Қылмыстық заңдағы соттылықты жою және алып тастау шарттары

д) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;

м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға құқылы;

н) адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып, қылмыс жасауы;

о) қылмыскердің қызмет жағдайын немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып, қылмыс жасауы;

п) өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау.

2. Егер осы баптың бірішді бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көрсетілген болса, ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қайталап өскерілмеуі керек.

3. Жаза тағайындау көзінде сот осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды.

Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың мазмұны төмеңдегідей:

1. Қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы. Бұл қылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11 бабында көрсетілген.

Соттардың мынаны есте тұтқаны жөн: адамның бірнеше қылмыс жасауы — әсіресе қасақана жасауы, әдетте, айыпкердің қоғам үшін аса қауіпті екендігін көрсетеді. Осыған байланысты ҚК-тің 58 және 60-баптарының талаптарын бұлжытпай орындау ондай адамдарға заңды, дәлелді және әділ жаза тағайындаудың маңызды шарттарының бірі болып табылады.

Бірінші қылмысы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімі өтіп кеткен жағдайда, заңмен бекітілген тәртіпте сотталғандығынан арылған немесе оны алын тастаған немесе заң бойынша бұрын жасаған қылмыстық әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілік жойылған болса, сондай-ақ ҚК-тің Жалпы бөлімінде көзделген негіздер бойынша қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан босатылған жағдайда, қылмыс жасаған адамның бұрын сотталғандығы жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қаралмайды.

2. Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру. Зардап материалдық емес, моральдық және басқа түрде болуы мүмкін.

Қылмыстың ауыр зардабын сот істелген қылмыстың мәніне, істің нақты жағдайларына, соңдай-ақ қылмыстан тікелей туындаған зардапты еске ала отырып анықтайды. Бұл мәселені шешуде қылмыстың объектісінің маңыздылығы, келтірілген зиянның мөлшері, орын алған ақау, дене жарақаты, кісі өлімі, басқа да мән-жайлар толық есепке алынады. Ауыр зардап касақана немесе абайсыздықпен істелетін қылмыстарда бірдей болатындықтан, ол осы қылмыстардың барлығы үшін де жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде есепке алынады.

Қылмыстық заңның диспозщиясында қылмыстың белгісі ретінде көрсетілген жауаттгынықты ауырлататын жағдайлар жаза тағайындағанда қайтадан еске алынбайды.

3. Адамдар тобының ал;дын ала сөз байласып, адамдар тобының ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс жасау. Бұл қылмыстар түсінігі Кодекстің 27-30-баптарында берілген.

Осы мәселеге байлынысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардын заңдылықты сақтауы туралы» 1999 жылғы 30 сәуірдөгі №1 қаулысының 15-тармағында мынадай түсініктер берілген:

Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыс үшін неғұрлым қатаң жаза қолданылады, сондықтан соттар қылмысқа қатысу түрін және қатысушыларды дұрыс анықтағаны жөн. ҚК-тің 31-бабының бірінші және екінші бөліктеріне сәйкес қылмысты саралау белгісі ретінде қылмысты адамдар тобы немесе алдынала сөз байласқан адамдар тобы жасағанды көздейтін ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптары (баптар бөліктері) бойынша қылмыстарды саралау және жаза тағайындау қылмыс жасауға ҚК-тің 28-бабының 2-бөлігіне сәйкес қоса орындаушы болып танылған екі немесе одан да көп адам бірлесіп қатысса ғана мүмкін болады.

Қылмысты ұйымдасқан топ, қылмыстық сыбайластық жасаған реттерден басқа, бір орындаушы жасаған қылмысқа ұйымдастырушының, айдап салушының немесе көмектесушінің қатысуы бұл әрекетті адамдар тобы жасады деп саралауға және ҚК-тің қылмысты саралау белгісі ретінде оны адамдар тобы немесе алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаған қылмыстарды көздейтін баптары (баптар бөліктері) бойынша жаза тағайындауға негіз бола алмайды.

