Шығармашылық тапсырмалар - оқушылардың ой-өрісін дамытудың жолы

Танымдық іс-әрекеттің  продуктивті және репродуктивті  бөліктерінің қатынасы дилактикада  мынадай түрде анықталады: Шығармашылықтық  және қайта өндіру бірлік тұтастығының жеке буыны, бірінші - дайындық болса, екінші - негізгі болады; қайта өндіру және шығармашылықтық әрбір буынның элементтерімен біртұтас нүкте, іс-әрекеттің екі бөлігі өзара байланысты және іс-әрекеттің тәсілін анықтайды. Арнайы зерттеулер (А.Алексюк, З.Стоницкий және т.б) мен алдыңғы қатардағы педагогикалық ұжымдардың тәжірибесінен көретініміз, студенттердің оқу мақсатын түсінуі, сезуі - тәрбие үрдісі тиімділігінің міндетті сәттерінің бірі болып табылады.

Ойлау қызметінің бақылау, түзету бөліктері алға қойған мақсаттың орындалғанын көрсетіп «кері байланыс» қызметін атқарады. Сондықтан оқушылардың өзіндік тексеру және өзіндік бақылау тәсілдері мен оқыту оқу үрдісінің нәтижелілігін арттырады. Ойлау қызметінің орталық бөліктері мазмұндық, операциялық және сарындық болып табылады.

Оқушылардың ойлау қабілетінің  операциялық және психологияда ақыл-ой қызметінің тәсілдерін қалыптастыруға арналған жұмыстар шеңберінде зерттелген. (Д.Боглявленский, Н.Менчинкая, Е.Кабанова-Меллер, В. Решетников және т.б) Н.Менчинская өз еңбегінде «жақсы дағдыланған және нық бекітілген тәсілдерді қалыптастыру оқушылардың ақыл-ой дамуына елеулі әсер етеді» - деп, оның дамытушылық функциясының жоғарылауын, оқыту тәсілдерінің ролін анықтайды.

Ақыл-ой қызметінің тәсілі - ол белгілі бір топтағы мәселелерді шешу үшін  ұйымдастырылған логикалық операция немесе  логикалық операциялар жиынтығы. Қазіргі логикада логикалық операцияларға абстрактілеуді салыстыруды, қорытындылауды жатқызады, логикалық іс-әрекетке дәлелдеу, жоққа шығару кіреді. Олардың жиынтығы тұтас жаңа білім, яғни ақыл-ой қызметінің тәсілін қалыптастырады.

Педагогикалық психологияда және дидактикада оқу жұмысының  тәсілдері мен ақыл-ой қызметінің тәсілдері ажыратылып көрсетіледі. «Оқу жұмысының тәсілдері - ол оқушылардың орындайтын тәсілдері және объективті түрде көрсетілген тәсілдің құрамына кіретін тізім түрі» дейді Е.Кабанова-Меллер. Оқу жұмыстарының тәсілдерінде іс-әрекеттің ойлау және тәжірибелік элементтері бірігеді (мысалы, грамматикалық талдау тәсілдері, кері есептер құрастыру және т.б) . Ақыл-ой қызметінің тәсілдері мен оқу жұмысы тәсілдерінің арасындағы қатынас өзара байланыста қажырлы, жігерлі, алайда «Әдетте оқушының оқу іс-әрекетіндегі оқу жұмысының тәсілдерінде ақыл-ой қызметі тәсілдері жасырынған».

Әрбір тәсіл қарапайым  әрекет, іс-қимыл емес, ол күрделі  білімді көрсетеді. Мысалы, қорытындылау талдауды, басты мәселені бөліп алуды, салыстыруды, жинақтауды талап етеді, өз кезегінде салыстыру бірсыпыра       (операциядан)  іс-қимылдан  тұрады  және ол қорытындылаумен аяқталуы керек. Жалпының және жекенің өзара байланысы диалектикасын негізге ала отырып мәселе құрамынан жедел және  мақсатты тәсілдерді  айыра білу    тиімді. Нақты мәселе жағдайында әрбір құрылым жедел немесе мақсатты бола алады. Сонымен қорытындылауды талап ететін мәселеде қорытындылау мақсатты, ал оның құраушы бөліктері бұл жағдайда жедел болады. Мәселені шешудегі іс-әрекеттің танымдық құрылымының түрлі сатылары бойынша тәсілді осылайша «ажырату» біздің тұжырымдаманың негізгі ойын түсіну үшін қажет.

