Ес туралы жалпы ұғым

     Жанама  есте қалдыру тәсілдеріне қазіргі  шетелдік балалар психологиясында  белгілі маңыздық береді басталады. Мынадй тәсілдер бөлініп шықты: мектеп жасына дейінгі балалар үшін еске қалдыруға жататын, шынайы әрекеттерді заттармен орындау, қабылданатын белгілі білдіру ретінде есте қалдыру нәтижелілігін жоғарлату, және елестеген әрекеттерді ойдағы бейнелер жолымен операция жасау–бұл кіші мектеп жасындағы балаларға арналған. Кейбір зерттеулерде материалмен есте қалдыруға жататын ойлау іс-әрекетінен есте сақтаудың нәтижелілігі тәуелді екеніне көңіл аударылады. Сонымен қоса іс-әрекет міндетті шешге ұқсастырылады: балалар, материалды талдай отырып, мәселені анықтайды, болжамды тұжырымдайды, қажетті информацияны таңдап алады және т.б.

     Егер оларды  белгілі стратегияға және есте  қалдыру техникасына үйретуде, балалардың  есте ақтауын едәуір жақсарту  мүмкіндігі көрсетіледі.

     Балалардағы  ырықсыз есте қалдыру белгілі  жағдайда ырықты есте қалдырудан  нәтижелі болуы мүмкін, егер мағыналы  тапсырманы шешу процесінде біріншісі,  ал мағынасыз өңдеуде есте  қалдырылатын материалды қайталау  кезінде екіншісі жүзеге асырылады.

    Қазіргі шет елдік балалар психологиясында ырықсыз есте сақтаудың фактілері кездейсоқ үйрену аспектісінде қарастырылады. Зерттеулер қатарында кездейсоқ есте қалдырудың нәтижелілігі 11–12 жасқа дейінгі балаларда біртіндеп көтеріледі, ал сосын төмендей бастайды, сол уақытта балалық кезеңде ырықты есте қалдыру нәтижелері үнемі өседі. Алынған фактілерді авторлар былай түсіндіреді, 11–12 жасқа дейінгі балалар зейіні тапсырманың негізгі компоненттеріне жеткіліксіз шоғырланады және фондарға алаңдайды, ал сосын өте үлкен кезеңде балалар зейінін шоғырландыру қабілетіне ие болады.

     Әбден белгілі,  бейнеленген зерттеулерде балалардың  ырықсыз есте қалдыру мүмкіндігі  толық ашылған жоқ, өйткені  кездейсоқ есте қалдырылған материал  олардың мағыналы іс-әрекетінің  негізгі заты болған жоқ, керісінше тек бейімделу нәтижесінде назар аудару, жағдайды қосымша, аса  кең талдау немесе жалпы өткені зейін жаңа, күтпеген әсерлерге аударылады.

     Ырықсыз  есте қалдыру мүмкіндігін дұрыс  бағаламау ересек зерттеушілерімен  орындалған басқада шетелдік зерттеулер үшін де тән. А.А. Смирнов және А.Н. Шлычкова әділеттікті көрсетті, бұл зерттеулерде ыртықшылық ырықсыз есте қалдыру жүзеге асырған іс-әрекет болғандықтан ырықты есте сақтау жақта болды, интеллектуалды белсенділіктен айрылған болып шықты.

     Есте сақтауды  қарастырудың негізгі аспектісі,  аса зерттелгенді ырықсыз есте  қалдыру мәселесіне қолдану, есте  сақтау нәтижелігімен адам жекелей  ерекшеліктерінің, оның мотиві, қызығушылығы, қажеттілігі, қоршаған ортаға  жеке басының дамуымен тығыз байланысты. Баланың өзіне қызықты, жақын қатыстыны жақсы, жеңіл есте сақтайды.

     Былай деп айтуға болады, бұл кезең өзінің айналасында нені көреді, мұғалімнің аузынан не туралы естиді; оны қоршаған адамдардан, өзінің әріптестерінен, үлкен ағалары мен апаларынан, және ол не туралы оқиды және т.б. сияқты көріністер мен бейнелердің көп санын жинақтайды. Бұл кезеңдегі балалар өзінің әсерін, өзінің елестетулерін толықтыруға  тоймаушылықпен ұмтылады.

