Сабақтас құқық туралы жалпы түсінік

МАЗМҰНЫ  
 

КІРІСПЕ............................................................................................................................3

1 АВТОРЛЫҚ  ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ........................................................................6

1.1 Авторлық құқықтың ұғымы және қағидалары.......................................... .............6

1.2 Авторлық  құқықтың объектілері және объектілері болып табылмайтын 

туындылар........................................................................................................................11

1.3  Авторлық құқықтың субъектілері..........................................................................17

 

2 Сабақтас құқық туралы  жалпы түсінік......................................................................23

2.1 Сабақтас құқық ұғымы ............................................................................................23

2.2 Сабақтас  құқық субъектілері мен объектілері .....................................................24

2.3 Сабақтас құқықтарды қорғау..................................................................................27

 

Қорытынды......................................................................................................................30

Пайданылған әдебиеттер тізімі......................................................................................35

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 

      Біздің  елімізде шығармашылық жұмыстармен  айналысуға толықтай кепілдік берілген. Ол Қазақстан Республикасының Негізгі  Заңы Конституциясының 20-бабында: «Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады» деп айқын тұжырымдалған [1; 20-бап]. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде мүліктік қатынастар теңдігі тайға таңба басқандай айқын көрініс тапқан. Мұнымен қоса азаматтық заңнамалардың негізгі принциптері, олармен реттелетін қатынастардың теңдігі, кез келген меншік түріне қол сұқпау, келісімдердің еркіндігі, азаматтардың жеке ісіне араласуға жол бермеу, азаматтық құқықтардың кедергісіз жүзеге асыруын, бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету немесе сот арқылы қорғау зор маңызға ие. Сайып келгенде, осы қағидалардың барлығы да келісім жасаудың еркіндігіне, азаматтардың және заңды тұлғалардың өз мүдделеріне қатысты шараларды анықтауына негізделеді. Азаматтық құқықтың ең жетекші бөлімдерінің бірі бола тұра, тек әлеуметтік - экономикалық салада ғана емес, сондай-ақ құқықтық қатынастардың бірқатарында авторлық құқықтың кеңінен көрініс беруі – оның аса күрделілігімен қатар, ауқымының кеңдігін де айғақтаса керек.     

Ғылым, әдебиет  және өнер  туындыларын  шығару  және  пайдалану саласында  соңғы үш  жыл  ішінде  біздің  қоғамымыздың  құқықтық  өмірінде  елеулі  өзгерістер  болды.  1996 жылы  10  маусымда ҚР «Авторлық  құқық  және  сабақтас құқықтар  туралы» Заңның  қабылдануымен, авторлық  құқықтарды  қорғаудың  өзіндік  әлемдік  эталоны  болып  табылатын, әдеби және көркем  туындыларын қорғау туралы Берн Конвенциясының  талаптарына толықтай  сәйкес  келетін, авторларының  құқықтарын  қорғаудың өте жоғарғы сапасын көздейтін нормалардың жүйесі  ретінде авторлық  құқықтың  қазақстандық  жүйесінің қалыптасуы  аяқталды. Себебі, жоғарғы  құндылық  болып  табылған  адам,  оның  құқықтары  мен  бостандықтарына  қатысты  мемлекет  саясатының  өзгеруіне  байланысты,  «мықты» заңды қабылдау  туралы  сұрақ  бұрыннан  қойылған  болатын.     

Берн  Конвенциясының  қағидаларының  бірі  болып  қорғаудың  ең  төменгі  көлемі    приципі  болып  табылады. Ол, Конвенцияның  өзі оған  қатысушы  елдерде  міндетті  қолдануға  жататын  авторлық-құқықтық  қорғаудың  кейбір  нормаларын  бекітуді  білдіреді [2;]. Көптеген  уақыт  бойы  КСРО,  одан  кейін Қазақстан да  Берн  Конвенциясына  қосыла  алмады, себебі, ұлттық  заңнама  авторлық  құқықты  қорғаудың  мұндай  деңгейін  қамтамасыз  ете  алмады.  Тек  қазір  ғана  қазақстандық   заңнамамен  ұсынылатын  қорғау  деңгейі  Берн  Конвенциясының  деңгейіне  қол  жеткізгенде  ғана,  Берн  Конвенциясына  қосылуға  нақты  мүмкіндік  пайда  болды. Яғни, Қазақстан 1998 жылдың  10 қарашасында  оның  толық  құқылы  қатысушысы  бола  отырып  жүзеге  асырылды.  Осындай  құқықтық  шешімдердің   маңыздылығын   тани  отырып  тәжірибе үшін  анағұрлым маңызды болып келетін   мынадай сұрақты анықтау қажет,  яғни  Конвенция заңының   нормалары қолданыла ма? Олар қандай  жағдайлар мен фактілерге  қолданылады,  қандай  туындыларды   шығаруда  және  пайдалануда  олар  күшіне  ие  болады,  заң  немесе халықаралық   шарт  өз   күшіне  енген  уақыттан  кейін  шығарылған  туындылар  ғана  қорғау  объектісі  болып  табыла ма?  Құқықтық  жалпы  теориясы  заңның  өз  күшіне  енгенге  дейін  орын  алған жағдайларға немесе  фактілерге  таралуы ретінде, заңның  кері  күшін анықтай отырып  жалпы ереже бойынша «заң  кері  күшіне ие  бола  алмайды» деген принцип жүзеге  асырылатынын  көрсетеді.      