Ақыл-ой қызметінің тәсілдерін  сұрыптау үшің  басқа да негіздер  бар: мақсатты, іс-әрекеттің нәтижесі, оның  сипаты бойынша  Г.Граник зерттеп жасаған. Ақыл-ой қызметі тәсілдерінің типологиясы өнімді. Типологияның негізгі екі бөлігі: оқу мазмұнының ерекшеліктерін және іс-әрекет сипатын алып, ол мазмұнды - әдістемелік ретінде тануға болатын типология тәсілдерін жасайды.

Педагогикалық психологияда, дидактикада және жеке әдістемелерде  жасалған ақыл-ой қызметі мен танымдық есептер тәсілінің типологиялары  студенттердің танымдық іс-әрекетінде толық функционалды зерттеуден жалпы  алғанда - ойлауға, жекеше қарастырғанда - неғұрлым тұтас зерттеу деңгейіне көтерілуге мүмкіндік жасайды. Дегенмен дидактикалық педагогикада төмендегі сұрақтар жауапсыз күйде қалды: неге ақыл-ой қызметінің белгілі бір тәсілдері ақпараттың және танымдық оқу кезеңдерінің негізгі бөлігі мен қалай байланысқан? Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің күнделілігі жас ерекшелігіне қарай   күрделенеді?

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін бағдарламалар мен оқулықтарды салыстырмалы түрде талдау, гуманитарлық циклдегі қолданылып жүрген оқулықтардың ақпаратын жеке талдау арқылы оқушылардың ойлау қызметін ұзақ уақыт зерттеудің нәтижесінде ойлау қызметінің бірнеше өзгертілмейтін тәсілдері таңдап алынды. 1. Негізгісін бөліп алу және талдау. 2. Салыстыру. 3. Жүйелеу және қорытындылау. 4. Түсініктерді анықтау және түсіндіру. 5.Нақтылық. 6. Дәлелдеу және жоққа шығару. 7. Мәселелік оқытуға қажетті тәсілдер.

Бұлайша сұрыптау ойлаудың оқытудағы психологиялық заңдылықтарын, оқыту үрдісін дамыту функцияны күшейтудің қазіргі бет алысын бейнелейді, теориялық сипаттағы оқу ақпаратына қызмет етеді. Ұсынылған сұрыптама дидактикалық сипатта, себебі, кең ауқымдағы дидактикалық есептерді шешетін тәсілдерден тұрады: Мұғалімнің жеткізген оқу ақпараттарын қабылдау және ұғынудан студенттердің алған білімін өз бетімен қолдана алуына дейін, қалыпты және шығармашылықты жағдайда оларды жүйелеу және қорытындылау.

Оқушылардың өзіндік  ойлау қабілетін дамыту үшін қажетті  шығармашылық  жұмыстар  өте   қажетті болып саналады.

Шығармашылықтық жұмыстар әртүрлі білімді, дағдыны және шеберлікті қолданып қана қоймай, сонымен бірге ойлау қызметінің негізгі тәсілдерін және оқытудың үрдісінде меңгерілген ғылыми таным әдістерінде пайдалануға мүмкіндік береді.

 

2.2   Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін

тәрбиелеу маңызы

Қазіргі уақытта негізгі талаптардың бірі - білімді әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі сол қоғамдағы жеке адамның   шығармашылық мүмкіншілігіне байланысты.

Мектептегі оқыту үрдісінің  негізгі мақсаттары - баланың білім  игеру кезінде ойлау қабілетін  қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.

Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді жатқызуға болады:

1. Шығармашылық қабілет  деңгейін анықтау. (Топтау, бақылау, қалыптастыру).

2.  Қызығушылық   және   шығармашылық   пен  таным     белсенділігін арттыру.

3. Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.

 

4. Шығармашылық қабілетті  тәрбиелеу барысында кездесетін  қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды  есепке алып зерттеу.

5. Оқушының шығармашылық  қабілеттерін тәрбиелеуді кезең  бойынша сатылап дамыту.

6.  Шығармашылық қабілетттерді  тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде  жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің  өсу динамикасын бақылау.

7. Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен өткізу.