     Балалар адамдар қарым–қатынасын өте жеңіл қабылдайды, табиғатты терең сезінеді. Олар, айтылғандай, әлемді тану процесінде немен жанасқанын барлығын жеңіл есте қалдырады.

     Жеке нақты елестетулермен қатар балаларда жалпы елестетулер қалыптасуы қажет. Мысалы, бала есте сақтағанын суретке салғанда, бұл жалпы елестетулер жемісті қалыптасады. Сосын балалар бейненің дұрыстығын тексеру үшін оны үлгімен салыстыруы қажет. Балалар мұндай салыстырумен айналысқанды онаша ұнатпайды. Объекті мен бейнелердегі айырмашылықтарды көрсетіп, мұндай салыстыруларды ұйымдастыру қажет. Сонда балалар жиі заттың және суреттің бөлшектеріне сондай бір ұмтылыспен қарайды және оларды нақты бейнелеуге тырысады. Егер олар үнемі жалпы суретпен байланыстырмайды, олар басты назарды бөлшектер бейнесіне бөлсе, онда ол қорқынышты жағдай емес, бұл әсіресе I және II класс оқушылары үшін тән. Кейбір заттар қатарынан ұқсас белгілерді көре бастайды және (жалпы) түсінік қалыптасуы үшін үлкен маңыздылығы бар жалпы елестетулер жасалады.

     Ескеру қажет, жинақтау әр түрлі ерекшеліктерді алып жүруі мүмкін. Жинақтаудың бірінші түрінде бұл топтар үшін мәнді заттар бөлінеді, екіншіде белгілерді араластыру болады, нәтижесінде әр түрлі заттар бірдей ретінде қабылданады|15|.

     Оқушылар қажеттіні емес, керісінше олардың іс-әрекетімен байланыстыны жиі  есте қалдырады. Оқушыларға арифметикалық әрекетті сандармен жаңғырту ұсынылды, ал сосын бұл сандарды еске түсіру ұсынылды, онда бірінші екінші класта және III және IV кластың оқушылардың арасында қызықты айырмашылық байқалады. I кластың оқушылары жеткілікті түрде көп сандарды, ал III класта–аз санды есте қалдырады. Бірінші кластар үшін арифметикалық әрекет күрделі және азайту тіпті қиын болады. Бұл әрекетті жақсы игергені үшінші кластар үшін сандар мұндай мағынаны көрсеткен жоқ, олар оны ұмытқан. Олардың өздеріне есеп құрастыруды ұсынғанда сандар жақсы есте сақталады. Сонымен, бірінші екінші кластың оқушылары барлығын жаттап, еске қалдырғанға тырысады, бірақ III және IV класта олар келешекте оны өз сөзімен қайта жаңғырту үшін материалдарды еске қалдыруға тырысады. Солай сөйтіп болғандықтан, оларда салыстыруға, жинақтауға негізделген логикалық есте сақтау дамиды. Мысал келтірейік: оқушыға оқулық бойынша үйге әр түрлі ағаштың жапырақтары немен ажыратылады дегенді жаттауға беріледі. Ол бір сағаттан кейін оқулық текстін дәлме дәл қайта жаңғыртты, бірақ сол қалпы есте қалдырған жоқ. Сосын оған суретте салынған жапырақтардың өздері арасында салыстыруды және олардың арасында қандай практикадағы мұғалімнің “түсініктімен?” деген сұрағына балалардың жағымды жауабы үнемі солай болуы керектігін білдірмейді.

     Қайта жаңғыртылған  оқу материалын шындығында түсінгенін  бұл мазмұнды өзінің сөзімен  айтып беруі оқушылар алдына  қойылған тапсырма болып табылатын  маңызды тәсілмен тексеруге болады. Мұндай тапсырманы орындау оқушыларға оқу материалына дифференцияланған мағыналы қадам жасауға қабеліттендіреді.

