Жеке адамның психикалық дамуы

—тәрбиеші оқушыға ерекше сабырлылықпен қарап, оның ісін профессионал маман ретінде түсінеді;

-оқыту үрдісіндс оқушының  танымдық мүмкіндігін ескереді;

-әр түрлі  іс-шараны  ұйымдастырғанда тәрбиелік жағдай  тудыру қарастырылады;

-мектепте «оқушы ережесі»  мен қатар «мұғалімдер ережесі» де пайдаланылады;

-«Баланың құқы жайлы  конвенция» тұрғысынан оқушының  сауаттылығы қамтамасыз етіледі;

оқушылардың өзін-өзі  басқару органнарында оқушы мен тәрбиеші құқығы бірдей қамтамасыз етіледі;

-мектепте құқық ұйымдарының, инспекторлардың жұмысын  жүргізіледі;

—мектепте психологиялық  қызмет, сенім телефоны, консультация бөлімі қызмет етеді;

— оқушымен жеке әңгімелесу, оқушының рухын көтеру ескеріледі.

Қазіргі кезендегі педагогиканың  артықшылығы - оқушыны түрлі қысым  көрсетуден қорғау.

Тәрбнеленушілердің іс-әрекетін ұйымлдастыру. Педагогиканың іргелі мәселесі  іс-әрекет. Бала іс-әрекет арқылы танымын жетілдіріп, тәжірибе мен адамгершілік құндылыққа ие болады. Тәрбиеленушінің мынадай іс-әрекеттерін ұйымдастыруға болады:

- өмірлік мақсатты көздей білу;

- адамдық қадыр-қасиетін  сақтау;

- қоғамнан өз орнын  таба білу;

- сезімін дамыту, біреудің  жағдайын түсіне білу, қуана білу.

Мұндай көзқарас бала табиғатымен сөйкеседі. Денсаулығы зор оқушы өмірді сүйеді, онын іс-әрекетке, ізденіске күш-қуаты мол, онда даму қажеттілігі бар. Сондықтан түрлі іс-әрекет, шығармашылық және эмоционалды іс-әрскеттерді ұйымдастыру маңызды. Л.С.Выготский «Педагог — бала іс-әрекетін ұйымдастырушы» — деп текке айтпаса керек.   

Мектептегі іс-әрекеттер: оқу әрекеті және мсктептік іс-шаралар, сыныптан тыс әрекеттер (үйірме, клуб, секция).

Бұрынғы тәрбиеде мектептегі іс-әрекет идеологияға бағындырылып, адам табиғатының даму зандылықтары ескерілмеді.

Іс-әрекет тұрғысынаң жақсы  мектеп қандай болуы керек? Қажеттіліктен туған іс-әрскет идеясы нені түсіндіреді? Адамның іс-әрекетін психофизиологиялық және қабілеті жаннан қалай ажыратуға болады?

     Жақсы мектеп болу үшін іс-әрекеттің басты үш түрін ескеру қажет.

1. Мектепте оқудан  тыс оқушының таңдауына сәйкес  келетін іс-орекеттер ұйымдастырылуы тиіс. Барлық оқушы мектепте жоғары оқу көрсеткішіне жете бермейтіндіктен, олардың қабілетін ашу мүмкіндігін ескеру, соған орай спорт, дене еңбегі, қолонер, көркемөнер, техникалық шығармашылық іс-әрекеттерін ұйымдастыру, еркін қарым-қатынасқа баулу жұмыстары жүргізіледі. Әр оқушы кез келген үйірмеге, секцияға, клубқа келгенде өзін жақсы қарсы алатынына сеніммен келуі керек.

2. Окушыға өзі қалаған  үйірмеге еркін келуіне, өзінің  ішкі қажеттілігіне қарай, өз  қабілетің дамытуға мүмкіндік жасау.

3. Окушылармен жұмыс  атқаратын бірлестіктерді маман  басқаруы тиіс. Оған окушылар  уақытын бос өткізу үшін емес, қабілетін анықтап, оны жетілдіру  үшін келуі қажет.

Оқу  ең маңызды іс-әрекет. Мектепте оқушы оқу арқылы өзінін «Мен» бейнесін, оның айналамен қарым-қатынасын анықтайды. Оқу үлгерімі жақсы оқушы өз құрбы-құрдастарынын алдында беделді екенін біледі. Онын әрқашан достары көп, көңіл-күйі көтеріңкі, айналамен еркін қатынас жасайды. Ал нашар окушының жағдайы күрделі, ол үнемі өзін кем сезінеді, қорқынышта жүреді, өзін кінәлі санайды. Оның айналаға өкпесі үлкен, ішінде өзгеге деген қайшылық сезімі бар. Егер түрткі болса, оны сыртқа шығаруға әзір тұрады. Сөйтіп, окушының оқу үлгрімі онын өміріне әсер етеді. Олай болса, оқу үлгеріміне үлкен мән беріп онын денсаулығына зиян тигізген дұрыс па?

