Құқықтық сана және құқықтық мәдениет

Сонымен, құқықтық психология – құқықтық көрініс сферасының тікелей әсерімен түсінігінен “жабық” та терең сферасы болып табылады.

Тұрғын халықтың психологиядағы көрінісін, әлеуметтік ақталған рұқсат ереже бойынша жаңа заң реализацияларының үлкен проблемаларына апарады, құқық қорғау органдарының қызметінде көпшілік қиыншылықтарды тудырады.

Мемлекетті құқықтық саясатында тұрғын халықтың құқықтық психологиясына мін тағу бірнеше рет сол немесе басқа мемлекеттік шаралар дағдарыста болды. Өзінің әлеуметтік мақсаттағы көзқарастары тиімді болды.

Бұдан басқа, құқықтық психологияболашақ өзін-өзі қиын ұстауда, объективті бақылау құбылысы маңызды бөлім, яғни санасыздықты қосады – бүкіл әлемдік психологиялық құбылыстар мен процестерді, дәл бағытталған фактормен, яғни, субъект өзіне баға бере алмас жағдай әсерінен. Санасыздық сферасы құқықтық көріністердің генезисінде белсенді көрсетілген қалыптастыруда құқық сияқты және құқыққа қарсы тәртіппен көрінеді. Санасыздық құқық психологиясы құбылысы ретінде интуиция, психологиялық аффект, әдетті әрекеттер, әлеуметтік жүріс-тұрыс, сонымен қатар талпынуда, әрекеттер, себептерін адамдар мойындамайтын.

Осымен, құқықтық психология – қоғамдық сананың сферасын құқықты бақылау үшін принципті және маңызды, оны оқуға құқық теоритиктерін, және құқық ғылымының мамандарына жағдай жасауға бағытталған.

Құқықтық сана құрамындағы құқықтық психологиядан басқа құқықтық идеология да жатады, яғни ол қоршаған ортаны психологиялық тұрғыдан ұғынудан гөрі ғылыми-теориялық белгі және шындықты меңгеру деңгейіне сәйкес келеді.

Құқықтық сана – бұл қоғамның, құқықтық қатынастардың қоғамдық өмірінің көрінісі, қоғамдық сананың, әлеуметтік топтардағы және жеке тұлғаның құқықтық пікірлерінің мәні мен рөлі. Құқықтық сана – құқық туралы мағына және іс-жүзіндегі құқық пен ойлардың бағасы; құқықтағы қажет ететін өзгерістер туралы ойлар, яғни құқықтық сана бұл объектінің көрінісінің нәтижесі ғана емес, ол сондай-ақ объектіге және мемлекеттік барлық жүйесіне әсер етуші құрал болып табылады./4/

Идеологиялық тұрғысында және идеология арқылы барлық әлеуметтік топтардың, класстардың, халықтарды, мемлекеттің, әлемдік бірлестіктердің қажеттіліктері мен мүдделерін табуға болады. Әрине жеке индивидуалдық элементі құқықтық шындықтың көрінісінің идеологиялық түрінде де; сол немесе басқа идеологиялық доктрина жеке адамдармен құрылып, қалыптасады. Ол адамдар: ғалым-философтар, қоғамдық-саяси қызметкерлер, олар соңында құқық және мемлекеттің толық жүйелі көрінісінің санасында қол жеткізіледі.

Бірақ, құқықтық идеология айтарлықтай құқықтық психология, құқықтық сананың дәрежесі мен сипаты бойынша асып түседі. Егер құқықтық психология құқықтық құбылыс арқылы жоғарғы-сезімді аспектілерге сай сыртқы әсерге фиксирленсе, онда құқықтық идеология әлеуметтік сана, құқық табиғатының мәнін айқындауға тырысады. Ол сондай-ақ, әдеттегідей, аяқталған мәдени-тарихи философия және догма түрінде көрсетуге тырысады.

Шын құқықты түсінудің тәсілдері ретінде құқықтық идеологияның үлгілері болып келесілер табылады: 1) құқықтық Гегельдік философиясы; мемлекет және құқықтың табиғи құқықтық, позитивтік, марксистік доктринасы; көптеген қазіргі кездегі құқықтану консепциялары. Бұдан басқа құқықтық идеологияны кеңінен “қолдану” сферасы – құқықтық психологияға сая стихиялық – бұқаралық жеке адамдар қатынастары емес, ал толықтай әлеуметтік бірлестіктердің қажеттіліктері мен мүдделерін айқындауға бағытталған институцияландырылған топтар: класстар, саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар, мемлекет, мемлекетаралық бірлестіктер.