     Бастауыш  класс оқушыларын мағыналы жаттау  тәсілдерімен қаруландыруда, салыстыру  сияқты тәсіл туралы есімізде  болғаны қажет. Егер объект бөлек зерттелсе, онда оның ерекшеліктері айқындалмайды, ол бсқалармен, оған ұқсас нәрселермен жеңіл араластырады. Есте қалдырудағы ұқсастарды араластыруымен байланысты қателер, бұл балалардың оқу іс- әрекетінде өте жиі кездеседі. Мысалы, ұқсас ерекшеліктері бар тарихи оқиғаларды жаттауда, балалар оларды жеңіл араластырады. Ұқсас географиялық зонаға қатысты материалды жаттауды, олар жиі бір зонаны екіншісімен теңдестіріледі. Металдардың қасиеттерін сипаттауда, олар олардың әрбіреуінің спецификалық ерекшеліктері туралыны ұмытады. Оқыған объектінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты айқын ұғыну кіші мектеп жасындағы оқушылардың оқу материалын есте аса берік бекітуге қабілеттендіреді.

     Бұл кезеңдегі балалармен оқу материалын  есте қалдыруда үлкен рөл сондай–ақ байланыстыру тәсіліне жатады. Ойлау операцияларының мәні қайтадан тапқан білімді ертеде меңгергенмен байланыстыру іскерлігімен қарым-қатынас жасалады. И.М. Сеченов жаттаудағы байланыс процесіне көп көңіл бөлді. Ол, белгілі мағына қандай да бір формада оның жеке бас тәжірибесінің құрамына кіретін, тек адамға ғана түсінікті болуы мүмкіндігіне көңіл аударады. Сеченов бойынша, есте қалдыру–бұл, ең алдымен ескінің негізінде жаңа байланыс жасау|19|.

     Бұл психологиялық зерттеу, бастауыш мектеп жасындағы оқушылар (тіпті үшінші және төртінші класс оқушылары) өз бетінше ғылыми фактілерді ертеде меңгерген ғылым фактілермен жаңа білімді байланыстыра, арақатынас ете алмайтындығын, көрсетті. Бұған біртіндеп және қасарып үйрету қажет.

     Оқу материалын меңгеру процесінде ойлау мен есте сақтау арасында балаларда қарым–қатынас пайда болады, өте күрделі болып табылады. Балалар алдына өзбетінше ауызша–логикалық байланыстарды құру тапсырмасын қою жағдайында, олар оны жеңіл шешетіндігі, психологиялық жұмыстарда көрсетілді (мысалы: “Оқы да, ойланшы, неліктен Асқар басқаша емес, осылай істеді”).

     Оқу материалын меңгеру үшін, жоғарыда көрсетілген сияқты, кіші мектеп жасындағы оқушы енді ғана меңгере бастаған өте күрделі іс-әрекетті көрсететін, логикалық есте қалдыру талап етіледі.                 

 

                                                                                                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

     Біздің психикалық әлеміміз әр алуан және жан–жақты. Біздің психикамыз жоғары деңгейде дамуы арқасында біз көп нәрсені білеміз және көп нәрселерді істей аламыз. Психикалық даму бізге алған біліміміз бен тәжірибемізді есте сақтауға мүмкіндік береді. Біз білетіннің барлығы, біздің әрбір қайғымыз, әсеріміз немесе қимылымыз есімізге белгілі із қалдырады және оларды жеткілікті мөлшерде ұзақ уақытқа дейін есте сақтай аламыз, қажет кезде оны қайта көрсете аламыз. Сондықтан есте сақтаудың, кейіннен өткен тәжірибенің ізін тану және қайта жаңғыртуды түсінеміз. Тек есте сақтаудың арасында адам бұрынғы білім мен тәжірибесін жоғалтпай, информацияны жинақтайды. Психикалық танымдық процестер арасында есте сақтау ерекше орын алады. Көптеген зерттеушілер есте сақтау психикалық процестер орнын басуды қамтамасыз ететін және барлық танымдық процестерді тұтас бірлікке біріктіретін “жару” процесі ретінде сипатталады деді.

