Оқушыларының қарым-қатынасты зерттеу мен қалыптастыру

          Қ.Жарықбаевтың айтуынша шын пейілдегі бірге қамығу қатынастың ойдағыдай қалуына жеткізе алмайды /46/. Мұның себебі мынада: Айталық өзін жәбірленуші санаған адамның әрекетінде дұрыстық жоқ ісі теріс, ал ол өз қателігін мойындағысы келмейді. Ал «жәбірленушіні» қарсы алған досы, оның қөңілінен шығып, оның іс-әрекетін дұрысқа шығарса, досының көңіл-күйі көтеріліп жуасиды. Бір қарағанда байланыс мақсатына жеткендей көрінеді. Ал шын мәнінде жәбірленген адам үшін байланыс пайда әкелген жоқ. Мұндайда болған жағдайды асықпай байыптап, қателік кімнен болғанын ақылғы салып, дұрыс басу айтып, жіберген қателігіне досының көзін жеткізіп, алда осындай қателіктен сақтану жолына кеңес айтса онда байланыс жемісті өтті-деп есептеуге болады.

          Алайда  басу айтушының өзі тек шын  көңілменен сәттілік тілейтін  «тілеугөй», «тілеуқор» кісі ғана  болмай, үлкен психологиялық білімдар адам болғаны абзал. Досының қателігін бетіне бірден басып айтып салу байланысқа теріс ықпал жасауы мүмкін. Яғни, дос жылатып айтады, дұшпан күліп айтадыға абай болуы керек. Байыпты талдау ғана нәтижеге жеткізеді. Кінәні дүрсе қоя бетке басу қарсы кісіге қорғануға итермелейді. Сөйтіп өз позициясынан қайтпай екі жақтыда сыңар көңіл-күй орнығады /47/.          

 Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап оны жүзеге асырады. Осы модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тигізеді. Г.М.Андреева /48/ зерттеулерінде келесі көрсеткіштер анықтаған: адамның дүниетанымы, қарым-қатынас объектісіне көзқарасы, өз қүқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, тұлғааралық қатынастағы әдеттері, қарым-қатынас тәжіребесі, мінез-құлқы, көңіл-күйі т.б. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін жан-жақты зерттеуге болады. Оны жүргізу барысында келесі үш мәселе жетекші көрсеткіштер ретінде зерттелінеді: 1. Қарым-қатынас процесіне зерттеушінің көзқарасы; 2. . Қарым-қатынасқа түскен серіктестестердің көзқарасы; 3. Қарым-қатынасқа түскендердің өзіне көзқарасы.

1. Қарым-қатынас процесіне зерттеушінің көзқарасы.

        Мұнда өмірдің  талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-қатынас процестерін белсенді түрде пайдалану бағдарын ұстану ықтималдылығымен білінеді. Бұл жерде қойылған мақсатқа жеткізетін тиімді құрал ретінде қарым-қатынастың рөл атқара алатындығы туралы түсініктің орнығуы іске асады. Сондай ақ преспектикаға оң эмоционалды көзқарас танытудан айналадағы адамдармен байланысқа түсу; портнетмен өзара ықпалдастық процесін жақсы жолға қою үшін барлық күш-жігерді жұмсауға дайындық пен құштарлық таныту орын алады. Өйткені қарым-қатынас процесі қарым-қатынасқа түскен серіктестің жеке жол табуды, ситуация ерекшелігін ескеріп отыруды талаптайды. Өзіңнің тұлғалық әсер салуың қарым-қатынасқа түскендердің жанына әрбір кездесудің қалдырған ізі болып саналады.

        2. Қарым-қатынасқа  түскен серіктестестердің көзқарасы.

        Табысты қарым-қатынасты  қалау үшін ең бастысы алдыңғы  бөтен адамға көңіл бөлу аса  қажеттілік. Ғылыми тілмен яғни  А.А.Ухтомскийдің сөзімен айтқанда  «Әңгімелеуші доминантқа дегенкөңіл  бөлу өз алдына ерекше болуы  керек» /49/. Барлық күш-қайрат, ынта-жігер, жан шуағы, көңіл-күйі, яғни барлық  «мақсаттағы бет алыс», қарама-қарсаңында отарған адам мен өз арадағы тосқауылды, сезіктік, күдіктік пиғыл-ойды сейілтіп «сен» сенімділік әлеміне жол ашуға жұмсалуы керек. Бұлардың бәрінің де мүмкін болатындығын өз басын құрметтей алатындардың бәрі де біледі деуге болады.