Осы мәселелер өз шешімін  тапса, жан-жақты дамыған. Шығармашыл жеке тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жоғарыда аталған мәселенің екінші тармағына тоқталатын болсақ, қызығушылық-оқыту, ақыл-ойды жетілдіру жеке адам тәрбиесінде байланыстырушы буын болып есептелінеді. Жаңалыққа деген қызығушылық - басты ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларында жаңа өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай істер баланың бар ақыл-ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат береді. Қызығушылықтың арқасында білім де, оны игеру үрдісі де, интелекті дамуда қозғаушы күш және жан-жақты дамыған адам тәрбиелеуде маңызды фактор болуы мүмкін. К.Д.Ушинский: «еріксіз көндірумен, күштеумен алған білім дамыған ақыл тудыра қояр ма екен?» - деген. Ендеше, оқыту негізгі ерікті қызығушылық жағдайда болу керек. Сол себепті, білім алуға қызығушылықты дамыту үшін негізгі жағдайлар болғаны дұрыс. Олар:

- Оқушының өз бетімен ізденуге, жаңа білім «ашуға», проблемалық тапсырмалар шешуге тартылуы; оқу еңбегі басқа да еңбек түрлері сияқты әр салалы болуы керек;

-  Бірізділік, біртекті  ақпарат жалықтырады. Жаңа материалдың  жас ерекшелігіне сай және  оны игеру мүмкіншілігінің болуы;

- Әрі қарай жұмыс  істеуге қызықтыру үшін игерілген  білімнің жиі тексеріліп отырылуы;

- Оқу материалын бергенде  мұғалім анық та эмоционалды болуы оқушыға, оның пәнге деген қызығушылығына жақсы әсер етеді;

Н.И. Болдырев, М. А. Данилов  еңбектерінде танымдық тапсырмалар  маңызын оқушыларда бар білімдерін шоғырландырып, талдау жасау арқылы өз беттерімен ізденуге талпындыратын болуы керек деп тұжырымдайды. Ол үшін қойылған міндеттерді шешу жолдары дайын күйінде берілмей, оқушылар арқылы іздеп табылуы керектігі анықталған.

Ақыл-ой ынтасы, қиындықты  жеңу - балалардың ойлауын дамытады, оқуға қызығушылығын көтеріп, жағымды  эмоциялық күй тудырады.

Түсіндірумен қатар  таным әрекетінің қарқынды басқа  да түрлері пайдаланылса, білімді  игеру мен ақыл-ойдың дамуы  пәнменді болады.

Қазақстан Республикасының  жоғарғы педагогикалық білім  тұжырымдамасы (2005 жылғы) негізгі салалардың талаптарына сай мазмұны мен құрылымы айтарлықтай жаңаландырылған міндеттер қойды. Аталған тұжырымдама жоғарғы оқу орындарының оқытушыларын өз алдына жеке ойшыл ретінде қалыптасуына, мақсат қоя білуіне, педагогикалық жағдаяттарды талдау, оқу үрдісін жобалап, оны іске асыруға, өз кәсібінің нәтижесін қадағалап, бағалай білуге дайындауды жобалап отыр. Бұдан студенттердің оқыту бағытындағы дұрыс таңдаулары, олардың алдағы өмірлерінің сәл де болса айқындығын меңзейтін оқыту үрдісінің ұйымдастырылуының қажеттілігі туындайды.

Шығармашылық мәселе сан қырлы: оған философиялық-эстетикалық  мәдениеттанымдық, әлеуметтік және психологиялық  сыншы педагогикалық аспектілер кіреді. Ал оның өмір сүруінің өзегін табуы үшін кешендік қатынас қажет. Педагогика жеке тұлғаның шығармашыл қорының жетілу көзқарасын, шығармашыл бастамалардың қалыптасу механизмдерін тудыру әрекеттері барысында шығармашылықты қарастырады.

Шығармашылық қабілеттерге дәстүрлі және инновациялық қабілеттерді ажырата білу ғана емес, оқу үрдісін  жүргізудегі күш-жігер жұмсаудың дұрыс бағыттарын табу қабілеттері де кірмек. Әсіресе, теориялық - әдістемелік білімнің жоғарғы құрылысы іспетті болып келетін тәжірибелік әдістер мен біліктілікті дамыту барысында белсенді түрде байқалады.

Белгілі бір уақыттарға дейін шығармашылықтың әдістемеленуі  белгілі бір өнер түріне ғана қолданылды.