Жалпы  қағиданы  құрастырып  құқық  теориясы, оны  нақтыландыруды  құқықтың  жеке  салаларына  қалдырылды.     

Бұл оларды реттеу  әдісі мен және пәнінің ерекшеліктеріне байланысты. Яғни оларға құқықтың жаңа нормаларының қолданысы таралатын жағдайлар  мен фактілерді дербес анықтауға  мүмкіндік береді.      

Батыс елдерінде авторлық құқық немесе ИМ (интеллектуалдық меншік) кеңістігі мемлекет тарапынан өте көп көңіл бөлінетін аймақ болып табылады. Бұл өнеркәсіптік  өнімдерді өндіруде дамыған елдерге әлемдік көшбасшы болуға мүмкіндік береді.     

ИМ (интеллектуалдық меншік) ұлттық байлықты жинақтаушы және экономикалық дамудың маңызды құралы ретінде  көп мағынаға  ие болып келеді. Мысалы, интеллектуалдық меншіктің бүкіләлемдік ұйымының зерттеуі бойынша Америка Құрама Штатында авторлық құқыққа негізделген ұлттық интеллектуалдық индустрияның үлесі 12%-ға жетеді. Ақшалай баламаға аударғанда 500млрд. долларды құрайды, бұл американдық киімдерді, көлік құралдарын, компьютерлерді және ұшақтарды экспорттаудың жалпы көлемінен де асады.     

Өз  елімізге келсек, Интеллектуалдық меншік біртіндеп бағалы және толықтырылатын қор ретінде өзінің шынайы мағынасына ие болып келеді, болашақта бұл біздің республикамыздың азаматтарының әл-ауқат деңгейін анықтайтын болады. Осыған байланысты елбасымыз Н.Ә.Назарбаев интеллектуалдық меншік құқықтары мен қорғаулы саудалық маркалы тауарларды өндіруге қолайлы жағдайлар жасау еліміздің экономикалық дамуын қысқартуға басымдылықтың бірі болып табылады деп әлденеше рет жариялаған.      

Қазіргі уақытта Қазақстан ИМБҰ-ның (Интеллектуалдық Меншіктің Бүкіләлемдік  Ұйымы) қамқорлығымен жүзеге асырылатын (соның ішінде өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париждік конвенция, Патенттік кооперациялар туралы шарттар, тауарлық белгілерді халықаралық тіркеу жөніндегі Мадрид келісімі, Еуразиялық патент конвенциясы және т.б.) толық құқықты мүшесі болып табылады, әйтсе де республикада авторлық құқықты қорғау әлі де халықаралық деңгейге сәйкес келмейді.     

ЕО (Еуропалық Одақ) саудасының бас директораты өз өкілдерімен, жеке компаниялармен және Қазақстанда  жұмыс істейтін авторлық құқық қорғау жөніндегі қоғамдастықтармен сұхбат жүргізіп біздің елімізде интеллектуалдық  меншікке құқыбұзушылық тең таралған тәжірибе деген қорытындыға келді. Елімізде шетел құқық иеленушілеріне ең ауыр тиеді,себебі оларға өздерінің құқықтарын дәлелдеу күрделірек, әсіресе егер олардың авторлық құқытары шетелде тіркелген жағдайда. Қазақстанда өкіметтерге сыбайлас жемқорлыққа және пираттыққа қарсы күресу қорлардың және қажетті тәжірибенің жетіспеуінен қиындыққа соқтырады.     

