Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалауды психологиялық ерекшеліктері

Танымдық іс-әрекет оқу үрдісінің құрамына кіріп, арнаулы оқу орындарында қалыптасатын күрделі психологиялык білім.

Ал, танымдық іс-әрекет негізінде оқушылардың білімін бағалау өте дұрыс және әділетті бағалау болып табылады.

Дамытатын эксперименттік бағдарламаны қолдану арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін дамыту - педагогикалық психология тәжірибесінде күрделі де өзекті, мәселелердің бірі болып табылады және дамытатын эксперимент бағдарламасының көмегімен оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін бағалауда жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуге болады.

Оқушылардың кез-келген сала бойынша білімді қаншалықты өзгергендігін анықтауға мүмкіндік беретін эксперттік бағалар дегенді де қолдануға болады. Мұнда екі түрлі құрылымнан тұратын бағалау жүзеге асырылады: білімнің меңгерілу деңгейін анықтау бағасы және алған білім, шеберлік, дағдылардың деңгейін көрсететін белсенділік бағасы.

Қазақстандық психолог-ғалым С.М.Жақыпов өзінің, "Оқыту процесі барысында студенттердің танымдық әрекеттерін басқару" деген еңбегінде білімді бағалаудың екі түрлі құрылымын ұсынады.

1. Білімнің меңгерілу нәтижесінің баға шкаласы.

1. пәндік білім жоқ;

2. қанағаттанарлық білім жоқ;

3. аз қанағаттанарлық білім;

4. қанағаттанарлық білім;

5. жеткіліксіз жақсы білім;

6. жақсы білім;

7. өте тамаша білім.

II. Белсенділік бағасының шкаласы:

1. өте әлсіз;

2. әлсіз;

3. әлсіз-орташа;

4. орташа;

5. орташа-күшті;

6. күшті;

7. өте күшті

Осы екі шкала бойынша бағаларды қосу эксперттің қорытынды бағасын беретін болады.

Бастауыш мектеп оқушыларымен тиімді оқыту әрекетін ұйымдастыру, дегенде біздер баланың танымдық іс-әрекетін (еске сақтауды, зейінің ұйымдастыруы, ақыл-ой міндетін талдау және шешуді жүзеге асыруы т.б.) жұмсауын тілге тиек етеміз.

Осы танымдық іс-әрекетті бағалау мәселесін, біздер бастауыш оқушыларының оқыту процесіндегі, әсіресе қазақ тілі сабағында қалай жүзеге асатындығын зерттеуді басты мақсат етіп алдық.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің жариялануы, Білім, Тілдер туралы зандардың қабылдануы, білім берудің басты мұратын айқындайтын соңғы құжаттар, сондай-ак халық ағарту саласында болып жатқан басқа да терең өзгерістер жалпы білім беретін мектептердің алдына білім және тәрбие беру салаларын жақсарту міндетін алға қойып отыр.

Қазіргі таңда жас ұрпақтың өз ана тіліне деген сүйіспеншілігін, қадір-құрметін арттыру, сөйлесу мәдениетін дамыту төңірегінде атқарылуға тиісті маңызды міндеттер өте көп.

Ол міндеттер қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуынан және Білім туралы заңда көрсетілген іс-шараларды жүзеге асырудан туындап отыр.

Қазіргі мектептің құрылымы мен оның білім мазмұнында болып жатқан бетбұрыстар оқыту сипатын ерекшелеу, жаңашаландыру талаптарын қояды.

Жалпы орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде қазақ тілі пәні ерекше орын алады, әсіресе бастауыш мектеп кезеңінде. Себебі, осы жас кезеңінде балалардың тілін дамыту ең өзекті де өткір мәселе. Ж.Аймауытов оқыту мен тәрбие ісіндегі ана тілінің орнын ерекше атап өткен. "Бала оқуды тілден бастайды. Бастауыш мектептің көбінесе айналдыратын оқуы - тілдің мүшелерін анық білдіріп, баланың тілін байыту", - дей келіп, "Сөз - ойдың айнасы, ойсыз сөз жоқ" - деп тұжырымдайды.

М.Мұқанов тіл мен сөйлеудің психологиялық проблемаларын ғана зерттеп қоймай, әлемге әйгілі ғалымдар К.Левиль Стросс, Леви-Брюль, Шоқан Уәлиханов еңбектерін талдауға да терең қатысып өшпес мұра қалдырды.

Біздің алға қойған міндетіміздің түйіні профессор М.М.Мұқанов зерттеген тіл мен сөйлеудің психологиялық проблемаларымен үндес екендігін ашып айтқымыз келеді. Бұл мәселені алдағы өз шешімін табуға тиісті іргелі мәселе деп бағалаймыз.

