Сабақтас құқық туралы жалпы түсінік

Ал Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексінің 972-бабына сәйкес, авторлық құқық объектiлерiнiң түрлерiне мыналар жатады:       

1. Авторлық құқық объектiлерi мыналар  болып табылады:      

1) әдеби туындылар;      

2) драмалық және музыкалық-драмалық  туындылар;       

3) сценарийлiк туындылар;       

4) хореография және пантомима туындылары;       

5) мәтiндi немесе мәтiнсiз музыкалық  туындылар;       

6) аудио-бейне туындылар ;      

7) кескiндеме, мүсiн, графика туындылары  мен басқа да бейнелеу өнерiнiң туындылары;       

8) қолданбалы өнер туындылары;       

9) сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ  өнерi туындылары;      

10) фотосурет туындылары және фотосуретке  ұқсас әдiстермен алынған туындылар;       

11) географияға, топографияға және  басқа ғылымдарға қатысты карталар, жоспарлар, эскиздер, безендiрмелер мен үш өлшемдi туындылар;      

12) ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар;        

13) өзге де туындылар.       

2. ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды  қорғау кез келген тiлде және  кез келген нысанда көрсетiле  алатын, оларға негiзгi мәтiнді және объектiлiк кодты қоса алғанда, ЭЕМ (оның iшiнде операциялық жүйелер) бағдарламаларының барлық түрлерiне қолданылады.      

3. Авторлық құқық объектiлерiне, сондай-ақ:      

1) туынды шығармалар (аудармалар, өңдеулер, аннотациялар, рефераттар, түйiндеулер, шолулар, инсценировкалар, музыкалық аранжировкалар және ғылым, әдебиет пен өнер туындыларының басқа да қайта өңделiмдерi);      

2) жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары) және басқа  да iрiктелу және (немесе) материалдардың  орналасу бойынша шығармашылық еңбек нәтижесі болып саналатын құрастырылған туындылар жатады.      

Туынды және құрастырылған  шығармалар оларға негіз болған немесе олар қамтыған шығармалардың авторлық құқық объектілері болу - болмауына  қарамастан авторлық құқықпен қорғалады.       

Авторлық  құқықтың аталған объектілерінің әрбіреуі көптеген түрлер бойынша - олардың нысаны, жанры, қолдану аясы бойынша саралануы  мүмкін. Мысалы, әдеби туындылар  көркем, ғылыми, оқу және тағы да сол  сияқты сипатта болуы мүмкін. Кейбір туындылар заңда алғаш рет тура көрсетіледі (мысалы, комикстер). Алайда барлық аталған және аталмаған түрлер, олар шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылғанда және белгілі бір объективті нысанда көрініс тапқанда ғана, авторлық құқықтың объектілері бола алады. Тек тәжірибелік маңызы бар және құқықтық қорғау ерекшелігіне байланысты ЭЕМ үшін бағдарламалар, интегралдық микросхемалардың  топологиясы қосымша түсініктемені қажет етеді [ 19; 223 б.].     

Сонымен қатар, туындыларды туынды (аудармалар, аннотациялар, рефераттар және т.б.) және құрамдас (энциклопедиялар, антологиялар және т.б.) деп бөлу заңды көрініс тапқан. Дербес өзінің туындыларын шығаратын авторлардың жеке қабілеттерінің қайталанбайтындығының нәтижесінде, авторлық құқықтың объектілері әрдайым нақты болып келеді. Оған қоса кейбір шығармашылық дербес туындылар басқалармен үйлесімді түрде байланысып, олардың жаңа сыртқы нысанын құрайды. Мұндай туындылар –туынды деп аталады. Оларға аудармалар, өңдеулер, аннотациялар, рефераттар, түйіндемелер (резюме), қойылымдар, оранжировкалар және т.б.ғылым, әдебиет және өнер туындыларының қайта өндеулері жатады.     

Туынды  туындылардан басқа авторлық құқықтың объектісіне, сондай-ақ жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар және т.б.) және материалдарды  жинау немесе орналастыру бойынша шығармашылық еңбектің нәтижесін көрсететін басқа да құрамдас туындылар жатады.      

 Құрамдас туынды - материалдарды  iрiктеп алу және (немесе) орналастыру  бойынша шығармашылық қызметтiң  нәтижесiн бiлдiретiн туындылар  мен басқа да материалдардың  жинағы (энциклопедия, антология, деректер базасы). Одан басқа, бұлар, авторлық - құқықтық қорғаудың объектілерінің дербес түрлері, дербес туындылар және бұлар негізделген туындылар авторлық құқықтың объектілері болып табыла ма, әлде жоқ па, оған байланысты емес. Құрамдас туындылар авторлық құқықтың объектілері болып табылмайтын басқа мәліметтерден және материалдардан тұруы мүмкін.       