Сол немесе басқа да қазіргі кездегі билік қатынастарда қатынасатын саяси ұйым, әдеттегідей саяси құқықтық идеология негізінде консервативті, либералды, марксистік, христиандық және т.б. негізінде қалыптасады. Бұл жағдайда құқықтық идеология өзінің негізгі мұратын орындайды, ол партия, қозғалыс, толық саяси адамдар жүйесіне ұйымдастырылған өзіндік әлеуметтік жоспарлы-бағдарлама қызметін орындайды; нақты әлеуметтік және құқықтық идеаларды түбегейлі және мақсатты қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Демократиялық және әлеуметтік, мәдени, тарихи сияқты мемлекеттік құқықтық идеологияның түсініктемелері әрбір қогғамның қызметі үшін негізгі өмірлік жағдайы болып табылады.

Бірақ жазылмаған заң бар: сана, соның ішінде құқық бос емес болдыц, яғни қандай да бір белгі ең жақсы емес, және ол әрқашан да көзқарастар жүйесіне ие. Механикалық дендеология нәтижесінде экономакалық дағдарыспен салыстырған жағдайдан да қауіпті жағдай қалыптасты: рухани бос сезім күрделене түседі; ойлау қабілеті төмендейді; перспективасының жоқтығы, халықтың жаңадан жаңа деңгейінің нашарлауына әкеліп соғады. Біздің дендеологияланған санамызда әлеуметтік примитивизм, бұқаралық аберрация, хорезматикалық, ұлттық популизмнің әлсіз иммунитеттерін жоғалту тенденциялары күшейе түседі.

Бұндай құқықтық мемлекеттің және берік құқықтық тәртіп рухы негізінде бірлестік мүмкін емес. Сондықтан қазіргі кезде демократиялық жаңа мемелекеттік құқықтық идеологияның қоғамдық тұтынушылығы өсуде, яғни ол диктатқа ешқандай қатысы жоқ болады. Мұндай иделогияның қоғамдық санадағы принциптері мен механизмін айқындау бұрынғыснан айрықша болуы керек.

Саяси құқық идеологиясыз қазіргі кездегі өркениетті қоғамның болуы мүмкін емес./5/ Жоғарғы идеологиялық құжаттың мысалы ретінде АҚШ-тың конститиуциясы, Германия конституциясы, Батыс Елдердің демократиясы және құқықтық жүйенің идеологиялық фундаменті ретінде болған 1789 ж. адам және азамат құқығының Француздық Декларациясы. Қоғам үшін өтпел кезеңде құқықтық идеология айрықша ерекшелікке ие болды. Ұлттық құқықтық идеология адамға, классқа, партияғажәне бюасқа да ұйымдарға жаңа саяси жағдайларда бағыт-бағдар болуға мүмкіндік береді. Іс-жүзіндегі заңдылықтың ешқандай тіпті детальді пропогандасы мұны бере алмайды. Нақты және утилитарлы бағдарламалар, лозунктер, жоспарлар және сөздерге қарағанда құқықтық идеология ұзақ мерзімді процестерге, тәртіп нормаларына бағытталады, яғни оның күшінде ұрпақтарға жағластыруға мүмкіндік бар, әлеуметтік мақсаттағы қызметтері үшін концентриленген ойлар жатады.

Құқықтық идеология құқықтық білімнің синтезі, толықтай құқықтық

мәдениет, концептуалдық түрде мамандарға ғана жеткілікті емес, сонымен

қатар халықтың көпшілігіне, нақтырақ айтсақ әр адамға, өмірдің мәнін

пропагандарлау, істер, оларды қйын және қарсылы әлемде бағыттай отырып.

Қорыта келгенде ұлттық құқықтық доктрина – қоғамның құқықтық санасының биіктігінің көрсеткіші, яғни яғни маңызды мәдени құқықтық құндылықтарды сипаттайды. Құқықтық психология және құқықтық идеология әрқайсысы құқықтық сананың және құқықтық реттеудің, толықтай қооғамның, құқықтық мәдениетінің функцияларын жүзеге асыру үшін қоғамның құқықтық санасында құрлымдық компоненттері қызмет етеді. Бұл қандай функциялар? Құқықтық ғылымға сүйенсек негізгі құқытық сананың функциялары, яғни, осы құбылыстың әсер ету бағыттары, танып білу, бағала, бақылау.

