Шығармашылық тапсырмалар - оқушылардың ой-өрісін дамытудың жолы

Осы талаптардың орынды атқарылуына ғана оқушы да шығармашылық қабілет дами түсіп, оқушының оқуға, білімге деген құштарлығы дамып отырады. Оқушы құлшынысын ұдайы дамытып, әрбір өтетін сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп оқытудың озық әдіс-тәсілдерін қолдана білгенде ғана бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттері дами түседі.

Пән мұғалімдері бұл айтылған талаптарды іске асыра алуы үшін оның     ізденімпаз  болуы  шарт. Демек,  мұғалім  мен оқушының арасындағы оқыту үрдісінің әрекеттері арқылы оқушыда қабілет дами түседі.

Бұндай кезеңдерде өтілетін жаңа сабақтың негізгі үш мақсаты (білімдік, тәрбиелік, дамытушылық) толық шешімін таба білгенде ғана іске асырылып отырады. Осы жағдайда мұғалім оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттырумен бірге, сабаққа қызығушылығын арттыра білуі керек. Мұғалім өзінің сабағын шығармашылықпен ұйымдастырып, өтілетін сабақтарды оқушыларды шығармашылыққа ұмтылуын тудыратындай сұрақтар қамтылуы тиіс. Мұғалім өтілген сабақтың тақырыбына сәйкес алдын-ала жоспарланған сұрақтармен оқушы ынтасын, зейінін, ой-қиялын дамытуға септігін тигізетіндей болуы керек. Олай болса, өтілетін сабақтарда тапсырмалардың жауабын табуда, орындауда, қойылған сұрақтарға жауабын беруде «Ой-таласын» жасау - танымдық ойындар ұйымдастыру т.б. ұтымды оқытудың жаңа технология түрлерімен іске асырылып отырған жағдайда сабақ тартымды өтілетіні белгілі.

Ұстаз еңбегі - оқушы білімімен өлшенеді десек, ұстаз еңбегінің күрделілігі әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір баланың бойындағы қабілеті арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғам алдындағы   жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр.

Ол үшін ұстаз бойында мына төмендегідей қасиеттері болуы керек:

-    мұғалім өз шәкіртінің басқаға ұқсайтын қасиеттерін аша білу;

-    мұғалім    ой-өрісі    кең,   жан-жақты    білімдер, өз   мамандығының шебері болуы керек;

-  мұғалім   үздіксіз     өз   білімін   өз   бетінше   шыңдай   түсуі   қажет. Ал ұстаз шәкірттеріне мына төмендегідей қасиеттерді күте білуі керек.

-    Оқушы ой-жүйесі  өзінің біліміне берік болуы   тиіс;

-    Оқушыда сабаққа  деген құлшыныс тұрақты болғаны жөн;

-  Оқушы білімі, талғамы барлық пәнге дұрыс көзқараста болғаны жөн;

-  Оқушы білімінің  тереңдігі пәнаралық байланыста  болғаны тиімді.

Қорыта айтқанда, оқушы  бойында шығармашылықты дамытуда үздіксіз құлшыныс, оқуға, білім алуға деген ұмтылыс ұдайы өшпей, күннен-күнге дами түсуі қажет. Сонда ғана оқушы бойында білім нұры тасып, сыныптан-сыныпқа көшкен сайын оқушының ішкі дүниесі сыртқы ортамен байланысы дамып, оқушы дүниетанымы арта түсуі анық.

1.3. Шығармашылықты  қалыптастыру қажеттілігі.

Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтан да әлемдік қауымдастықты айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда.

Қазіргі таңда жалпы  білім беретін мектептің функционалдық  басым бағыттары оқушылардың  ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың бойында тұлға аралық және этникалық топ аралық қатынастар мәдениетін, жеке тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін қалыптастыру болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім мен саналы тәрбие беру барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой белсенділіктерін дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай, оны әрі қарай белсенді, зерделі танымды іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс.

