Әлеуметтану пәнінің институционалдануы, негізгі категориялары

Тұрақтылығына  қарай  бақылау жүйелі және кездейсоқ болып бөлінеді. Жүйелі бакылауда, айталық, айдың әр кұніндегі қимыл-әрекет құыпты  тұрде кұнделікке  тұсіріліп  отырады, кездейсоқ бақылауда ақпарат  жоспарсыз  жұргізіледі.

Бақылаушының қолданатын  әдісіне орай бақылауды іштен және сырттан бақылау деп те ажыратады. Бұлардың біріншісінде зерттеуші әлеуметтік  ортаға енеді, соған бейімделеді, сөйтіп оқиғаны іштен  талдайтын болады, соның негізінде объектінің сырт көзге тұсе бермейтін көптеген құпияларын  білуге,  ерекше  ақпарат  алуға мүмкіндік  жасалады. Екінші жағдайда зерттеуші топтың  арасына  мүше болып енбейді,  бақылау топтың сыртынан жұргізіледі. Сондықтан да бұдан алынған  ақпарат  тұсті,  жеңіл-желпі  болып  шығады.

 

Сауатты жоспарланған таңдауға негізделген сауал жұргізу әдісі біршама сауал қойылған адамдар арқылы әлеуметтік ұрдістердің жағдайы мен даму тенденциялары туралы қорытындылауға мүмкіндік береді.

Сауал жұргізу әдісі негізі сауал қойылушыға ұсынылған сауалдардың жиынтығында, оның жауаптары зерттеушіге қажетті ақпаратты береді. Сауал жұргізу әдісінің екі әдісі бар: интервью және анкеталық әдіс.

Интервью-интервьюердің  респондентпен тікелей байланыс орнатуды ұсынатын белгілі бір жоспар бойынша жұргізілетін сұхбат, мұнда жауаптарды интервьюер жазып алады немесе пленкаға жазылады.

Сауал жұргізудің екінші әдісі-анкеталық. Анкеталық сауал жұргізуде, сауал қойылушы адам өз жауабын өзі тіркеп отыруы керек. Анкеталық сауал жұргізудің бірнеше түрі бар: пошталық, баспасөздік, телефондық сауал жұргізу, тарату (анкета респонденттерге жеке беріледі).

Анкеталық сауал  жұргізу - әлеуметтік сауал жұргізудің бір түрі, оның ерекшелігі- респондент толтыратын анкетаны пайдалану. Интервьюден оның айырмашылығы – респондент анкетаны өзі оқып, жауабын өзі белгілейді. Оның кұндізгі (кәдімгі) және сырттай (пошталық) түрі бар. Кұндізгі сауал жұргізуде зерттеуші респонденттерге анкета тарата алады, оны толтыру кезінде қатыспай-ақ, кейіннен оны жинап алады. Сауал жұргізудің мұндай түрі тарату тікелей деп аталады.

Анкета деген  не? Анкета-сауал қойылушының өз бетімен сауал парағын толтыруы. Анкеталық сауалдар зерттелінуші нақты  жағдай қандай екендігі туралы ақпарат  алу үшін қолданылады. Респонденттердің ол обьект туралы бағасы, пікірі, көзқарасы пайдаланылады.

Телефон арқылы сауал жұргізу. Әлеуметтік зерттеуде қолданылатын сауал жұргізу әдістерінің бірі телефон арқылы сауал жұргізу тікелей интервьюерлеу мен пошталық және баспасөз сауалдары аралығында аралық орынды иеленеді.

Баспасөз арқылы сауал жұргізу – анкеталық сауал жұргізудің бір түрі. Мұнда анкета газетте, журналда жарияланады. Оның толтырылуы мен зерттеушіге қайтарылуы тек қана мерзімді басылым оқырмандары жиынтығымен шектеледі.

Баспасөз сауалының  респонденттері – зерттеушінің кейбір мәселе бойынша өз пікірін білдіруге ұн қатушылар. Баспасөз сауалының жетістігі-нақты бір мәселе бойынша тұрғындардың белгілі бір бөлімінің қоғамдық пікірін жедел жинау мүмкіндігі.

Әлеуметтік  зерттеуде «әлеуметтік эксперимент» деген ұғым бар. Әлеуметтік эксперимент деген не? Әлеуметтік эксперимент басқарылушы және бақылаушы факторлардың әсер етуінен әлеуметтік обьектінің қызметі мен әрекетінің сандық және сапалық өзгерісі туралы ақпарат алу тәсілі.