Қазіргі уақытта педагогика ғылымда жаңа сала пайда болды: интегративтік педагогика. Бұл - жүйелі ұйымдасқан бүтін педагогикалық қызмет әрі оның күші жаңа талаптарға жауап бере алады. Интегративтік педагогиканың мақсаты - оқытушының өз алдына ғылыми ұйымдасқан, шығармашыл бүтін педагогикалық іс-әрекетін жасауына барынша көмектесу және сол арқылы педагогикалық жетілу мәселелерін шешу әр мұғалімнің жоғары оқу орындары жағдайында жеке тұлға болып аяққа кете алуына ықпал ету.

Әдістемелену қатынасы шығармашылық үрдісін зерттеуде  оның бірнеше сатысын қарастырады: нысана және мәселені анықтау, оның талқылануы және фактурасы мен қалыбының  табылуы.

Қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектерінде кәсіби шығармашылықтың негізгі әдістемелік ұстанымдары көрсетілген. Бірауыздылық, қалыптылық, жетілу, қарама-қайшылық, ой тұтастығы ұстанымдары. Соңғы ұстаным эмоция, елестету және қисынды ойлауды іске қосқан сәттерде пайда болады. Болашақ маманды даярлдау, әсіресе, кәсіби шығармашылық ой түсінігінің толық жетілуін талап етеді.

Педагогика үрдісінің  басты және өзекті міндеттері дәл  осында жатыр. Әдістемелену және аспаптандандыру  анықтамалары қойылып, мәселелердің шешілуін іздеу-өтпелі кезеңнің кезек күттірмес міндеті. Бұл контексте үйренушінің алдын болжау қабілеттерін қалыптастыру бойынша еңбекте бәсекелестікке түсе алатын, саласы мен деңгейіне сәйкес кәсіби жұмыскерді, жауапты, әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы еңбек етуге ыңғайлы, кәсіби өсуге үнемі дайын, өз мамандығына қоса сауатты жан-жақты маман дайындау басты мақсат болып саналады. Қазіргі педагогика ғылымында «Компетенция және компетенттік» деген ұғым жиі қолданылды. Бірқатар жұмыстарда бұл терминдерге былайша: компетенция жеке тұлғаның жетілу деңгейі ретінде немесе білім нәтижесі болып талданады. Компетенттік - компетенцияға тікелей қатысты қосалқы ұғым. Сондықтан педагогика ғылымынды «компетенттік» термині жеке тұлғаның мінез құлқы ретінде түсіндіріледі, әрі ол қандай да бір кәсіптің айналасындағы қол жеткізбекші нәрселер мен функцияларын анықтайды. Педагогикада білім мен біліктіліктен тұратын басты да маңызды компетенция атап көрсетілген. Бұл компетенция түрін меңгеру күнделікті өмірдегі кәсіби, әлеуметтік өмірдегі сан түрлі мәселелердің шешімін табуға жол ашады.

Арнайы компетенциялар кәсіби қызметтердің белгілі бір  түрінің жүзеге асуына көмектеседі. Арнайы компетенциялардың бәріне негіз болуға сауаттылық, зерттеулер, қызығу сапалары кіреді.

Әрбір тұлға жеке көзқарастарымен, қоршаған ортаға деген моральдық талаптармен, түрлі қасиеттерімен әртүрлі деңгейде сипатталады.

 

Қорытынды.

Қазақстанның тәуелсіздік  және егемендік алуына байланысты, өскелең ұрпаққа білім мен  тәрбие беру мәселесі, қоғам дамуының бағытында жан -жақты дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Жүргізілген зерттеу жұмысымыз педагогика мен мектеп практикасындағы көкейкесті мәселелердің бірі болып табылатын оқушылардың танымдық дербестігін дамыту мен шығармашылық тапсырмалар арқылы ой-өрісін дамытуды қалыптастыруға арналған. Әлеуметтік және ғылыми - техникалық прогресті дамытудағы басты мәселелердің бірі адамдардың белсенділігі, сапалы және терең білімі мен іскерлігі сонымен қатар кәсіптік дайындығы болып табылады. Сондықтан да мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаты жүйелі түрде оқушылардың интеллектін, шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше білім алу дағдыларының дамуына негіз салу болып табылады. Осы мақсатты бетке ала отырып төменгі сынып математикасын оқыту барысында оқушылардың зерттеушілік қызметін қалыптастырудың әдістемесін жетілдіру жолдары мен тәсілдеріне байланысты бірқатар мәселелер қарастырылды. Шығармашылық есте сақтауда, ойлауды, байқағыштықты, мақсаткерлікті белсенді ете түседі. Осы талап тұрғысынан алғанда, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың түрі әдіс - тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияны тиімді пайдаланудың маңызы ерекше.