Құқықтық сананың танып білу функциясы бұл құқықтық құбылыстарды айқындау және түсіндіру арқылы мәні жағынан қалыптасады, өмірді тану - әлеуметтік немесе тіпті, табиғи. Бұндай танудың тапсырысы айқындалуы мен ортақ заңдылықтарды оқу және олармен байланысты ғылыми шындықтан тұрмайды, құқықтық шындықтың оқиғасы, іс-әрекетінің жағдайларының белгілері т.б. құрылымынан тұрады. Бұндай танымдықтың субъектісі болып заңгерлермен қатар азаматтар да табылады: олардың әрқайсысы өздерінің құқықтық реттеуге қатысты тапсырмасын орындау барысында мәнді және керекті құқық туралы түсінік алады.

Құқықтық сананың бағалуа функциясы, құқық маңызы сияқты құқықтық сананың көмегімен нақты өмірлік жағдайларды бағалау.

Құқықтық бағалау – бұл азаматтар сияқты құқық субъектілерінің қызметі және әртүрлі өмірлік жағдайларға құқық қолданушылардың құрылымы және олардың әлеуметтік және құқық квалификациялардың құқықтық заңдылық, керекті тәртіп туралы көзқарастарды, құқық позиция жағынан сол немесе басқа тәртіпті бағалау үшін, белгілі дәрежеде құқықтық сана қалыптасуы керек.

Құқықтық нормалар туралы информация құқық субъектілерінде психологиялық реакциялардың комплексін тудырады, яғни тәртіптің мотивацияларын тудырумен байланысты: сезім, эмоция, қайғы. Бұл жағдайда құқықтық сана (құқықтық психологиялық формасы ретінде) – мотивтің нақы тәртіптік түрі ретінде болады. “Құқықтық сана – бұл адамдардың қоғамдық өмірдегі құқық құбылыстарына деген қатынастарын көрсететін ойлар, көзқарастар, сезімдер, дәстүрлер және қайғылар жиынтығы”.

Құқықтық сананың функциясын жүзеге асырудағы бақылауда айрықша маңызды құқықтық бекіту - әлеуметтік және психо-физиологиялық факторлар әсерінен қалыптасқан заңды және заңға қарсы тәртіпке субъектілердің алдын-ала дайындығы. Құқықтық бекіту өзгермелі әлеуметтік ортада стабилизатор ретінде сол немесе басқа қызметтік күнделікті, мақсатылы, тұрақты түсінігін береді. Оңтайлы құқықтық бекту ерте кездерін ситуацияларда субъектілердің стантдарт бойынша әр кезде қайта шешім қабылдағанда да босата отырып, құқықтық әсердің процесін тәртіптеу.

Құқықтық теорияда келесі құқықтық сананың түрлері кездеседі:

Біріккен құқықтық сана – адамдардың бұқаралық ойлауы, олардың эмоциялары, құқық және заңдылық бойынша көңіл-күйі. Тікелей өмір жағдайларынан, олардың практикалық тәжірибесінің әсерінен болған сезімдер.

Профессионалдлық құқықтық сана – заңгер мамандарының ортасында қалыптасқан түсініктер, ойлар, көзқарастар, сенімдер, дәстүрлер, стереотиптер. Бұл құқықтық сананың әртүрлілігі құқықтық нормалардағы жүзеге асыруда мәнді рөл атқарады, және олардың демократиялық және гуманитарлық адекваттығынан құқықтық практиканың стильі және рухы тәуелді өкінішке орай, заңгерлердің кәсібі сомасына кемшіліктер де тән, және деформациялар (“кінәлі” немесе “атқарушы” ауытқу, бюрократизм, кедей адамдарға адамгершілік қатынас және т.б.).

Ғылыми құқықтық сана – құқықты меңгерудің теориясын, жүйесін сипаттайтын идеалар, концепциялар, көзқарастар. Қазіргі кездегі қоғамдағы ғыоыми құқықтық сананға құқықтың, заңның, саяси конституциялық қатынастардың даму жолындағы жарғылардағы приоритетті рөлі жатады. Бұл құқықтық сананы дамытушы генераторлар мен дамытушыларына ғалым-заңгерлер және ережеге сай мамандандырылған құқықтық профилде мемлекет және қоғамда, жоғарғы оқу орындарындағы орталықтарында жұмыс жасаушылар жатады.