Эксперименттік  тәсілдің (тәжірибе) бақылаудан айырмашылығы  сонда, мұнда жасанды ғылыми тәжірибе жасалады, зерттелетін құбылыс қолдан ұйымдастырылып, жағдай қадағалауда болады. Айталық, ұзақ экспедициядағы адамдардың мінез-құлқын зерттеу үшін, оңашаланған кеңістікте ұзақ уақыт болуға келіскен өз еркімен жиналған топта эксперимент жасауға болады.

Әлеуметтік  зерттеу қорытындылары есеп беру кезінде көрсетіледі. Әлеуметтік зерттеу  туралы есеп беру-зерттеу нәтижелері жүйелі және көрнекі тұрде баяндалатын жазба құжат. Есеп беру құрылымы ұш бөлімнен құралады: зерттеу нәтижелері, қорытындылау және жұмыс жоспарынаң құрамды бөлімі- зерттеудің желілік кестесі.

4-ші  лекцияға арналған бақылау сүрақтары:

1.Ақпар жинаудың  негізгі әдістері: Формалданған сүрау және оның түрлері, тереңдетілген сұхбат, фокус-топтар, бақылау,  эксперимент, құжаттарды  талдау және т.б.

2.Іріктеу әдісі  және оның негізгі түсініктері (жалпы және іріктемілік жиынтық,  репрезентативтілік және т.б.).

3.Ақпараттарды  өңдеу әдісі және олардың нәтижелерін талдау.

4.Ақпаратты өңдеудің техникалық  құралдарын қолдану мен талдау. Алған мәліметтерді ғылыми суреттеу және ғылыми есепті қорытындылармен,  кеңестермен, ұсыныстармен  құрастыру.

5.Алынған  мәліметтердің   дәлдігі  мәселелері.

 

Негізгі әдебиеттер:

1. Әбсаттаров  Р. М. Дәкенов. Әлеуметтану.  Оқулық. Алматы. 2004., 2007ж.

2.Әлемдік әлеуметтану  антлогиясы. Алматы. Қазақстан. 10 томдық. 2006ж.

3.Икенов А.И.  Әлеуметтану негіздері. Алматы. Экономика. 2004ж.

4.Қарабаев Ш.  Әлеуметтану негіздері. Алматы. 2008ж.

5.Ғабдуллина  Қ. Құқық әлеуметтануы. Алматы. 2005ж.

6.Рахметов К.Ж., Болатова А.Н. Социология. Алматы. 2005ж.

7.Оданова Р.К.  Жалпы әлеуметтану. Лекциялар  курсы. Шымкент. 2004ж.

8.Айбеков Б.Ө., Абенов К.К. Әлеуметтану. Оқу  құралы. Шымкент. 2003ж.

9.Смелзер Н. Социология. М., 1994. Гл

 

5-лекция  тақырыбы. Қоғам - әлеуметтік жүйе ретінде

Жоспары.

1. Қоғам ұғымы және оның әлеуметтік құрылымы, негізгі қағидалары.
2. Қоғамды зерттеудегі құрылымдық, жүйелі, функционалды бағыттар. Қоғам типтері.
3. Қоғамның ұш сатылы даму теориясы. Р. Арон, У. Ростоу.
4. Қазақстандық қоғамның дамуының негіздері.

 

1. Қоғам деген не, оның адам өміріндегі рөлі мен орны қандай деген сүрақ барлық әлеуметтанулық ағымдар үшін басты сүрақ болып келеді. Әлеуметтану ғылымында «қоғам деген не?»- деген сүраққа екі бағыт қалыптасты: тар әлеуметтанулық және кең философиялық. Екі бағытта өз бетінше өте күрделі құбылыс қоғамды өздігінше түсіндіріп жаңалықтар енгізуде. Солай болған кұннің өзінде, түсінікті болу үшін оларды ажырату керек, неге десеңіз қоғамға деген әртүрлі көзқарас оны талдауға әртүрлі методологияны талап етеді.

Қоғамның күрделі ұғым ретінде дұрыс түсіну үшін ұш ұқсас  ұғым-ел, мемлекет, қоғамды бір-бірінен айыру керек. Ел-планетамыздың белгілі бір мемлекетке қатысты шекарасы бар географиялық территорияда тұратын халықты айтады. «Мемлекет»- елдің саяси системасының басты белгілерін бейнелейтін ұғым. «Қоғам»- елдің әлеуметтік құрылысын сипаттайтын ұғым, әлеуметтік құрылым оның негізін қалайды. Елді-география, мемлекетті-саясаттану, қоғамды-әлеуметтану зерттейді.