Ж.Аймауытов жас буынның дұрыс ойлап, дұрыс сөйлеуіне ата-ана мен мектеп ұжымы, осы саланың оқытушылары бірден-бір жауапты деген құнды пікір айтады. Бұл пікірлер оқу-тәрбие процесіндегі озық ой-пікірлерімен үндесіп жатқандығын байқауға болады.

Ж.Аймауытовтың "Тәрбиеге жетекші" деген еңбегінде "Сабақтың жүрісі, "Ынталы оқу" деген екінші бөлімінде-сабақты, білімді баланың ынтасына сүйеніп беру, сабақта оқушылардың белсенділігін арттыруға болады деген мәселелерге арналған.

А.Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың әсіресе бастауыш білімді дұрыс алуын аңсаған ғалым. Ол өз арманын келесі пікірде білдіреді: "Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек".

Сондықтан бастауыш мектепте барлық ғылымның негізгі және осы жас кезеңіне тән сипатты ерекшелік: оқушылардың тез жаттап, оқу материалын тез арада меңгеріп алуға бейімділігі.

5 балдық бағалау жүйесін анықтау мақсатымен Б.П. Симонов (1978) білімді меңгерудің 5 кезеңін анықтады: танып-білу, түсіну, тәжірибеде қолдану, оны шығармашылық тұрғыда қолдану. 100%-дық білімді жоғары деңгейге, 64%- жақсы нәтижеге, ал 36%-қанағаттанарлық нәтиже деп есептейді.

Сонда осы меңгеру, білімді игеру оқушылардың танымдық әрекеттерінің қаншалықты ұйымдасқандықтарына байланысты. Сондықтан да, біздер танымдық әрекеттердің негізінде білімнің бағалануының психологиялық ерекшеліктерін қарастырып отырмыз.

Оқушының сабақ үстінде танымдық іс-әрекетін бағалаудағы басты мақсат — білім берудің түрлі тиімді жолдарып қарастырып, оқыту процесін нәтижелі ұйымдастыру.

Танымдық іс-әрекеттердің оқушыларда түрліше деңгейде дамуына байланысты, олардың түрлі (жас ерекшелік, табиғи) мүмкіндіктеріне арналып, қабілетін ескеріп жасалған бағдарлама мен оқулықтар өмір шабына сай қызмет етеді.

Жалпы білім беретін орта мектептің "Қазак тілі" бағдарламасының жобасында "Тіл мәдениетіне" барлық сыныптарда да жыл соңында арнайы бөлінген сағаттар берілген. Бұл тақырыптар баланың әдеби тілде сөйлеу және ауызекі сөйлеу тілін байыту мақсатында жұмыстар жүргізуді көздейді.

Жыл соңында берілетін ол сағаттарды күтпей-ақ мұғалім мүмкіндігіне қарай әрбір сабақта тілдік материалдардың өзінің негізгі құрылысына қарай талдау жұмыстарын жүргізгенде әсерлі сөйлемдер құратып, оның мән-мағынасына назар аударғаны жөн.

Оқушылар үшін практикалық жаттығулардың үнемі оңай әрі жеңіл болуы тиімді бола бермейді. Оқулықтағы білім мазмұнының күрделенуі сияқты әрбір тақырыптың жаттығулары бірте-бірте күрделеніп отырса, сонда ғана оқушылардың сабақтағы белсенділігін арттырып, қызығушылықтарын оятуы мүмкін.

Дидактикалық материалдар оқушы ойланатындай, логикалық ойлау шеберліктерін артыру мақсатын көздей отырып құрылуы тиіс. Яғни, "білім беру Ахмет Байтұрсыновтың жеңілден ауырға қарай принциіп бойынша" жүзеге асырылады. Жеңілден ауырға көшіру білім мазмұнында оқушы берілген жаттығуларды бұрынғы өзінде бар білім негіздерімен ұйымдастыра орындайды.

Ал, енді біздер, осы қазақ тілінен мұғалімге көмекші құралды жасағанда, негізінен 3 бағытта дамыту мақсатын көздеп алдық.

 

5 Кесте - Эксперимент бағыттары

 

Реттік саны	Дамытушы эксперимент бағыттары
1	Бастауыш мектеп оқушыларының танымдык іс-әрекеті негізінде біріккен-диалогты танымдық іс-әрекет орната отырып, бағалау жүйесі арқылы білімді бағалау.
2	Оқытудың белсенді әдістерін қолдана отырып түрліше бағалау.
3	Оқыту мотивациясын қалыптастътруға байланысты тапсырмалар, түрлі танымдық жаттығулар көмегімен бағалау.