І.3. Құқықтық сананың түрлерi және ерекшелiктерi.

Құқықтық сана – құқықтық ажырамас бір бөлігі. Құқықтың бұл түрі адамның мен еркіндікті жүзеге асырумен тығыз байланысты.

Қоғамдық өмірдің талаптары мен нормалары құқықтық заң ретінде айқындалуы мүмкін емес, және субъектілердің міндеттері, адамдардың санасы арқылы өтпесе айқындау мүмкін емес. Басқа жағынан құқықтың реализациясы, істің мәні бойынша, халықтың нақты әлеуметтік топтардың құқықтық санасындағы интеграциялы нормалардың процесі.                                                                            

Құқық пен құқықтық сананың байланысы өзара қызмет байланысында, яғни олардың арасындағы құбылыстарда тәуелділік бар.

Біріншіден, құқықтық сананың дамуы мен жағдайы көп жағдайда заңдылықпен байланысты. Болашақ қуатты әдіс мінездеме мен интелектуалды әсері ретінде, құқықтық “мәтінде” белсенді сол немесе басқа құқықтық ойлаулар мен сезімдердің дамуына әсерін тигізеді. Екінше жағынан – мемлекеттік тәртіптің позитивті феномені ретінде құқық пен заң құқықтық сананың қоғамындағы қуатты күші болып табылады, осы құқық санамен шектелген, одан құқықтық қызмет процесіндегідей құқықтық жүзеге асыру ретінде тәуелді болады.

Құқық тудырушы қызметтегі құқықтық сананың рөлі бұл жерде ең алдымен, сана құқықтық идеология формасы ретінде қазіргі құқықтық қызметтің детерменанты болып табылады. Әдейі өңдеген құқықты қалыптастыру процедуралары арқылы құқықты қалыптастыру заң жобаларын дайындау стадияларын нақты болжайды, азаматтардың ойларын алдын-ала оқу және берілген сұрақ бойынша қажеттілігі және сипаты туралы құқық қолданушының, қоғамдық қатынастардың сфрасы; жүйелеу түрінде құқық бақылау нәтижесінің мүмкіндігі және әдіс-тәсілдерін тапсырмаларын анықтаудағы болашақ нормативтік актіні өңдеу концепциясы сияқты принципті маңызды мағына иелері. Адамдардың құқықтық сферасындағы психологиялық күтулер мен тырысушылығы түрінде. Құқықтық сананың бұл стадияларда маңызды рөл ойнайтыны түсінікті, және де сол немесе басқа қоғамдық қатынастардың сферасында керект реттеудің саяси, әлеуметтік-экономикалық, философиялық, принциптерінің құқықтық формасы ретінде.

Осылайша, құқықтық сана құқықтық генезис үшін ойлау, сезім барлық рухани мәдениет қоғамы – заңды және жеке тұлға - әртүрлі субъектілердің заң қызметі процесі туралы ойлары түріндегі жалғыз мүмкін “құрылыс материалы”.

Мемлекет, құқықтық нормаларды қалыптастыруда, біріншіден халықтың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетіне сүйену керек, олардың ең жақсы үлгілерін дифференциалдыу және ынталандыру керек, елдің өмірі мен рухы заңнан абстракты – бөлінген “қызмет” заңына талпынбау, қоғамдық құқықта эталондардың және тәртіпті бақылауды жинақтауда құқықта қызмет етуді объективтеу.

Құқықтық сана құқықты жүзеге асыру қызметінде функциялауда рөл ойнайды. Құқықтық сананың статусы бұл сферада екі бағытта түсіндіріледі:

1. Құқықтық сана құқық нормалардың  субъектілердің еркін бақылау үшін психологиялық және идеологиялық контекст қалыптастырады.

2. Құқықтық сана міндетті тұлғаларға  құқықтық нормалар процессінде  маңызды функцияларды орындайда. Соттардың, прокурорлардың, бақылаушылардың  және басқаларының құқықтық сана  мәтінінсіз құқық нормасын қолданған кезін елестеті қиын. Міндетті тұлғалар құқық туралы түсінікті түсіну, талқылау, білу керек және талаптары мен еріктерін білу керек. Құқықтық санасыз бұны білу мүмкін емес. Құқықтық сана арқасында іс-жүзінде дәлелдеу бақыланады.