4. Қылмыс жасағанда айрықша бөлсенді роль атқару. Адамның қылмысты жеке өзі істегенде немесе топқа қатысып істегенде айрықша белсенді роль атқаруы мүмкін. Қылмысты табан астында ешбір негізсіз істеуі немесе қылмыс істеуге ұзақ уақыт дайындалуы, т. б. Егер қылмыс топ арқылы істелсе, онда топқа қатысушылардың әрқайсысының айырықша ролі жеке-жеке ескеруге жатады.

5. Айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрімен зардап шегетіні алдын ала белгілі адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту.

Қылмыс істеген адамның жүйке ауруымен ауыратын адамды немесе жас баланы пайдаланып қылмыс істеуі оның қоғам үшін ерекше зиянды екенін көрсетеді. Мұндай әрекетті істеген адам жас балаларды азғырады, олардың дұрыс қалыптасып адам болуына кесірін тигізеді, ауру адамды қылмысты әрекетке пайдаланып, өзін жауапкершіліктен тысқары қалдыруды кездейді. Мұндай жағдайдың қылмысты ауырлататын мән-жайға жататындығы сол, қылмыстың субъектісі, оның зұлымдық қылмысты ниетін басқа адамдардың қолымен — жас баланы немесе психикалық аурумен ауыратын адамды пайдалану арқылы жүзеге асырады. Қылмыстық құқық теориясында мұндай әрекетті біреу арқылы орындаушылық деп атайды. Біреу арқылы орындаушылықка қылмыстың субъектісі қылмыс істеуге қылмыстың субъектісі болып танылмайтын жас баланы немесе ауру адамды пайдаланғанын сезеді және соны тікелей істейді. Мұндай жағдайларда жас бала немесе ауру адам қылмыс істеудің құралы ретінде пайдаланылады. Ал олардың істеген қылмысының шын мәніндегі орындаушысы жас баланы немесе ауру адамды қылмысқа пайдаланған адамнын өзі болады.

6. Ұлттық нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша, басқа адамдардың заңды іс-әрекеті үшін кектенушілік, сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында: тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды, - делінген. Ал, 19-бабында: әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы, - делінген.

Ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыруға, ұлттық ар-намыс пен қадір-қасиетті кемсітуге, сондай-ақ азаматтардың нәсілдік немесе ұлттық тегіне қарай олардын, құқықтарын тікелей немесе жанамалай шектеуге немесе оларға тікелей немесе жанамалай артықшылықтар белгілеуге қасақана бағытталған іс-әрекеттерді қылмыстық заң қылмыс құрамына жатқызады. Бұл жерде басқа қылмыстарды ұлттық немесе дұшпандықтың немесе араздықтың салдарынан істеу туралы сөз болып отыр. Бұған жататындар: басқа ұлттар мен нәсілдердін өкілдерін осындай ниетпен қорлауға, оларға жала жабуға, оларды ұрып-соғуға, дене жарақатын салуға, мүліктерін жоюға, бұзақылық және басқа қылмыстарды істеуге бағытталған әрекеттері жатады. Кез келген қылмысты ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыру мақсатымен істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады. Басқа адамдардың заңды әрекеттері үшін кектенушіліктен қылмыс істегені үшін жазаны күшейтудің себебі сол, бұл жерде қылмыскер басқа адамға заңды әрекеттер істеуге кедергі келтіру, олардың заң қозғайтын құқысы мен мүддесіне қол сұғып отыр. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатымен қылмыс жасауда да жазаны күшейтудің себебі сол. Бұл жерде қылмыс жасаған адам екі бірдей қылмысты қатар істеп отыр. Мысалы, өзінің ұрлығын көрген адамды, қылмысының ізін жасыру мақсатымен сол жерде өлтіріп кету. Немесе қылмысқа кедергі жасаған күзетшіні өлтіріп, банкті тонау, т. б. әрекеттер.

7. Жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты, сондай-ақ жас балаға, қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау.

Жас балаға, әөрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я кінәлінің біле тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істеуі. Қылмыстық құқық бойынша жас бала деп жасы он төртке толмағандар жатады. Кәрі адамдар мен кәрілік жасқа байланысты зейнеткерлікке шыққан, соған сәйкес қылмыскерге қарсылық көрсетуге қауқары жоқ адамдарды айтады. Дәрменсіз халдегі адамдар деп науқасқа, дертке ұшыраған, өзінің ақыл-есінен айрылған, дене бітімінің кемдігіне байланысты қылмыскерге қарсылық көрсетуге қабілеті жоқ жандарды айтамыз. Жүкті әйелдер деп кінәлінің оның әйтеуір жүкті екендігін дәлме-дәл біле тұра, соны сезіп, біліп, жәбірленушіге қарсы қылмыс істеуі болып табылады. Жас балаға, кері немесе дәрменсіз халдегі адамдарға, сондай-ақ біле тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істеу кінәлінің тұлғасын теріс сипаттайтын ерекше белгілер болып табылады. Айыпкерге тәуелділік материалдық лауазымдық және басқадай болуы мүмкін.

Материалдық тәуелділік деп басқа адамның кінәліге негізгі немесе қосымша өмір сүру жағдайына байланысты кіріптарлығын айтамыз. Мысалы, жас балалардың, ата-аналардың, зейнетақы алмайтын ата-аналардың балаларына материалдық тәуелділігі.

Лауазымдық жөніндегі тәуелділік деп тікелей немесе жоғары тұрған басшыға бағынышты болуын айтамыз. Басқадай тәуелділікке туыстық, ерлі-зайыптылық қатынастар жатады.

8. Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау.

Өзінің қызметін немесе қоғамдық борышын атқарып жүрген адамды өлтіру — қасақана кісі елтірудің ауыр түрі болып табылады, ол туралы арнаулы қылмыс құрамы бар. Мұндай жағдайлардағы кінәлінін, әрекеті арнаулы заңның диспозициясымен қамтылатындықтан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде жаза тағайындағанда тағы да есепке алынбайды. Басқа қылмыстық заңда нақты қылмыс құрамы ретінде көрсетілмеген жағдайларда өзінің қызметін немесе қорғаныш борышын атқарып жүрген адамға қарсы қылмыс істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайға жатады.

Бұл жерде өзінің қызметін атқарып жүрген адам деп, меншік түріне қарамастан, мемлекеттік немесе коммерциялық, баска да аппаратта заң бойынша белгіленген тәртіппен лауазым адамының функциясын атқарып жүрген адамды айтамыз.

Қоғамдық борышын атқарған адам деп қоғам, мемлекет, жеке адам мүддесі үшін пайдалы іс-әрекет жасап жүрген адамды айтамыз. Мысалы, халық жасақшысына карсы қылмыс істеу, қылмысты тойтаруға қарсы әрекет жасаған адамға немесе жәбірленушіге кемек көрсетуге әрекеттенген адамға қарсы істелген т.б. қылмыстар. Аталған адамдардың туыстарына оның жақын туыстары және басқадай соларға қатысы бар адамдар жатады. Бұл ретте қылмыскер жоғарыда аталған қызметкерлердің туыстарына қарсы қылмыс жасап, оларға әсер ету арқылы, кек алу мақсатын місе тұтады.

9. Аса қатыгездікпен, садизм мен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинай қылмыс істеу. Мұндай қылмыстар көбінесе жеке адамдарға қарсы, басқа да жеке адамдардың өміріне, денсаулығына, бостандығына қарсы жасалады. Мысалы, адам өлтіру, тонау, карақшылық, бұзақылық, өкімет билігінің шегінен шығу, кейбір жағдайларда аса қатыгездікпен басқа да қылмыстар істелінуі мүмкін. Мысалы, 276-бап жануарларға қатыгездік жасау. Жоғарыда көрсетілген тәсілдермен қылмыс істеу қылмыскердің осы тәсілдер арқылы жәбірленушіні қинап, оны азаптап, жанын, тәнін ауыртып, оған аса ауыр материалдық және моральдық ауырлықты келтіруі айтылады. Мысалы, балаларының көзінше анасын азаптап, сабау немесе жәбірленушіні жанын кинап өлтіру, ерекше қаталдықпен мүлікті корқытып талап ету, т. б. әрекеттер.