Халықаралық тәжірибенің көрсетуінше әр мемлекеттің  міндеті бұл – авторлардың  құқықтарын бұзуға қарсы тиімді құқық қолдану жүйесін енгізу болып табылады. Бұл құқық иеленушілерге өз құқықтарын кесіп өтуге және шығындардың орнын толтыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, әкімшілік және сот органдары иелердің ерекше құқықтарының заңды талаптарының кез – келген уақытта қостау керек [3;87б.].

Қазақстанда Интеллектуалдық  меншік құқығын қорғау келесі заңды  актілермен: Азаматтық кодекспен, “Авторлық  және сабақтас құқықтар туралы” заңмен, “Тауарлық белгілер, қызмет көрсету  белгілері және тауарларды шығару орнының  аты”, “ Селекциондық табыстарды қорғау туралы”, “Интегралдық микросұлбалардың топологиясын құқықтық қорғау туралы”, сонымен қатар Қазақстан Республикасының  Патенттік заңымен реттеледі.     

Интеллектуалдық меншік құқығын қорғауды қамтамасыз етуде сонымен қатар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі және әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы Кодексті қабылдау маңызды кезең болып табылады. Олар Интеллектуалдық меншік құқықтарымен байланысты қылмыстар және құқықбұзушылықтар үшін жауапкершілікті қарастырады.     

Сонымен қатар, республикамызда “ҚР-ның  ұлттық инновациялық жүйені дамыту және құрастыру жөніндегі 2005-2015 ж.ж. программа” қабылданды.     

Әлемдік сарапшылардың көпшілігі авторлық құқықты сақтау бөлімінде  қатаң  ғаламтор – кеңістік мемлекеттік реттеу енгізілмеген елдерде сандық форматтағы музыкалық контрафактының бөлігі (мобильдік байланыс және ғаламтор)” 90-95%-ға жетеді деп пайымдайды. Егер мобильді контент бүгінгі күнде негізінде ресми таратылса, көбінесе ғаламдық желілерде ақтарылған музыкалық өнімдер заңсыз түрде тасымалданады.     

Еліміздің де жағдайы осындай, әлемдік мұхитқа  тура шыға алмайтын елде әрине пираттар көп болады. Ғаламтор желісін пайдаланатын әр отандық қолданушы еш қиындықсыз тек қазақстандық желі сигментінде кедергісіз ресми емес аудио көз мөлшерілік континентімен өлшеп табуға болады.     

Бұл жұмыс авторлық және сабақтас құқық мәселелеріне арналған. Оның мақсаты-авторлық және сабақтас құқықтың сұрақтары халықаралық құқықтың деңгейінде және әртүрлі елдердің ұлттық заңнамаларында қалай шешілетінін көрсету, авторлық және сабақтас құқықтың түсінігін беру және қағидаларын қарастыру, авторлық қатынастардың құқықтық тұрғыда реттелуін, сондай-ақ авторлық және сабақтас құқықтың объектілері мен субъектілерін қарастыру болып табылады.

 

 

1 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ  ҰҒЫМЫ

1.1 Авторлық құқықтың  ұғымы және қағидалары 

 

 

     Авторлық  құқық - азаматтық  құқық институттарының   бірі   болып  табылады. Онымен реттелетін   мүліктік  және жеке мүліктік емес қатынастар әдебиет, ғылым және өнер туындыларын шығарумен және пайдаланумен байланысты. Дербес жеке институт ретінде авторлық құқық нақты міндеттерді атқарады. Бұл міндеттерге автордың мүліктік, жеке мүліктік емес құқықтары мен заңды мүдделерін жан-жақты қорғау, ғылыми және көркем туындыларын шығару үшін анағұрлым қолайлы жағдайларды құқықтық әдіс - тәсілдер арқылы қамтамасыз ету, оларды қоғамның кеңінен пайдалану жатады. Объективтік мағынада авторлық құқық, ғылым, әдебиет және өнер туындыларын бұл шығару және пайдалану бойынша қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Субъективтік мағынадағы авторлық  құқық - бұл  әдебиет, ғылым  және  өнер туындыларын шығарған тұлғаларға тиесілі жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтар.     

Авторлық  құқықтың қағидалары. Біздің авторлық құқыққа нақты бір жалпы қағидалар тән. Шығармашылық еркіндігі қағидасы, авторға шығаратын туындының, өзіне қызықты тақырыбын, нысанын, оны шығару әдісін таңдап алуға, өзінің туындысын  барлық заңмен рұқсат етілген әдіс-тәсілдер бойынша пайдалануға мүмкіндік береді. Конституциялық  заңнама ғылыми техникалық және көркем шығармашылық еркіндігін, ғылыми, зерттеу, ойлап құрастыру және рационизаторлық қызметтің анағұрлым кең ауқымда қолдану, әдебиет пен өнерді дамыту жолы арқылы кепілдік береді.     

