Мамандық таңдауда темпераменттің алатын орны

Мамандық талаптарына  темперамент бейімделуінің төрт жолы бар.

Бірінші жолы — кәсіби іріктеу, оның міндеттерінің бірі — темпераменттің қажетті қасиеттеріне ие емес тұлғаларды берілген қызметке жібермеу. Берілген әдісті тек тұлға қасиеттеріне жоғары талап қойылатын мамандыққа таңдаған кезде жүзеге асырады.

Темпераменттің қызметке бейімделудің екінші жолы адамға қойылатын  талаптар мен жұмыс әдісін жекешелендіру  болып табылады (жеке әдіс).

Үшінші жолы темпераменттің кері әсерін қызметке деген оң көзқарас және сәйкес ынталандыруды қолдана  отырып жою.

Қызмет талаптарына темперамент  бейімделуінің төртінші, негізгі  және анағұрлым әмбебап жолы  — оның жеке үлгісін қалыптастыру.

Қызметтің жеке үлгі ретінде  берілген адамға тән дағдылар мен  әдістердің жеке жүйесімен шартталады және қызметтің жақсы нәтижелерін  қамтамасыз етеді.

Темперамент мінез құлық пен қарым қатынасқа өз әсерін тигізеді, мысалы,  сангвиник көп жағдайда араласуды өзі бастайды, бейтаныс адамдар ішінде өзін ұстай біледі, керісінше меланхолик жаңа ситуацияда абдырап қалады. Флегматик жаңа адамдармен танысуы күрделі, өз сезімдерін көрсетпейді және бейтаныс адамдармен танысуы қиын, онымен біреу танысқысы келетіндігін байқамай да қалады. Ол махаббатты достық қатынастардан бастауға бейім, соңында ғашық болады, бірақ сезімдерін сөздермен білдірмейді, себебі оның сезімдер ритмі баяу. Холериктер мен сангвиниктерде керісінше махаббат бір көзқарас, бір сөзден оқыс басталып кетеді де, бірақ сезімдер де тез суиды.

Адам еңбегінің өнімділігі оның темпераментінің ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сангвиниктің ерекше шапшаңдығы егер оның жұмысы бір әрекеттен  екінші әрекетке көшуді талап ететін болса, қосымша әсер әкеледі, ал керісінше  бірқалыптылық оны тез шаршатады. Флегматиктер мен меланхоликтер, керісінше қатаң тәртіп пен монотонды еңбек шартында холериктер мен сангвиниктерге қарағанда, жоғары өнімділікті көрсетеді.

Мінез құлықтық араласуда әр түрлі типті темпераменті бар адамдардың реакция ерекшеліктерін болжап, оларға сәйкес жауап беруге болады.

 Әдетте адам өз темпераментіне сәйкес келетін қызмет түрін таңдайды. Темперамент ерекшеліктерін талдай отырып, кейбір адамдарды араласу не үшін шаршататындығын анықтауға болады.  Бұл өз темпераментінің ерекшеліктеріне байланысты ұзақ және интенсивті араласуға бейім емес (меланхоликтер). Демек, араласудың үлесі жоғары қызмет түрлері оларға тыйым салынуы мүмкін. Егер мұны ескермесе, назар аударғанды талап ететін адамдармен араласу барысында қиындықтар туындауы мүмкін.

   Егер, керісінше адамдар  (сангвиник, холерик) көпшілікпен  араласқанды ұнатса, адамдар қызметін  ұйымдастыру, келіссөздер жүргізу  секілді қызметтер сәйкес келеді.

     Әлеуметтік  темптің жоғары көрсеткіші бар  адамдар (флегматиктер, холериктер,  сангвиниктер) әдетте, интелектуалды  дамыған және адам қызметінің  көптеген аяларында жүзеге асырады,  олар өздерін адекватты бағалауға  тырысуы, өз өзін кем санамауы  қажет. Асығыстықпен  біршама  қате де жіберуі мүмкін, сол  себепті оларға шыдам, алғырлық  танытуы керек, өз жұмысының  нәтижесін қайта тексеруі керек.  Бұл қателіктердің алдын алуға  мүмкіндік береді.

    Энергияның жоғары  көрсеткіштері мен эмоцияның  төменгі көрсеткіштері үйлесетін  адамдар (флегматиктер) арасында  көптеген адамдарды басқаратын  көшбасшылар кездеседі. Бұл басшы  қызметі жоғары энергетикалық  және эмоционалды шығындарды  талап етеді. Егер көп адамдармен  сөйлесуіне тура келетін тұлға  араласу нәтижелерін тым уайымдайтын  болса, оның ағзасы, жүйке жүйесі  мұндай жүкті көтере алмайды.