Жәбірленушіге қинап, қорлық көрсету деп кінәлінің жәбірленушіге қарсы шектен шыққан арсыздықпен қылмыс істеп, оның ар-намысын, адамгершілігін аяққа басу арқылы оған моральдық немесе материалдық зардап келтіруін айтамыз.

Осы айтылғандарды жауапталықты ауырлататын мән-жайларға жатқызғанда сот кінәлінің ерекше қаталдықпен немесе жәбірленушіге қорлық көрсетіп қылмыс істеу тәсілін қолдануды сезгенін анықтау өте қажет болып табылады.

10. Қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар немесе оны бейнелеуші қондырғылар, арнайы дайындалған техникалық құралдар, тез тұтанатын және жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзгеде химиялық фармакологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсеткен немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасау. Қылмыскердің көрсетілген құралдарды, қаруларды қолдануы қоғам үшін қауіпті басқа да тәсілдерді пайдалану қылмыстың қоғамға қауіптілігін жоғарылатады. Сол үшін оған қатан жаза белгіленеді. Жалпыға қауіпті тәсілді қолданып қылмыс істеу. Мұндай тәсілді қолданып қылмыс істеу қылмыстық заң корғайтын көптеген қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қаупін туғызады. Жалпыға қауіпті тәсілдерге: жарылыс, қопарылыс ұйымдастыру, өрт қою, су астында қалдыру, қопарылыс жасайтын заттарды, уландыратын газдарды паңдаланып қылмыс істеу жатады. Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар орын алу үшін қылмысты жалпыға қауіпті тәсілді қолданын істеу фактісі болу қажет.

11. Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де жағдайларды қылмыс жасау үшін пайдалану, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық көзінде қылмыс жасау. Мұндай әрекеттерді төтенше жағдайды немесе жұртшылыққа келген ауыртпалық жағдайларды пайдаланып қылмыс жасау деп атаймыз.

Жұртшылыққа келген ауыртпалық жағдайына жер сілкіну, су тасқыны, қар көшкіні, өрт апаты, дауыл соғуы сияқты оқиғалар жатады. Төтенше жағдайға — мемлекетте жаппай тәртіпсіздікке немесе басқа оқиғаларға байланысты пайда болған ерекше жағдайға байланысты белгілі бір уақытқа тәртіп сақтау үшін енгізілген ерекше құқылық шаралар болып табылады. Бұл туралы осы мәселеге арналған заңда нақты айтылады. Төтенше жағдайдың жариялануына байланысты ерекше қорғану шараларын, құзыреттерді іске асыратын арнаулы органдар құрылады. Кінәлі адамның баска уақытқа карағанда осы жағдайды пайдаланып қылмыс істеуі оның жауаптылығын, сөз жоқ ауырлатады. Жаппай тәртіпсіздіктің түсінігі 241-бапта берілген.

12. Алкогольдік, есірткілік немесе уытқұмарлық елігу жағдайында қылмыс жасау. Адамның осындай күнде болып қылмыс істеуі кінәлінің келтіретін зияндылығының сау адамға қарағанда едәуір зор болатындығы, сонымен бірге оның қауіптілік дәрежесінің де үлкен екендігін көрсетеді. Қандай жағдайда мас күйге келудін қылмысты саралау үшін маңызы шамалы. Адамның алкоголь ішіңдігін есірткілік немесе уландыратын заттарды пайдаланын мас күйге келуі арқылы қылмыс істеуі мүмкін.