Автордың  жеке мүддесін барлық  қоғамның  мүддесімен сәйкес  келу  қағидасы, автордың туындыларын жеке мұқтаждықты  қанағаттандыру мақсатында пайдалануға  жол береді. Яғни, Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексінде көзделіп  отырғандай, автордың келісімінсіз және оған авторлық сыйақыны төлемей шығарылған туындыны жаңа, шығармашылық жеке туындыны  шығару үшін пайдалануға болады.     

Туындыны  шығаруға және пайдалануға автордың  моральдық және материалдық қызығушылығы қағидасы тәжірибеде моральдық көтермелеудің  әртүрлі нысандары бар: құрметті атақ беру (еңбек сіңірген артист және т.б.), халықтың марапаттауына ие болған туындыны қайта шығару. Моральдық және материалдық көтермелеу болып ғылыми, әдебиет және өнер туындыларының авторларына әртүрлі мемлекеттік және атаулық сыйақы беру табылады. Әртүрлі туындылар үшін ауысымды ставка түріндегі авторлық сыйқыны белгілеу де материалдық ынталандырудың әдісі болып табылады.     

Автордың  құқықтары мен заңды мүдделерін жан-жақты қорғау қағидасы тек авторлық құқық қатынастарының қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін субъективтік құқықтарды жүзеге асыру кепілін  бекітетін және мемлекеттік органдардың құзіретін анықтайтын құқық нормаларында ғана көрініс таппаған, сонымен қатар, ол бұзылған авторлық құқықтардың  қорғауын қамтамасыз ететін құқық нормаларында да орын алған [4; 120-216 б.б.].     

Қазақстан егемендік алғаннан бастап, дүниежүзілік қауымдастықтың толыққанды мүшесі болды, сол арқылы халықаралық қатынастарда өзіне сәйкес құқықтар мен міндеттерді қабылдап отыр. Солардың бірі зияткерлік меншікті қорғау. Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік Ұйымының мүшесі, сондықтан да зияткерлік еңбек әрбір азаматтың жеке мүліктік және мүліктік құқығы, немесе оның жеке меншігі.     

Жалпы автор ол шығармашылық еңбегімен  туынды жасаған жеке тұлға болса, авторлық құқық – автордың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары  болып табылады. Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берілу әдісі мен нысанына қарамастан шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет туындыларына қолданылады. Авторлық құқық жазбаша, ауызша, үнжазба немесе бейнежазба, бейнелеу, көлемді-кеңістікті сипатта жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да қолданылады. Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердің, әдістердің, жүйелердің, процестердің, жаңалықтардың, фактілердің өздеріне қолданылмайды. Жалпы авторлық құқық ғылым, әдебиет және өнер туындысына, оның жасалу дерегіне қарай туындайды[ 5;56 б.].     

Авторлық  құқық туралы заңнама.      

Ғылыми  және көркем туындылар аясындағы  қарым –қатынастар  жиынтығы авторлық құқық туралы заңнаманы құрайтын әртүрлі нормативтік актілермен  реттеледі. Ол нақты бір бірлікпен  сипатталады. Бұл бірлік барлық заң  актілерінің  міндеттері мен жалпы бағыттылығында, сондай-ақ онымен реттелетін қарым-қатынастар аясында және авторлық құқықты  қорғау әдіс-тәсілдерінде көрініс табады. Авторлық құқық туралы заңнама-азаматтық заңнаманың құрамдас бөлігі. Азаматтық заңнаманың негізі мен азаматтық кодексте авторлық құқық өзі дербес жеке тарау болып  қарастырылса да, онымен реттелетін қарым-қатынастарға бұл заңдардың басқа нормалары да қолданылады және жалпы нормалары ғана емес (мысалы, авторлық құқыққа ие бола алатын азаматтардың құқық қабілеттілігі туралы), сонымен қатар бірқатар арнайы нормалар (мысалы, автордың кейбір құқылығын мұра бойынша ауысу кезіндегі мұрагерлік туралы, авторлық шарттарды жасасу және орындау  кезіндегі шарттар  туралы, авторлардың  мүліктік  құқықтарын қорғау кезіндегі шығындардың орнын  толтыру және т.б.) [6; 112-116 б.б.].