Психологтардын анықтауынша  қазіргі оқушылардың 15~-25% ғана оқуға  қабілеті бар, яғни осыларға оқыту технологиясының  жетістіктерін пайдалану арқылы жақсы үлгерім беруге болады. Ал қалған 75-85% қазіргі оқу жүктемесіндегі талаптарды игерс алмайды. Сондықтан білім стандарты төмеигі деңгейді ескеріп, оқу сапасын төмеңдеуден сақтауы керек. Оқу жүктемесінің ауырлығынан балалардың денсаулығы төмеңдеп, өзіне деген сенімі азайып, мектеп пен мұғалімді жек көріп, оған кінә таққыш болады. Осыған орай, оқу үрдісін қайта қарап, әр оқушының оқу мүмкіндігін ескерген жөн. Ол үшін гуманистік технологияны қолданып, оқушы табиғатының даму зандылықтарын ескеріп, білім мазмұның саралап, оқушының белсенділігін арттыратын әдістерді қолданып, мектептегі білімді бағалау жүйесін өзгертуді көздеу шарт. «Үштік» бағаға оқитын баланың қабілетін анықтау мүғалімнің міндеті.

Өзін-өзі тәрбиелеу  деп адамнын белгілі мақсатқа бағыттан, өз сапасын жетілдіру арқлы, кемшіліктерінен арылу әрекеті.. Оқушының білімге, ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіліп отырылуы тиіс.Осыдан келіп оқушының оқуға деген ынтасы, өзін соған икемдейтін ерік кайраты пайда бодады. Білімді меңгеруге, оқуға өзі талпынбаса, ұмтылмайынша, өзін-өзі дара сапасын калыптастырмайынша, білімге деген ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік, дене эстетикалық мәдениеті өзінен-өзі келе салатын нәрсе емес.Соңдықтан оқу-тәрбие жұмысынын манызды мақсаты окушының белсеінділігін арттыра отырып оның танымын, енбекке деген сүйіспеншілігін, қоғамдық-саяси адамгершілік-эстетикалық әрекетін дамыуға болады. Қандайда болмасын тәрбие жұмысынын тиімділігі тәр-биеленушінің ішкі қажетсіну нәтежесінде іске асатын жұмыс. Әрнне, кажетсіну баланы қошаған ортанын сезімталдығы мен оған деген ілтипаттық қарым-қатынасы аркылы, оның іс-әрекетіне, оны қолдап отыруына, оған беретін бағасына да байланысты болады. Әр адамның іштей руқани қалыптасуы ең алдымен өзінін ішкі сезімдернін жұмысы бола тұрада, оны тәрбие жұмысы арықылы қанаттандырып, қолдап бағыт-байғдар  беріп отыруға да байланысты¹ - деген СЛ.Рубишптейн.

Бұл салала кезінде ой толғаған ұлы Абайдың ішкі сезім  талаптың ынтаның кызметіне байланысты былай деген; өз өнері тұр таяу, ұқпасын ба сөзді тез.

Қорыта айтқанда, дұрыс  жолға  койылған тәрбие жұмысы, өсіп қалыптасып келе жатқан жеке бастын ішікі талпыныстарын, талабын, белсенділігін ынтапаланыру арқылы, дұрыс бағыттай білсе, оның өз бетімен ізденіп жұмыс істеуіне өзін-өзі толықтырып, жетілдіруіне жол ашылалы. Қысқасын айтқанда тәрбие процесінде оқушынын өзін-өзі  тәрбиелеу ықпалы өзіндік орны бар. Әрине ол мұғалімдердің тәрбие ыпалы арқылы іске асады Өз алдына мақсат етіп қоя отырып тәрбиеші-педагог окушылардын санасына өз бетімен қажеттілігін калыптастыралы. Сөйтіп ол оқушының күнбе-күн іс-әрекеттеріне арқау болып табылатын өз бетімен білім белсенділігін оятады.

Ал көп ретте адам өз алдына белгілі бір биік қойып  өз бетімен ізденіп, өзін-өзі тәрбнелеп  жетілдірудін дарын өзі қарастырады. Содан әсерленіп қанаттанғаи  оның сезімдері аркылы білімді кажет  еттуі пайда болады. Соның тәжесінде мақсатына жету үшін табандылықпен іздеңеледі.

Адам баласыңын тарихында  осдай мысалдар бар. Солардың бірі Демосфсн. Ол жас кезінен шешелдік өнерді маңдайды. Алайда көпшілік аддыннан алғашқы сөзінде-ақ сәтсіздікке үшырайды. Оның дауысы тым бәсен, сөздері ұйқас тілі күрмеліп, шәлкем-шалыс келе береді. Соны сезген оны тындамай, ыскырынып, тыжырынып... Оның орынна біреу болса, бұл масқарадан кейін тауы шағлып,  сермеп Жайына кете барар еді. Демосфен өйтпеді. Ол жекеленіп, оқшауланып, теңіз жағасынан үй салып, да күңдері, бұрқырап болыпт жағаны ұрып жатқан толқын,  сағаттап,  сурып салма сөздерін дауысымен сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою үшін, тілін балта тастар салатын болған. Сондай жан киярлы бандылық пен ерік қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді өлемнін айтулы ұлы араторына айналды.