 Авторлық құқықтың объектілері  болып табылмайтын  туындылар. Заң дәстүрлі түрде авторлық құқықтың  объектілері болып табылмайтын туындылардың шеңберін қарастырады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 974-бабына сәйкес, оларға мыналар жатады:       

1) ресми құжаттар (заңдар, сот шешiмдерi, заң шығару, әкiмшiлiк, сот және  дипломатиялық сипаттағы өзге  де мәтiндер), сондай-ақ олардың  ресми аудармалары;       

2) мемлекеттiк рәмiздер мен белгiлер  (жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша  белгiлерi және өзге де мемлекеттiк  рәмiздер мен белгiлер);      

3) халық шығармашылығының туындылары;      

4) ақпараттық сипаттағы оқиғалар  мен фактiлер туралы хабарлар.     

Авторлық құқықтың обектілерін  алдында қарағанда және берілген мәтінінен көріп отырғанымыздай, ең алдымен сөз ресми құжаттар төнірегінде қозғалып отыр. Болжамды тізімі мәтіннің бірінші бөлігінде  берілген объектілер, ресми құжаттың барлық талаптарына сай болуға тиіс және оны қабылдаған орган туралы мәліметтермен қамтылуы тиіс. Құжатты қабылдау актісінің өзі берілген органның құзыретіне сәйкес болуы қажет. Бұл шарттар орындалмағанша дейін, сөзді құжаттар туралы емес, авторлық құқықты қорғайтын, олардың жобалары туралы қозғауға болады. Заңнамада қандай аудармаларды ресми деп санауға болатын түсінік қамтылмаған. Біздің ойымызша, ресми аударма деп берілген құжатты қабылдаған органмен жүзеге асырылған немесе дұрыстығы мемлекеттік нотариуспен расталған аударма танылады. Сонымен, жоғарыда айтылғандарға қоса мынаны ескеру қажет: заңдарды, сот шешімдерін, әкімшілік және т.с.с. актілерді жүйелендіру бойынша шығармашылық еңбек авторлық құқықты қамтиды. Сондықтан туынды және құрамдас туындылар, олар авторлық құқықтың объектілері болып табылмайтын туындыларға негізделсе де, авторлық қорғалады [20; 56 б.].                                                                                                                                                     Жалауларға, елтаңбаларға, ордендерге, ақша белгілеріне  авторлық құқықтың қолданылмауы толығымен  түсінікті - өзінің мәні бойынша бұл  заттар мемлекеттік ықпалға ие және барлық халыққа тиесілі болуға тиіс, сондай-ақ белгілеу немесе еңгізу туралы заңды актіде арнайы бекітілген тәртіппен пайдалануға жатады. Яғни жоғарыда аталған заңды немесе ақша белгілерін пайдалану мүмкіндігін, олардың жобасын жазған немесе эскизін салған тұлғалардың қарауына байланысты қоюға болмайды. Сондықтан «заңның, елтаңбаның, жалаудың авторы» деген сөзді пайдалануды, авторлық құқықтық мағынада емес, тікелей тұрмыстық мағынада түсіну қажет [21; 650 б.].      

Сонымен қатар, «Өзге мемлекеттік рәміздер мен белгілер» деген анықтама түсініктемені қажет етеді. Бұл жерде сөз жоғарғы лауазымды тұлғалардың штандарттары (мысалы, ҚР Президентінің штандарты), ресми таңбалар, бақылау және қадағалау органдарының белгілері (әртүрлі инспекциялардың, кеден органдарының, мемлекеттік авиакомпаниялардың және т.б. мемлекеттік стандарты және сертификаттары) туралы болып отыр.      

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің  975-бабына сәйкес, ресми құжаттардың, мемлекеттік рәмiздер мен белгiлердiң жобаларына авторлық құқыққа жобаларды жасаған адам (жасаушы) ие болады.      

Ресми құжаттардың, рәмiздер мен белгiлердiң жобаларын жасаушылар, егер оны жасауға тапсырма берушi оған тыйым салмаса, ондай жобаларды  жариялауға құқылы. Жобаны жариялаған жағдайда оны жасаушылар өз есiмiн  көрсетуге құқылы.      

Жобаны, жасаушының келiсiмiнсiз, егер бұл жобаны автор жарияласа  немесе тиiстi органға жiберсе, оны  ресми құжат дайындау үшiн құзыреттi органның пайдалануы мүмкiн.      

Ресми құжаттарды, мемлекеттік  рәмiздердi немесе белгiлердi жобаның  негiзiнде дайындаған кезде оған ресми құжатты, мемлекеттік рәмiздi немесе белгiнi дайындауды жүзеге асырушы орган өз қалауы бойынша толықтырулар мен өзгерiстер енгiзуi мүмкiн.      