Шығармашылық қызметте, мысалы театр мен кино режиссерлары арасында холериктер де, сангвиниктер де жиі  кездеседі, олар көбіне энергиялық ,эмоционалды  шығындардың жоғары көрсеткіштеріне  ие. Бұл түсінікті: үлкен эмоционалды  шығындарсыз өнер мүмкін емес.

   Эмоционалды салқын  адамдар  (флегматиктер) көрерменде  белгілі бір эмоция немесе       сезім тудыру секілді қызметті  игере алмайды.[2]

 

 

                          

               

 

 

 

 

              

 

 

 

 

 

 

 

 

                 II.  Эксперименталдық бөлім.

 

 2.1.Зерттеудің пәні.Зерттеудің мақсаты.Зерттеудің болжамы.

 

Зерттеудің пәні- Мамандық таңдауда темпераменттің алатын орны.

Зерттеу жұмысының  мақсаты берілген әдістер бойынша темперамент типі мен мамандық типін анықтау.

 

Зерттеудің обьектісі- 18-20 жас аралығындағы сыналушылар және 16-18 жас аралығындағы сыналушылар;

Зерттеудің болжамы-  мамандықтағы адамның қызығушылықтары мен көңілі толмаушылығы темперамент ерекшеліктеріне байланысты.

2.2.Зерттеу  жұмыстарының  ұйымдастырылуы мен   таңдаманың  сипаттамасы.Зерттеу жұмысын жүргізу барысында 16-18 жас аралығындағы 11-сынып оқушыларына және 18-20жас аралығындағы 1- 2-курс студенттері қатысты.

 

 2.3.Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы.

Темпераментті анықтау үшін: Айзенктің тұлғалық сауалнамалық тесті қолданылды.Ол 57сұрақтан құралған.Нәтижені талдау белгіленген кілтке сәйкес жүргізілді.

 Мамандық типін анықтау  үшін:

1.Е.А.Климовтың «дифференциалдық  диагностикалық сұрақнамасы»әдісі.Бұл  әдіс 20 жұптық сұрақтан құралған.Нәтижені  талдау белгіленген кілтке сәйкес  жүргізілді.

2.Холландтың мамандық  типтерін анықтаудағы тесті.Бұл  әдіс  6 ұяшықтан құралған.Нәтижені  талдау белгіленген кілтке сәйкес  жүргізілді.

 

        2.4.Зерттеу   нәтижелерінің   талдаулары мен интерпретациялары.

      Эксперименталдық   жұмысты    жүзеге  асыру   барысында   16-18  жас аралығындағы 8 мектеп бітірушілері және 18-20 жас аралығындағы 17  студенттер назарына  3  әдістеме  ұсынылды.Әрбір  зерттелінушінің  нәтижесі  берілген  нұсқау  мен  кілтке  сәйкес  сарапталды.Әр  жүргізілген   зерттеме    жұмысына  жеке-жеке талдау  жасайтын  болсақ,алынған  нәтижелер төмендегідей  болды.Диагностикалық  зерттеме жұмысы-  сәуір- мамыр   айлары  аралығында    жүргізілді.Әрбір алынған зерттеу нәтижелері  төмендегі рет бойынша   талқыланып, сараптама жасалынды.Жалпы зерттеу жұмысына    қатысқан     сыналушылардың    эмоционалдық  көңіл-күйлері   жақсы жағдайда  зерттеу жұмыстары жүргізілді.

 1.Айзенктің тұлғалық сауалнама тесті.

Мақсаты:темперамент типін анықтау.

Жұмыстың барысы:бұл әдіс 57 сұрақтан құралған.Сұрақтардың әрқайсысына «иә» немесе «жоқ» деген жауап беріледі. Темперамент типін анықтау үшін экстраверсия және невротизм көрсеткіштерінің шамасын анықтаймыз. Ал осы көрсеткіштердің сенімділігін бағалау үшін шынайылылық көрсеткішінің шамасы есептелінеді. Көрсеткіштердің шамасы сыналушының жауабының шкала сұрақтарымен сәйкес келуі ретінде есептелінетін баллмен өлшенеді. Шынайылылық индексі («Ш») сыналушы жауабының келесі сұрақтар бойынша жауаптарға сәйкес келу санын көрсетеді:

«Иә» жауабы үшін сұрақтар № 6, 24, 36;

«Жоқ» жауабы үшін сұрақтар № 12, 18, 30, 42, 48, 54.

Экстраверсия көрсеткіші («Э») сыналушы жауабы келесі сұрақтар бойынша жауаптарға сәйкес келеді:

«Иә» жауабы үшін сұрақтар № 1, 3, 8, 10, 13, 17, 22, 25, 27, 39, 44, 46, 49, 53, 56;

«Жоқ» жауабы үшін сұрақтар № 5, 15, 20, 29, 32, 34, 37, 41, 51.