Қоғамды мемлекет шекарасында төңірегінде қарастырып түсіндіру тіпті оңай. Француз қоғамы Франция елі мен мемлекетіне дәл келеді. Тура осындай қалыпта американ, орыс, қазақ, өзбек қоғамы жөнінде айтуға болады.

Алайда, қоғам  мемлекеттік – аймақтық принцип  негізінде қарастыруға көне бермейді, мысалы, дұниеде Люксембург қоғамы деген құрылым жоқ.

Қоғам-елдің, сонымен  бірге ұлттың, халықтың, тайпаның әлеуметтік ұйымы. Бір елді екінші елден бөліп  тұратын саяси немесе мемлекеттік  шекаралар болмаған уақыт болды. Қазіргі түсініктегі ел ұғымы болған жоқ. Үлкен елдер мен тайпалар кеңістікте еркін көшіп-қонып, жаңа аймақтарды игереді. Халықтардың қоныс аударуы аяқталған кезде мемлекеттік суверинитетпен шектелген жерлер пайда болды. Сонымен, елдер - әлемді аймақтық бөлістің нәтижесі.

Алайда мемлекет пен ел болмаған дәуірде қоғам болды. Яғни, «қоғам» ұғымын қандайда болмасын тарихи дәуірге, адамдардың сандық мөлшері бар ұғымдарға қолдануға болады.

Танымал американ әлеуметтанушысы Э.Шилз қоғам деп  атауға болатын қандай да болмасын әлеуметтік бірлесстікке қажетті белгілердің  толық тізімін көрсете алды.

•ұйым қандай да болсын ірі жүйенің бөлімі болмауы керек

•неке тек осы  бірлестік мүшелері арасында ғана болады

•ол негізінен  осы бірлестікке кіретін танылған өкілдердің ұрпағының есебінен толықтырылып отырылады

•бірлестіктің меншігі болып табылатын аймағы бар

•оның өз есімі  және өз тарихы бар

•оның өз басқару жүйесі бар

•оны мәдениет деп аталатын ортақ құндылықтар (дәстұр, салт, ереже, заң, ар-ождан) біріктіреді.

Бұл белгілерді қазіргі ірі державалардан да, ежелгі тайпалардан да табуға болады. Мұнда да онда да қандық туысқандық жүйе (некеге тұру мен жаңа мүшелерді қабылдау), өз аймағы, есімі, мәдениеті, тарихы, басқару жүйесі – олар басқа жүйенің құрамындағы бөлшек емес.

Сонымен қоғам  дгеніміз бір-бірімен сан - алуан  тұрақты әрекетпен байланысқан, ортақ территориясы, тарихы мен мәдениеті бар адамдардың ең үлкен бірлестігін айтамыз.

Адамзат тарихында  қоғамның екі негізгі кезеңі ерекшелінеді: 1) Адамдардың әлеуметтенуге дейінгі  тіршілігі және 2) әлеуметтік өмір кезеңі .

Қоғам күрделі және қарапайым түрлерге бөлінеді. Қарапайым қоғам ғалымдардың айтуына қарағанда 50-40 мың жыл бұрын қалыптасып, жоғарыда келтірілеген белгілермен ерекшіленеді. Кейіннен, адамдар аңшылықпен, терімшілікпен, жер шаруашылығына өтуі; көшпелі өмірдің отырықшылыққа ауысуы, өндірістің өсуі мен қосымша өнімнің және жеке меншіктің пайда болуы, қоғамның жіктеліп топтардың пайда болуы мен мемлекетке бірігуі күрделі қоғамды қалыптастырып, әлемде жеке елдер пайда болды.

Қарапайым және күрделі қоғамның басқа әлеуметтану оны бірнеше түрлерге бөледі. Мысалы, жазба деректерге байланысты, жазба деректерге дейінгі және жазба деректер қоғамы. Әлеуметтік-саяси қатынастардың демократиялығы мен сыртқы әлемге қатысы жағынан – ашық және жабық болып бөлінеді.

2. Әлеуметтанушыларды ерекше қызықтыратыны қоғамды әлеумттік – экономикалық белгілері бойынша айыру. Мұнда көпке танымал екі тәсіл бар: маркстік (формациялық тәсіл) және қазіргі батыс социологтарының ұш сатылы теориясы (өркениеттік тәсіл).