Қазақстан Республикасының  «Білім туралы» заңының 8-ші бабында  «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылыми мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алуы үшін қажетті жағдайлар жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту. Еңбек рыногында бәсекелесуге қабілетті жұмысшылар мен мамандар даярлау, оларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру» делінген. Яғни, барша ұстаз қауымына XXI ғасыр талабына сай азамат тәрбиелеудегі жауапкершілік жүктелгені анық. Расында да, қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар, талантты, іскер мамандарға мұқтаж.

Жалпы білім беретін  мектептердегі пәнді оқытуда оқушыларға көп жағдайда дайын білім ұсынылады. Оқыту әдістері оларды өздігінен жаңа ақпараттар іздестіруге, оқу тапсырмаларын өздігінен шешуге талпындырмайды. Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаты - баланың білім игеруі кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін дамыту. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес жұмыс жасау қабілеттерін дамытудың маңыздылығын айқындайды.

Оқушының таным белсенділігін  арттыру, шығармашылық ізденістерге баулу бұл білім берудегі басты мәселе. Кезінде қазақ мектептеріндегі дидактикалық міндеттерді шешуге Ы.Алтынсарин үлкен үлес қосты. Ол өз еңбегінде «балалармен қысқа, ашуланбай, байсалды сөйлеу, әрбір пәнді бар пейілмен және қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан-жақты, білімді, өз ісінің шебері болуы қажет» деп атап көрсетеді. Ал А.Байтұрсынов «Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек, мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек» деп ескертеді.

Демек, бүгінгі таңда  мына ақпараттар ағыны тасыған қоғамда жас ұрпаққа «Нені оқыту? Қалай оқыту керек?» деген мәселелер тұр. Ел президенті Н.Назарбаев «Қазақстан 2030» стратегиясының даму бағдарламасында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немелеріміз онымен бірге ер жетеді» деген сөзін ұстаз қауымына нақта айтылған аманат деп түсіну керек.

Бұл орайда ұлтымыздың рухани жарық жұлдызы М.Жұмабаевтың «Қазақтың тағдыры да, келешек ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік, жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады.» деген даналық өсиетінің мәні қазіргі жаһандану кезінде Қазақстан мемлекеті үшін орасан зор. Сондықтан қазіргі жаңа білім үлгісін жасау аясында бүкіл қоғамды жұмылдыра отырып рухани, интеллектуалдық және экономикалық тәуелсіз мемлекет орнату болашағына бағдарланған, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға үйлестірілген тәрбие мәселесін төрге қоятын тәрбие-білім жүйесін іске қосу — бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселесі.

Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын  және өзін-өзі, өзін табиғатқа, басқа  адамдарға қатынасын танып білуге тырысты. Адам өмірі қоршаған ортада өтетіндіктен, сол қоршаған ортаның  ішкі сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Оның сан алуан сырларын балаларға ұғындыру, таныстыру мәселесі ерте заманның өзінде ұлағатты тәлімгерлер назарында болған.

Айналадағы заттар мен  құбылыстар жөніндегі деректер жиындығы әдетте білім деп аталады. Білімді, саналы және берік меңгеріп алуға бағытталған балалар психикасын белсенді әрекетін туғызатын мұғалімнің әдістері мен тәсілдері оны дамытып, жетілдіре түседі. Сондықтан мұғалімнің сабақ үстінде алға қоятын басты міндеттерінің бірі баланың зейінін тудыру және оны ұйымдастыру болып табылады. Оқыту үрдісінде балалардың сыртқы дүние нәрселерімен құбылыстарын саналы түрде қабылдауының нәтижесінде балалардың сезгіштігі күшейіп, түйсігі дамиды. Оқушылардың оқу материалын қабылдауын дұрыс ұйымдастыру үшін мұғалім оқыту үрдісінде көрнекілікті кеңінен пайдалануы керек. Ал ойлауды дамыту міндетін алға қоюдың және оны шешудің әртүрлі жолдары болады. Бұған алдымен салыстыроу, ажырату және жалпылау тәсілдері жатады

Негізінен, қоршаған дүниені  білу танымға байланысты. Таным - адам санасын дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді.