Невротизм көрсеткіші –  «Иә» жауаптарының мынандай сұрақтарға сәйкес келу шкаласы №2, 4, 7, 9, 11, 14, 16, 19, 21, 23, 26, 28, 31, 33, 35, 38, 40, 43, 45, 47, 50, 52, 55, 57.[10]

Нәтижелерді өндеудің екінші кезеңі темперамент типінің сызбасын құрастыру болып табылады (2-сурет).

Егер сыналушының жауаптары  жеткілікті шынайы болса және «Ш»  индексі шамасы 4 баллдан аспаса, нәтижелерді талдауға болады. Г.Айзенктің  пікірінше темперамент қасиеттері экстраверсия-интраверсия және невртотизм-эмоционалды  тұрақтылықтың үйлесуі темперамент  типтерін анықтайды. Экстраверсия-интраверсия  және невртотизм-эмоционалды тұрақтылық қарама-қарсы қасиеттер. Оларды континуумда  көрсетуге болады, олардың көрсеткіштерінің біреуі, мысалы, экстраверсия «Э» 0-12 болса, экстраверсияның жоқ болуын көрсетеді, онда бұл интраверсия көрсеткіші, ал 13-24 шамасы – оның айқын көрінісі.

0_________6__________12__________18__________24

интроверсия                                           экстраверсия

Экстраверсия деңгейі  кестенің көмегімен анықталады.

"Э" экстраверсия индексі	Экстраверсия-итроверсия деңгейі
0-6   7-12   13-18   19-24	жоғарғы интроверсия   ортаңғы интроверсия   ортаңғы экстраверсия   жоғарғы экстраверсия

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№2сурет. Темперамент типінің сызбасы.

 

 

 

 

 

Сыналушылардың әрбір  берілген жауаптарына қарай мынадай көрсеткіштерге          жеттік:

 

Кесте№2.

 16-18жас аралығындағы мектеп бітірушілерінің көрсеткіштері:

 

Темперамент типтері	Шыққан саны
Сангвиник	3
Холерик	1
Флегматик	3
Меланхолик	1

 

Кесте №3.

18-20 жас аралығындағы  1-2-курс студенттерінің көрсеткіштері:

 

Темперамент типтері	Шыққан саны
Сангвиник	9
Холерик	2
Флегматик	3
Меланхолик	3

 

 

        Сурет№3. Темперамент типтерінің көрсеткіштері.

 

2.Климовтың «дифференциалдық- диагностикалық сауалнама» тесті.

Мақсаты:кәсіби іс әрекетін анықтау.

Жұмыстың барысы:бұл әдіс 20 жұптық сауалнамадан құрылған.Әрбір берілген 20жұптық сөйлемдердің ішінде өзінің қалаған жұптық нұсқаларын таңдап белгілейді.Және 5 кәсіп түрлері бар кестеге салады, санының шыққанына байланысты,арғарай кілтпен өңделеді.[19]Сыналушының берген жауаптарына қарай мынадай көрсеткіштерге жеттік:

Кесте№4.

16-18жас аралығындағы  мектеп бітірушілерінің көрсеткіштері:

 

	Кәсіби қызмет түрлері	Шыққан саны
1	Адам- табиғат	2
2	Адам- техника	1
3	Адам- адам	4
4	Адам- белгі	1
5	Адам- бейне	0

 

Кесте №5.

18-20 жас аралығындағы 1-2-курс студенттерінің көрсеткіштері: 

 

	Кәсіби қызмет түрлері	Шыққан саны
1	Адам- табиғат	3
2	Адам- техника	1
3	Адам- адам	11
4	Адам- белгі	1
5	Адам- бейне	1

           

              Сурет №4.Кәсіби іс- әрекет көрсеткіштері.

 Жоғарыда алынған дифференциалдық диагностикалық сауалнаманың нәтижелерін толық дәлелдей түсу үшін «мамандық типін анықтау» қаншалықты деңгейде екенін тағы да мынадай әдіспен анықтадық.

3.Холланд тесті.

Мақсаты:мамандық типін анықтау.

Жұмыстың барысы:бұл әдіс 6 ұяшықтан құралған. Алты ұяшықта мамандық түрлері мен іс әрекет түрлері берілген.Сол ұяшықта берілген мамандық пен іс әрекет түрлерінің қалағанына «плюс» белгісін қояды.Ұяшықтағы сөйлемдерді белгіліеп болған соң,әр ұяшықта «плюс»белгісінің саны қанша екенін санап,шыққан санына қарай кілтпен өңделеді.[20]Сыналушылардың берген жауаптарына қарай мынадай көрсеткіштерге жеттік:

Кесте№6.

16-18жас аралығындағы  мектеп бітірушілерінің көрсеткіштері:

 

	Мамандық типтері	Шыққан саны
1	Шынайы	0
2	Әлеуметтік	2
3	Артистік	2
4	Конвенционалдық	2
5	Тәуекелге бейім	1
6	Интеллектуалды	1