Маркістік формациялық жүйенің негізгі өлшемі-өндіріс құрал-жабдықтарына меншіктің формасы мен қоғамның таптық құрылымы. Осы өлшем бойынша қоғамның бес тарихи даму сатысы, бес қоғамдық экономикалық формация, немесе қоғамның түрі ерекшелінеді.

Мұнда құл иеленушілік, феодалдық және капиталистік қоғамдар таптық-антогонистік, қанаушы , тоқыраудағы, еңбек адамына қарсы қоғам ретінде қарастырылады. Ал коммунистік -әділетті, ұйлесімді, мұнда адамдарды бөлетін жекемншік жоқ, тең, әркім өз дәрежесіне қарай еңбек етеді, толық еркіндік пен демократияға ие және жоғарғы дәрежелі тұрмыс, әл-ауқат жасалған. Алайда қоғамның ХХ ғасырда дамуы капитализм мен социализм арасындағы бәсекелестік бұл қорытындыларды жоққа шығарды. Кеңестік социализм және басқа елдерге таратылған экспорттық варианттағы социализм «казармалық» болып шықты. «Социалистік құрылыстың көптеген жылғы» тәжирибесі жақсы жақтарымен бірге мынаны анықтады: 1) Ұлы мақсаттармен бағдарламаларды ресми тұрде жариялау және оның жүзеге асырылмауы; 2) Жалпы адамдарды бақылауға алу, бюрократиялық жұгенсіздік және қарапайым адамның құқығының жоқтығы; 3) Бұл экономиканың өнімсіздігі мен халықтың әлауқатының төмендігі; 4) Жеке меншіктің жоқтығы, адамдардың еңбекке, шығармашылыққа, бәсекелестікке деген ынтасын аяқ асты ету; 5) Жеке адамның рөлін үлкен мемлекеттік машинаның винтігі мен «жарқын болашақ-коммунизмді» орнату құралына айналдырады.

Бұған қарама-қарсы  ХХ ғасырда Батыс елдеріндегі  қоғам (капитализм) дамып, жетіліп, экономикалық гұлденіп, демократиялық нығайып, гуманизм нақты орын алып, бәрі үшін әлауқаттың өсуі орын алды. Бұл капиталистік өндіріс тәсілінің жалпы өнімді екендігінің куәсі, олай болатын себебі, жеке меншік, еркін кәсіпкерлік пен нарық өндірушілерді рационалды, нәтижелі, тұтынушылармен байқап әрекет етіп, қимыл іс-әрекетін ұйымдастыруды қатаң талап етеді. Алайда капитализм мұндай жетістікке бірден қол жеткізген жоқ, оның да өзінің жақсы және жаман жақтары болды. Осыған орай капимтализмнің төрт негізгі түрін айыруға болды.

Алғашқы капитализм-капитализмнің  алғашқы қорлануы мен нарықтық жүйенің стихиялы қалыптасу кезеңінде алға белсенді азғана кәсіпкерлер шығады. Мұнда меншікті қайта бөлу, біреудің есебінен баю, қоғамның кенет жіктелуі мен әртүрлі зиян әрекеттрдің көбеюі орын алады.

Бұл кезеңді  терең зерттеген К.Маркс пен  Альфред Маршалл қарама-қарсы тұжырымдарға келді. К.Маркс капитализмнің болашағы жоқ деген пікірде тоқталса, ал ағылшын экономисі А.Маршалл, бұл өтпелі кезең, капитализмді артықшылықтарын пайдаланып, кемшіліктерін жойып реформалауға болады деген ой-тұжырымды алға тартты.

Қалған капитализмнің ұш түрі экономикалық және саяси биліктің тізгіні кімнің қолында және қоғамдағы ол биліктің формасы (бюрократиялық, олигархиялық немесе демократиялық)  қандай екендігіне қарай ажыратылады.

Бюрократиялық капитализм (немесе мемлекеттік капитализм) экономикалық және қоғам өмірінің басқа да сфераларын мемлекет, яғни бюрократиялық аппарат, чиновниктер басқарып реттейді деп ұйғарады. Міне осыдан кейін мемлекеттік органдардың азамттардың іс-әрекетіне шектен тыс араласуы, шенеуніктердің зарлығы, коррупция бюрократтардың қылмыскерлер мен ірі бизнесмендрмен ауыз жаласуы т.б. орын алады.