 

Енді осы әр бағыттың мазмұнына толығырақ тоқталуды жөн көрдік.

Оқып-білім алушылар үшін дайындалған білім сабақта психологиялық жағынан оқып-білім алушылардың танымдык әрекеттердің заты немесе басқаша айтсақ, оның шын мәніндегі әрекет етуші мотиві болады.

Осылайша, кез-келген сабақта (ол лекция, немесе дәстүрлі, не жаңаша түрде болсын) оқытып-білім берушіден білім алушыға қарай беріліп қана қоймай, ең алдымен танымдык іс-әрекеттің ұйымдасуы асады.

Білім алғашында формасына қарай монологты болады да, оқып алушылардың таным процесте бірте – бірте диалогты форма болып қайта құрылады, ал мазмұны жөнінен танымдық болады.

Зерттеулер көрсеткендей-ақ, мазмұны жөнінен танымдық және формасы бойынша біріккен диалогты әрекеттің қалыптасу процесі жеке әрекеттердің мақсаты, мазмұны және мотивтерінің өзара байланысуы, ұштасуы барысында жүзеге асады.

Жаңа мақсаттардың қалыптасу процесі - біріккен танымдық әрекетте мақсаттың құрылуы - мазмұны жағынан практикалық, формасы жөнінен біріккен мақсаттардың қалыптасуынан басталады. Келесі кезеңде ұғым, мән, мотивтер құрылу процестерінің көмегімен бірлескен практикалық мақсаттар -бірлескен ойлау мақсаттары болып қайта құрылады. Бұл сапалы біріккен танымдық әрекет деп те аталады.

Төменде жалпы орта білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларына (1-2 сыныптар) қазақ тілі пәнінен олардың танымдық іс-әрекеті негізінде білімдерін бағалаудың күнтізбелік жоспарлары ұсынылады.

 

 

3.2 Бастауыш мектеп 1-ші сынып оқушыларының танымдық әрекетінің ерекшеліктері арқылы білімді бағалау жолдары

 

Жалпы орта білім беретін мектептер 1 -ші сыныпқа арналған оқушылардың танымдық іс-әрекеті негізінде білімдерін бағалаудың күнтізбелік жоспары

 

6-кесте - І-ші сынып І-ші тоқсан (14 сағат) Әліппеге дейінгі кезен.

 

Үш негізгі бағыт бойынша бағалау	Тақырыптар	Өтілу мерзімі
1. Біріккен диалогты танымдық іс-әрекетті бағалау	1. Күн тәртібі  2. Отбасы  3. Көше тәртібі.
2. Белсеңді оқыту әдістері арқылы  бағалау.	4. Жабайы жануар. Аңдар.
3. Оқу шылардың оқытуға жағымды мотивациясын тудыра отырып бағалау.	5. Үй жануарлары сөзге дыбыстық  талдау. 6. Кітапхана. Сөз. Сөйлем.

 

 

7 кесте - Әліппе кезеңі 84 сағат

 

Бағалау	Дыбысы және әрпі	Өтілу мерзімі
І.Біріккен-диалогты	1.А дыбысы және әрпі
танымдық іс-	2.Р дыбысы және әрпі
әрекетті бағалау	3.Қ дыбысы және әрпі
2.Белсенді оқыту	4.Б дыбысы және әрпі
әдістері арқылы	5.В дыбысы және әрпі
бағалау.	6.Щ дыбысы және әрпі
3. Оқушылардың	7.М,Н дыбыстары және
оқытуға жағымды	әріптері.
мотивациясын	8.Ж,З дыбыстары және
тудыра отырып	әріптері
бағалау.	9. Е дыбысы және әрпі
	10. Ь дыбысы және әрпі
	11 .Г дыбысы және әрпі
	12.Т дыбысы және әрпі
	ІЗ.Ғ дыбысы және әрпі
	14.У дыбысы және әрпі
	15 Ү дыбысы және әрпі
	16.Я дыбысы және әрпі
	17.Ә дыбысы және әрпі
	18.Е дыбысы және әрпі
	19.О,Ө дыбыстары және
	әріптері және оларды
	салыстыру
	20.П дыбысы және әрпі
	21.Л дыбысы және әрпі
	22.Ң дыбысы және әрпі
	23.Ф дыбысы және әрпі
	24.Ү,Ү дыбыстары және
	әріптері
	25.Ю дыбысы және әрпі
	26.Ъ дыбысы және әрпі
	27.Алфавит
	28.Ғ дыбысы және әрпі