«Таным» - философиялық ұғым: «айналадағы материалдықтың адам санасында бейнеленуі». Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру, сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімге біріге отырып танымды нақтылай түседі.

Таным арқылы заттар мен  құбылыстардың басты белгілері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары жайындағы бейнелік қабылдау нәтижесінде ұғым туады. «Таным... өмірлік қызмет барысында іске асады»

Р.Қоянбаевтың «Қысқаша педагогикалық сөздік» кітабында  танымға былай түсінік берілген: «Таным» - объективті шындықты адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет барысы. Ол заттардың тәніне дәлірек жетудегі күрделі және қарама-қайшылықты процесс барысы ретінде қаралады. Ақиқатқа жетудің, объективті шындықты танудың диалектикалық жолы: «Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға, одан  тәжірибеге  көшу»  болып  табылады. Таным үрдісінде ойлаудың түрлі тәсілдері қолданылады. (Анализ, синтез, дедукция, индукция, абстрактіліктен нақтылыққа көтерілуі және т.б.).

Танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - тәжірибелік  іс-әрекет. Сол себепті де оқушылардың  оқу іс-әрекеті танымдық іс-әрекет ретінде жүзеге асады. Себебі, оның оқу іс-әрекетінің нәтижесі оның таным өрісінің жаңа шеңберіне алып келеді. Ол үшін жаңа білім, білік пен дағдылардың көзі ашылады.

Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті - оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды тәжірибесін береді.

Қоршаған заттар мен  құбылыстар жайында білім алып, оны нақты қабылдау барысында оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты көру әрекеті арқылы түрін, түсін, пішінін, көлемін анықтаса, ұстап сезіну әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын анықтайды, ал құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой қорытып заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табу нәтижесінде оларда ғылыми ұғымның негізі қаланады.

Оқыту - қоғамдық құбылыс. Оның міндеттері мен мақсаттары және мазмұны қоғам қажеттеріне байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан тәрбие берудің басты құралы болып табылатын балалардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру, олардың рухани дамуын жетілдіру мұғалімдердің басты міндеттеріне кіреді.

Демек, оқыту - таным үрдісі. Өйткені ондай ілгері қарай қозғалыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай  жүріп отырады. Оқытудағы міндет - оқушыны табиғат, қоғам және адам дамуының жалпы және негізгі заңдарымен қаруландыру.

Баланың оқуы - жалпы адамның дүниетану үрдісінің өзгеше бір формасы. Дүниетану заңдары барлық адамдарға бірдей ортақ болады. Адамның  дүниетану  әрекеті   бірыңғай,   бірсатылы   емес,  диалектикалық сипатта болатындығын және оның белсенді әрекет екендігін есте сақтау керек. Ойткені, оқушының таным әрекеті мұғалімнің басшылығымен іске асырылып отырады. Оқыту үрдісінде оқушылардың білімге деген қызығуын қалыптастыру - өте маңызды міндет. Ал оқыту қалай болса, солай жүрмейді, ұйымдасқан түрде жүзеге асырылады. Сондықтан оқыту мазмұнының өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен нәтижесі болады. Ол жастарға білім беру мен дағдыны меңгеруді көздейді. Оқушы білім алуы үшін оқу үрдісінде өзінің танымдық қабілеттерін арттырады. Кейбір авторлар оқытуға анықтама бергенде, оны (оқытуды) оқушының ойлау әрекетін басқару деп қарайды. Мұндай анықтама дұрыс та сияқты. Бірақ оқушының танымдық әрекеттері ішінде ойлау әрекеті жетекші роль атқарады. Дегенмен, бұл көзқарас толықтыруды қажет етеді. Өйткені оқушының танымдық әрекеті тек ойлаумен ғана шектелмейді. Оқыту баладан ойлау әрекетімен қатар басқа да психикалық үрдістерді: сезімдер мен эмоцияларын, мативтер мен қызығуларын, жігер мен қабілеттерін, т.б. жеке бастық қасиеттерін керек етеді.