     Дәл қазір қабылданатын заттар немесе құбылыстар бұрын қабылдағандарды саналы түрде тану деп аталады. Әдетте, біз тек затты танып қана қоймаймыз. Біз өзіміздің біліміздегі бұл жағдайда біз қабылдаймыз, бірақ оны бұрын қабылдаған, заттың бейнесін шығара аламыз. Бұл процесс–бұрын қабылдаған заттың бейнесін қайта құру процесі, бірақ дәл қазір қабылданбағанды қайта жаңғырту деп аталады. Тек бұрын қабылданған заттарды ғана емес, сонымен бірге біздің ойымыз, қайғымыз, тілегіміз, қиялымыз және т.б. қайта жаңғыртылады. Тану мен қайта жаңғыртудың қажетті алғы шарты қабылданғанды есте қалдыру немесе әсер ету болып табылады, ал сондай–ақ оны кейіннен есте сақтау.

     Мектеп  өмірінің басында есте сақтау  маңызды дәрежеде оқу жемістілгін анықтайтын қабілет болып табылады. Ол баланың барлық іс-әрекет сферасына әсер етеді: ол жазады немесе сурет салады ма, әлде тыңдайды немесе оқиды ма.

     Психодиагностикалық  әдіс көмегімен есте сақтаудың  қалыптаспаған түрлерін көрсетуде  психолог педагогтарға белгілі ұсынылымдар беріп, ары қарай баланы қаншалықты үлкен болса, ол соншалықты жоғары сатыға көтеріледі, балаға көп жұмыс жіктесе, оған соншалықты мөлшерде есте қалдыруға тура келеді. Бірақ психологтың бұл іс-әрекеті 4 кластың аяғында үзілмеуі керек, керісінше жылдан жылға жүйелі түрде тексерілуі тиіс, бірақ бұл кезеңге бейімделген басқа психодиагностикалық әдістері жүргізіледі.

     Біз зерттеулерде, баланың есте сақтауы уақыт  ағымымен әр түрлі факторлардың  әсерімен жақсаратынын, дәлелдеуге  әрекет жасадық. Мүмкін, оқу, немесе жас ерекшеліктері әсерінен де болады. Бұл балалардың есте сақтауының дамуы төмен көрсеткіштер көрсетседе, есте сақтауын жаттықтыруды қажет етпейді дегенді білдірмейді.

 

 

     Қолданылған  әдебиеттер тізімі

1. Аткинсон Р.А. Человеческая память и процесс обучения.–М.:Прогресс, 1980 ж.
2. Бап–Баба С.Б. Жалпы психология. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған дәрісбаяндар жинағы. Алматы: “Заң әдебиеті” 2005 ж.
3. Бап–Баба С.Б. Жантану негіздері. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған дәрісбаяндар жинағы. Алматы: “Заң әдебиеті” 2003 ж.
4. Божович Л.И., Морозова Н.Г. Особенности памяти младшего школьника–В. сб.: Очерки психологии детей–М.: Издательство АПН РСФСР 1950 ж.
5. Блонский П.П. Память и мышление. – М.: Просвещение, 1973 ж.
6. Выгосткий Л.С. Вопросы детской психологии-С.-Петербург: Союз. 1999 ж.
7. Добрынин Н.Ф. Внимание и память.–Издательство: Знание–Москва 1958 ж-131 бет.
8. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1993 ж.
9. Жарықбаев Қ. Жантану: Оқулық. Алматы ЖШС “Шұғыла” 2008 ж.
10. Жұмасова К.С Психология. Алматы “Фолиант” баспасы 2006 ж.
11. Зинченко В.П. и др. Функциональная структура зрительной памяти–М: Московский университет, 1980 ж–278 бет. 
12. Зубова Н.П. Педагогическая поддержка учащихся при развитии памяти||Школа–2000 ж. - №6 -28-29 бет.
13. Егорова Т.В. Особенности памяти и мышления младших школьников– Москва: Издательство: Педагогика, 1973 ж-152 бет.
14. Истомина З.М. Развитие памяти в младшем школьном возрасте. Автореферат докторская диссертация М., 1975 ж.
15. Коновалов В. Характер Мнемозины: [из цикла “Беседы о памяти”] Статья 3||Семья и школа–1982 ж. №3–34–35 бет.
16. Психология – Алматы: Мектеп, 1966 ж.

17 Блонский П. П.  Память  и  мышление. ||Избр.  психолог. произведения. - М., 1964.

18 Зинц Р. Обучение  и  память. - Минск, 1974.

19 Ипполитов Ф. В.  Память  школьника. - М., 1978.

20 Мясищев В. Н. Личность  и  неврозы. - Л., 1960.