Құзыретті орган жобаны қабылдағаннан  кейін ол әзірлеушінің есімі көрсетілмей-ақ және авторлық сыйақы төленбестен пайдаланылуы мүмкін.      

Авторлық - құқықтық қорғауды халық шығармашылығының туындыларына ұсынбау да толығымен  түсінікті. Біріншіден, мұндай шығармашылықтың  субъектісін анықтау мүмкін емес, екіншіден, қазіргі туындылардың авторларына  халық шығармашылығының оң әсерін шектеуге болмайды, керісінше оны жан-жақты қолдау керек.  Ресми құжаттар, рәміздер және белгілер де (ҚР АК-нің 975-бабы) авторлық құқықтың мүлдем жаңа объектілері болып табылады және сондықтан объектілердің жалпы тізімінен шығарылып, жеке дербес баптармен реттеледі [22; 255 б.].      

Ресми құжаттардың жобасының мәртебесі  туралы сұрақ, соңғы жылдары КСРО-ң  бұрынғы республикаларындағы, жаңа егемен елдердің заңнамалық жұмыстарының дамуымен байланысты. Нәтижесінде бірқатар елдердің ғалым - заңгерлерінің күшімен, кейбір мәселелердің дұрыс заңи шешімдері, сондай-ақ альтернативті ұсыныстар мен толық нормативтік актілер пайда болды. Кейбір жағдайларда ұсынылған шешімдер олардың әріптестерімен басқа елдердің заңшығарушылық процесінде ұятсыз қолданылды. ҚР АК-нің 975-бабы, авторлық құқықты жобаны дайындап өндеуші тұлғаға бекіте отырып, бұл саладағы мәселелердің алдын алуға айтарлықтай тұрарлық.      

Сонымен қатар, автор жобасын құзыретті  органға бергенде немесе оны ашық басылымға жариялағанда, құзыретті  органның жобаны пайдалану үшін, сондай-ақ құжаттың мазмұнын өзгерту үшін өндеушінің келісімінің болуы презумпциясы қолданылады. Берілген норманың үшінші бөлігі қарым-қатынастардың ресми деңгейі өсетін және өндеушінің есімін атауды қажет етпейтін уақыттың, сондай-ақ жағдайдың көрсетілуін қамтиды. Құзыретті органның (Парламенттің, Үкіметтің, Министрліктің немесе ведомствоның) жобаны мақұлдау сәті, авторлық құқықтың объектілері болып табылмайтын туындылар туралы ҚР АК-нің 974-бабын құжатқа қолдану мүмкіндігін және авторлық құқықты жүзеге асыру шегін белгілейді.      

Авторлық  құқық, сондай-ақ, идеяларға, әдіс-тәсілдерге, процестерге, жүйелерге, амалдарға, концепцияларға, принциптерге, жаналықтар ашуға және фактілерге таралмайды. Берілген авторлық құқықты шектеу, мемлекеттік мүддемен емес (заңдармен және ордендермен секілді), авторлық құқықтың аталған жетістіктердің тиісті  қорғауын қамтамасыз ете алмауымен   келісілген. Идеяларды, әдіс-тәсілдерді және т.с.с. жетістіктерді тікелей қорғау, берілген жетістіктерді қатаң нысаншылдыққа бой ұру мен қорғау құжатын (патенттік-құқықтық модель бойынша) беру шеңберінде ғана мүмкін. Ал қорғау құжатын берудің өзі, авторлық құқықтың функцияларына кірмейді.       

Сонымен, ақпараттық сипатқа ие оқиғалар мен  фактілер туралы хабарламалар, авторлық құқықтың объектісінің шығармашылық сипатының  басты талаптарына сай келмейді. Шынымен де, ауа-райы болжамында, валюталардың курсы туралы ақпаратта және тағы басқа шығармашылықтың элементі жоқ. Алайда мұндай оқиғалар мен фактілердің апталық немесе басқадай мерзімді көрінісі, егер болған оқиғалар бойынша констатациядан басқа анализ, басқа тұлғалардың авторлық бағасы орын алса, авторлық құқықтың объектісі бола алады.      

Келесі  кезекте авторлық құқықтың қолану аясына келер болсақ, Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы»  Заңының 5-бабына cәйкес, Қазақстан Республикасының аумағында жарияланған не жарияланбаған, бiрақ авторлардың немесе олардың құқықтық мұрагерлерiнiң азаматтығына қарамастан Қазақстан Республикасының аумағында қандай да болсын объективтi нысанда болатын туындыларға қолданылады.       

Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жарияланған  не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан  Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары - авторлары және олардың құқықтық мұрагерлерi деп танылады.      

Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жарияланған  не жарияланбаған, бiрақ Қазақстан  Республикасынан тыс жерлердегi қандай да болсын объективтi нысандағы туындыларға қолданылады және авторлардың (олардың құқықтық мұрагерлерiнiң) - шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес авторлық құқығы бар деп танылады.       

Егер  туынды Қазақстан Республикасынан  тыс жерлерде алғаш жарияланған  күннен кейiнгi отыз күн iшiнде Қазақстан  Республикасының аумағында жарияланса, ол Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады.      

Қазақстан Республикасы аумағында  туынды халықаралық шарттарға сәйкес қорғалатын болған жағдайда туындының  авторы авторлық құқықты алуға негiз  болған iс-әрекет немесе мән-жай орын алған мемлекеттiң заңы бойынша  анықталады.      

Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық  шарттарға сәйкес, егер ол Қазақстан Республикасы бекiткен тиiстi халықаралық шарттың ережелерi бойынша айқындалатын туындының шыққан елiнде авторлық құқықтың осы елде белгiленген қолданылу мерзiмiнiң бiтуiнiң салдарынан қоғам игiлiгiне айналмаса және авторлық құқықтың қолданылу мерзiмiнiң бiтуiнiң салдарынан Қазақстан Республикасында қоғамның игiлiгiне айналмаса, туындыға қорғау берiледi [23; 112-124 б.б.]. 

 

 

 

 

 

 

 

1.3  Авторлық құқықтың субъектілері      

Авторлық  құқықтың субъектісі болып заң немесе келісім шарт бойынша авторлық құқыққа ие, ғылыми, әдеби және өнер туындыларының шығарушылары, олардың құқық иеленушілері немесе жұмыс берушілер мен басқа да тұлғалар табылады.     

Авторлық  құқық субъектісі ретінде жеке тұлғалар секілді заңды тұлғалар да бола алады. Соңғысына әдетте газет, журналдар баспасы және басқа да кейбір құрамды шығармалар, аудиовизуалды шығарманы дайындаушылар және қызметтік шығарманың авторына жұмыс берушілер жатады.

ҚР  «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Заңының          9-бабына сәйкес, ғылым, әдебиет және өнер туындысына авторлық құқық оның жасалу фактiсiне қарай туындайды. Авторлық құқықтың пайда болуы мен жүзеге асырылуы үшiн туындыны тiркеу, туындыны өзге де арнайы ресiмдеу немесе қандай да болсын шарттылықты сақтау талап етiлмейдi.          Өздерiнiң айрықша мүлiктiк құқықтары туралы хабарлау үшiн автор және (немесе) құқық иеленушi авторлық құқықты қорғау белгiсiн пайдалануға құқылы, ол белгi туындының әр данасына қойылады және мiндеттi түрде мынадай үш элементтен тұрады:     

қоршауға  алынған латынша "С" әрпi;     

айрықша авторлық құқықтар иесiнiң есiмi (атауы);     

туындының алғаш жарияланған жылы.      

Жарияланбаған туындыға жеке мүлiктiк емес құқықтарын куәландыру үшiн автор, сондай-ақ құқық  иеленуші туындыға айрықша мүліктік құқықтарды иеленетiнiн растау үшiн  авторлық құқықтың қорғалатын не тиiстi шарттардың қолданылатын мерзiмi iшiнде кез келген уақытта оларды ресми тiзiлiмдерде тiркеуге құқылы. Тiркеудi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес уәкiлеттi орган жүзеге асырады.     

Бiр  жеке немесе заңды тұлғалардың тауарларын (қызметтерiн) басқа жеке немесе заңды тұлғалардың бiртектi тауарларынан (қызметтерiнен) ажырату үшiн қолданылатын (соған арналған) туындылар авторлық құқық объектiсi ретiнде тiркелмейдi.     

Өзге  дәлелдер болмаған жағдайда туындының  түпнұсқасында немесе данасында автор ретiнде көрсетiлген адам туындының авторы деп саналады.     

Туынды  жасырын немесе бүркеншiк атпен  жарияланған жағдайда (автордың бүркеншiк  аты оның өзi екенiне күмән туғызбайтын  жағдайды қоспағанда), туындыда есiмi немесе атауы көрсетiлген баспагер өзге дәлелдер болмаған кезде осы Заңға сәйкес автордың өкiлi болып табылады және оның өкiл ретiнде автордың құқығын қорғауға, оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге құқығы бар. Бұл ереже сондай туындының авторы өзiнiң кiм екенiн ашқанша және өзiнiң авторлығын мәлiмдегенше қолданыла бередi.