құқыктардың шамадан тыс асуы (мемлекеттік талаптардан басқа) өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жаксартып қана коймай, керісінше оны түсіреді, өйткені ол сатып алушының құндылығын көбейтпей, бағаның өсуіне әкеледі; сондықтан ол өнім тұтынушыға тиімсіз болып көрінеді.