        Сөйтіп қарым-қатынасқа  түскен партнерге қатысты ықтималды  диспозиция - серігіңнің жеке басты жан-дүние байығы мен даралығын мойындауды, оның жеке бас проблемалары мен істеріне қол ұшын беруге даярлық көңіл-күйдің әрқашанда болуын талаптайды.

         3. Қарым-қатынасқа түскендердің өзіне көзқарасы.

         Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді  елестете білу, өз бағаңды білу, басқа адамдармен қарым-қатынас  жасауға өзара ықпалдастықта болуға елеулі әсерін жасайды. Өз-өзін білетін адам басқаның бойындағы бар асылды немесе керісінше кемшілікті реалистік-ақиқатты тұрғыда көре алады, басқа адам туралы ой-пікір тұжырымы ақиқат-шындық, дұрыстығында бере алатын қабілеті болады.  Әдетте ондай адамдар басқа туралы тегінде дұрыс, жақсылық ойлап, тілек тілеуші көңіл білдіріп адам бағасын көтеріп тұрады.

         Адамдағы  өзіне қатысты көзқарас оның  әлеуметтік мінез-құлқына да әсерін  жасайды. Мәселен американ психологы  М.Розенбергтің  /50/ мәліметі бойынша өз басын құрметтеу сезімі төмен адамдарда мынадай сипатты ерекшеліктер болады екен: тұрлаусыз және әлжуаз пайым жасау, сана-сезім өз әлсіздігі мен дәрменсіздігінің беті ашылып қалуынан сезіктеніп жүру. Осыдан келіп ортадан қашу, қосылмай беймәлім жүру немесе жасанды ролмен, бет пердемен көріну әрекеттерімен болу сияқты ерекшеліктер болады.

         Мұндай  адамдар сынға төзімсіз жеңіл  жараланғыш, барлық нәрсеге қарайды  және сезімге алғыш келеді. Өз  басын қадірлей алмайтын адамдар жалғыздықтың құрбаны болады. Олардың әлеуметтік белсенділігі төмен, саясатқа, қоғамдық шараларға немқұрайлы қарайды және басқару қызметінде сирек кездеседі.

         Сонымен  адам баласының әлеуметтік тәртібінің  дұрыс болуының шарты: өзіңді  шынайы, біле-білу, өз мүмкіндігіңді, күшті жағыңдыда, әлсіз жағыңды да білу, өз басыңдағы жағымды жақтарды бағалай білу, басқаларға қандай жағымдылығыңмен қадірлісің соны білу өзіңнің озық әлеуметіңді дамытуға ұмтыла білу болып табылады.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 бөлім. Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеу және қалыптастыру жұмыстарының нәтижелері

 

2.1. Оқушылардың қарым-қатынас  ерекшеліктерін

зерттеу нәтижелері

 

Әр адамның арым-қатынас мәдениеті оның жекелік қасиеттерімен тікелей байланысты. Сондықтан оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеуге әлеуметтік психологияда қалыптасқан әдіс-тәсілдердің басым көпшілігін қолданумен қатар әр баланың жекелік ерекшеліктерін анықтау керек. Ол әдістемелерді мектеп жасындағы балаларды зерттеуге қолданғанда зерттеуді сынып ұжымымен жүргізудің көптеген ұтымды жерлері бар. Балалар оқу барысында, сыныптан тыс іс-шаралар жүргізгенде, көптеген оқу-тәрбие мәселелерін шешу барысында бір-бірімен себептес байланыста болып, қарым-қатынас жасайды. Осы қарым-қатынас барысында әр баланың жеке позициясы және каузалдық атрибуциясының көрініс беруі т.б. қасиеттері үлкен роль атқарады. Қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу әдістерінің көптеген түрлері жас жеткіншектерді зерттеуге ыңғайлы етіп жасалған. Бұл жас кезеңі адам өмірінде ерекше орын алады.

Гимназиялық сыныптардың оқу процессін ұйымдастыру ерекшеліктері балалардың қарым-қатынасының тығыз болуына, бір-бірін жете танып, біраз уақыт көрмегенде сағынып жүретіні айқын байқалды. Ал жалпы білім беретін сынып оқушыларының ара қатынасы кішкене айырмашылығы бар екені анық. Зерттеу барысында социометриялық талдау, трансактілік талдау, КОС т.б. әдістемелер көмегімен балалардың жекелік ерекшеліктерін жете талдауға және татулығын, ұжымшылдығын т.б. әлеуметтік қасиеттерін бағаладық.