Оқу ойынға қарағанда  күрделі болғандықтан, балалардың кейбіреулерінің оқуға ықыласы бола бермейді. Оларды оқуға үгіттеу арқылы тарату да қиын. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін тапсырмаларды орындата отырып осыдан нәтиже шыққанда мадақтау керек. Орындалған тапсырма үшін қуану кейінгі тапсырманы орындауға түрткі болады. Әдетте ықыластың тікелей және жанама түрі бар. Тікелей ықылас оқушының бәлендей нәрсеге қызығуынан болады. Ал жанама ықылас сол нәрсе қызық болса да жалпы сабақ үлгерімін жақсартқысы келгендіктен болады. Ықыластың соңғы түрі бастауыш сынып оқушыларының өмірінде негізгі роль атқаруы тиіс.

Кіші жастағы оқушылар көпке дейін тапсырманы қалай  орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Мысалы, бұлар берілген тапсырманы жаттап алғысы келіп тұрады.  Солай   болуы   олардың   жаттауға   икемділігінің молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны үйретпегендлігінен кездеседі.

Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынадай екі түрлі  жолмен беріледі: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты  бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде  берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі. Мысалы, тақпақты жаттау үшін, оның мәтіні беріледі. Оған өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді. Сондықтан мәтінге ғана сүйене отырып бала оны жаттап алады.

Ал тапсырманың соңғы  түрі өте сирек кездеседі. Баланың  оқу әрекеті деп тапсырманы орындаудың бірінші түрін және ділгірлік мәселелерді орындай білуді айтады. Бұл үшін оқушы алдын ала дайындық жұмысынан өтуі тиіс. Егер бала тиісті дайындық кезеңдерінен өтпей, оның бір немесе бірнеше тізбегін орындауға үйренбей, тастап кетсе тапсырманы орындай алуы мүмкін емес. Бұл жерде оқу жағдаяты деп отырғаны бәлендей жұмбақ мәселелерді шешу үшін осыған орай жағдайды еске алу керек деген мағынаны білдіреді.

Ал оқу әрекетінің келесі бір бөлшегі тиісті мағлұматтарды пайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Оны оқыту әрекеті дейді. Міне, осы сияқты жеке әрекеттер орындалған соң олардың қалай орындалғанын баланың өзі тексере білуі шарт. Егер орындалғаны дұрыс болып келсе, бала келесі тапсырманы орындауға көшеді. Қате болса соны қайтадан орындауға көшеді. (Мұны «қайта оралу хабары» деп атайды).

Мұғалім тек қана баға қояды. Оқу әрекетінің бұл құрамы бастауыш мектеп балаларының жұмысында жиі кездеседі.

1.4. Оқушылардың  шығармашылыққа деген қызығушылығын

қалыптастыру негіздері

Шығармашылық тұлға - бұл шығармашылыққа  деген  тұрақты да жоғары қызығушылығын білдіретін, шығармашылық қабілетті қалыптастырудың органикалық бірлігінде көрінетін, оған бір немесе бірнеше әрекет түрлеріне прогресивті, жеке мәнді шығармашылық нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін мотивациялық-шығармашылық белсенділік  тән-тұлға. Бүгінгі  психология, қызығушылық туыла біткен сапа емес, ол тұлғаның қалыптастыру нәтижесі болып саналып, қоршаған ортамен, әсіресе, тәрбие және оқыту процесімен айқындалады деп есептейді. «Адамның әрбір даму сатысындағы психологиялық функциялары жүйесіз, автоматты, кездейсоқ түрде емес, ол тұлға бойындағы белгілі бір қызығушылықтарға, белгілі бір бағытқа бағыттап, белгілі бір жүйе арқылы әсер етеді», - деп жазды Л.С.Выготский.