Зерттенушілердің  қарым-қатынас мәдениетін бағалау үшін «Қарым – қатынасқа даярлық деңгейін анықтау», «Досыңа жол бересің бе?»,  «Досыңа көмектесе аласың ба?» /51/, «Коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетті зерттеу» әдістемелерін пайдаландық.

«Қарым – қатынасқа даярлық деңгейін анықтау» тесті

Мақсаты: оқушылардың қарым – қатынас жасау қабілетін анықтау.

Орындау ережесі.Оқушылардың қарым – қатынас жасауға қабілетін анықтау үшін оларға бірнеше сұрақтар оқылады. Сұрақтың үш жауабы бар: “иә”;  “кей кезде”;  “жоқ”. Осы жауаптардың біреуін таңдап алып оны жауап параққа белгілеңіз.

Тапсырмалар.

1.  Сізді өте күрделі іс  күтіп тұр. Бұл сізді мазасыздандырады ма?

2.  Жиналыста баяндама жасауды ұнатпайсыз ба?

3. Бір жеріңіз ауырғанда дәрігерге баруды ең соңғы күнге дейін қалдырасыз ба?
4. Сізді өзіңіз танымайтын қалаға жұмысқа жіберді, бармауға тырысасыз ба?
5. Өзгелермен сырласуыңыз оңай ма?
6. Көшеде біреу сағат немесе адрес сұраса оған ашуланасыз ба?
7. “Балалар мен әкелер” мәселесі бар деп ойлайсыз ба немесе ұрпақтар арасындағы бір – бірін түсінісу қиын деп ойлайсыз ба?
8. Жолдасыңыздың сізден алған қарыз ақшасын қайтармай жүрсе оған ақшаңызды қайтарып беру қажеттігін  айтуға ұяласыз ба?
9. Мейрамханада  сізге дәмсіз ас әкелді, сіз тарелканы итеріп қоясыз ба?
10. Таныс кісімен оңаша қалғанда әңгімені ол бастағанын қалайсыз ба?
11. Қай жерде болсада ұзақ уақыт кезек күту сізді қажытады ма?
12. Қиын жағдайларға байланысты комиссияларға қатысудан қорқасыз ба?
13. Сізде өнер мәдениет жөнінде өз пікіріңіз бар және өзгенікін қабылдамайсыз ба?
14. Бір жерде сіздің ойыңызға тура келмейтін қате пікір айтылып жатыр, сіз үндемей отыра бересіз бе?
15. Біреу сізден көмек сұраса бұл сізді қажытады ма?

 

Бағалау шкаласы.

1. иә - 2 ұпай
2. кей – кезде  - 1 ұпай
3. жоқ – 0 ұпай

Нәтижесін келесі көрсеткіштер бойынша қорытындыланады.

19-24 ұпай – төмен. Сіз бейтаныс ортада өзіңізге сенімсізсіздік білдіресіз. Жаңа мәселелер сізді қорқытпайды, бірақ өзгелермен жалтақтап танысасыз, пікір-таласқа қатысқыңыз келмейді, өз ойыңызды білдіргенде негізсіз өтірік көп айтасыз.  Бұл кемшіліктерді жоюға болады. Өзіңізге сенімділігіңізді арттыру қажет екенін түсінуіңіз керек.

14-48 ұпай - орта. Сіз айналадағылармен  қарым–қатынасқа жеңіл түсетін адамсыз. Қарым-қатынасқа, басқа адамдар туралы мәлімет алуға қызығушылығыңыз жоғары. Өзгені тыңдай аласыз, сабырлысыз, өз пікіріңізді қорғау керек болса аса қызбалық көрсетпестен түсіндіресіз. Бірақ аса дабыр-шулы топтарды ұнатпайсыз.

9-13 ұпай - жоғары. Қарым–қатынаста ерекше белсенділік білдіресіз. Әңгімешілсіз, кейде өзгелерге өз пікіріңізді зорлап міндеттейсіз, сондықтан олар реніш білдіруі мүмкін. Өзгелермен қуана танысасыз, көпшіліктің назарында болғанды ұнатасыз,  қолыңыздан келмесе де ешкімнің өтінішін жерге тастамайсыз тез, тез қызығып, тез сөнесіз. Сізге қиын мәселелерді шешуде сабырлылық және батырлық жетіспейді, бірақ қажет жағдайда өз-өзіңізді қолға ала аласыз. Көп жерлерде өзіңіздің ұстамдылығыңызды көрсете білу керек екенін ұмытпағаныңыз орынды болады.

 

Зерттеу нәтижесі

 

№	Баланың аты	Қарым-қатынас деңгейі
1	Зарина	орта
2	Айсұлу	орта
3	Аружан	Төмен
4	Әлімжан	жоғары
5	Айғаным	Төмен
6	Бану	Төмен
7	Назира	жоғары
8	Раушан	Төмен
9	Болат	Төмен
10	Оксана	Төмен
11	Лаура	жоғары
12	Оңғар	жоғары
13	Мәулен	Төмен
14	Нұрсұлу	Төмен
15	Назгүл	орта
16	Нұрлан	Төмен
17	Марина	жоғары
18	Олжас	Төмен
19	Азамат	Төмен
20	Асел	жоғары
21	Рустем	орта
22	Мария	жоғары

 

Зерттелінген балалардың басым көпшілігінің қарым-қатынас жасауға даярлық деңгейі төмен деп бағаланды.

 

                «Сен досыңа жол бере аласың ба?» тесті

Мақсаты: қарым-қатынас барысында өзгелерге сыйластықпен қарап, оның пікірімен, жағдайымен санаса алатындықты бағалау.

Орындау тәртібі: әр сұрақты мұқият тыңдап, оған ақиқатқа сай жауап беру керек. Нәтижесі төменде берілген бағалау шкаласына сай талданады.

Сұрақтар

    1.Сен досыңмен кездескенде, досың ашуланып тұрды. Сенің барлық әрекеттеріңе агрессивті түрде қарайды. Сенің  әрекетің:

а) оның сәтсіздігіне ешқандай кінәң жоқтығын түсіндіресің;

ә) қатты сөздер айтасың;

б) оның барлық әрекеттеріне шыдап, үндемей тұрасың.

       2.Сенің досыңмен  әңгімең саған қызық емес болса:

а) мұңаясың;

ә) тақырыпты басқаға өзгертесің;

б) кейбір кезде әңгімедегі нақты кемшіліктерді айтасың.

    3.Сенің өміріңнің сәтсіз күндерінің бірінде сен:

а) жұмыстан қолың босамай, ешнәрсе ойлағың келмейді;

ә) біреуге өзіңнің жағдайың туралы айтқың келеді;

б)жалғыз қалғың келеді.

     4.Досыңмен ренжісіп қалған кезде сен:

а) бірінші сен қадам жасайсың;

ә)досыңның өзіңмен татуласқанын күтесің;

б) кек алғың келеді.

     5. Талас кезіндегі сенің әрекетің ?

а) тыныштық сақтау үшін қолыңнан келген мүмкіндікті жасайсың;

ә) өзіңнің айтқаныңнан қайтпайсың;

б) қарым-қатынасты қиындатпайсың.

  6.Жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай мәселе көбейіп кеткенде сен достарыңның көмегіне сүйенесің:

а) көпшілігіне;

ә) біреуіне;

б) тек өзіңнің күшіңе сенесің.

7.Сенің көзқарасың қай мақалмен  сәйкес келеді:

а) Екі  адам жанжалдасқанда үшіншісісі араласпауы керек;

ә) сен- маған, мен – саған;

б)ақмақпен тапқанша ақылдымен жоғалтқан дұрыс.

8.Сен ренжіскенде:

а) өзіңді ұстай білесің;

ә)қатты сөйлеп жест қолданасың;

б) дауыс көтеріп, есікті қатты жабасың.

9.Сенің ойыңша  жанжалдасу - бұл:

а) қарым – қатынасты анықтау;

ә)әлсіздік таныту;

б)қарым – қатынастың  бұзылуының алғашқы қадамы.

10.Көңіл күйдің өзгеруі қуанышты  күйден бірден көңілсіз күйге  түсу:

а) маған таныс емес;

ә) кейде болады;

б)маған тән.

 

Бағалау шкаласы

№	А	Ә	Б
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	2 2 10 2 6 2 2 2 10 2	10 6 6 6 10 6 6 6 6 6	6 10 2 10 2 10 10 10 2 10