Өз мінездерін, бойындағь; жаман әдеттерден өзін-өзі ұстай  білу секілді жақсы қасиеттерді  дарытып жұмыс істеген талай  ұлы адамдар бар. Соларардың бірі ұлы насихаттаушы А.В.Суворов, ұлы жазушы Л.Н.Толстой, А.И.Чехов.

Соқтықпалы соқпақсыз жерде өсіп, мынмен жалғыз ұлы Абай өзін-өзі тәрбиелеп, өзін-өзі білімдар еткеи адам. С.М.Торайғыров «Жұлдыз» болып көрмеймін елдің бетін, болмасам туған толық айдай немесе «Қдраңғы қазақ көгіне болмағанда кім болам», - деген романтикаға толы батыл олдарды өзіне және болашақ жастарға арнап айтқан.

Адам қоғамдық қатынастардың моралдық ықпалынсыз қалыптаса алмайды. Бірақ сол коғамдағы бар моральдың кандай түрімен болса да дамуға ерікті. Мұның кандай сапалық түрін таңдамасын оның өзін-өзі тәрбиелеу барысында, коғамда қалыпасқан идеологиялык жүйені құрайтын адамгершілік, эстстика талаптар адамға ыкпалын тигізбей коймайды. Сондыктан өзін-өзі тәрбиелеу әркезде әлеуметтік сипатта болады. Онын кері әсіресе жас өспірімдерге көбірек тиеді. Соңдықтан Н.ГЧернышевский "Егер біздін балаларымыз шын мәнінде бірін адам болғысы келсе, өз бетімен ізденіп, оку арқылы  білім алуға тиіс", - деп жазған.

Алайда барлық жасөпірім  өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі білім  беруге ықласты бола бермейді.

Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзіне-өзі білім беруге  оқушыларды қалыптастыруда белгілі бір қоғамдық-саяси және идеалдың атқаратын рөлі жоғары. Бұл саладағы жұмыс мектепте маңызды жүргізілуі керек. Әр оқушының еліктейтін ұлы адамдары болуы қажет. Ұлы  адамдардың қай-қайсысын алсақта  оның ішінде ғылымда,_әдебиетте, өнерде жас кезінде үлгі тұткан, сондай болсам деп армандаған жеке тұлғалардың болғанын айтады. Бұл жерде Абай да кезінде еліктеу туралы  айтқанын ескере кетуге болады.

Болмасам да ұқсап  бақ

 Бір ғалымды көрсеніз.

 Ондай болмақ қайда  деп,

   «Айтпа   ғылым   сүйсеңіз».   Сондай   ғалымдардын   бірі Циолковский өзін ілгері талпындырған үлкен дарын иелерін болғандығын айтады.

Сондықтан оқушылармен  ондай адамдарды жиі-жиі кездестіріп  олардың өмірлерімен таныстырып отыру кажет.

Өзін-өзі тәрбиелеуде  олардын ынтасын арттыратын бір  нәрсе құрдастарынын арасында оның лайықты орын табуға ұмтылуы болып  табылады. Ол үшін оқушыларға өзін-өзі тәрбиелеудін, өз ортасында лайықты орын алу үшін өз тәрьиесін түзеп, білімін, дүние танымын кеңейтудін қажеттігін түсіну қажет. Оларға мінезіндегі лайықсыз кемшіліктерді жоюдың жазып көрсету қажет. Біреуіне тез күйіп-пісуден енді біріне,  ашушандығынан, үшіншісіне, әңімеде жолдастарын білімен түртіп, шымшып тұратын әдетінен, төртіншісің, шақтықтан. кішіпейілділіктен, жолдастарың силай білуге  кеңес беріп отыру керек.

Өзін-өзі тәрблелеу  мен білім беруде негізгі факторы  бірі қоғамдық пайдалы және көпшілік мәдини жұмыстарға  әзірлік пен  катынасудын барысында оқушы  өзі көп даярлықтан өтеді.

Жарысқа әзірлену, катынасу оған көп ізденуге,  енбек дағдысына, көркемдік-эстетикалық іскерлікке үиретеді. Әзірліктін барысында өз бойында көптеген кемшілік бар екеніне  де көзі жетеді.

Мұндайда үлгі-өнегінің орны бөлек. Мұғалім үшін жұмыстардың  басы-қасында болып, араласып, көрсетіп, үйретудің мәні зор. Оқушылар мұғалім бойынан әділдікті,  тазалықты өнерге деген қабілеттілікті көзімен көріп, сондай болсам деп армандауы қажет. Сөйтіп үйірмелерде, туристік саларда, өлкентау жұмыстарында т.б. мұғалім оқушының үлгі өнегесі ретінде керінуі керек.

Мұндайда ересек оқушылардын  кішіпейшділігі, қысылғанда кол үшін беруі, қоғамдық көпшілік енбекте белсенді көмектеседі. Өзін-өзі тәрбиедеуде  диспуттар, сұрақ-жауап, дұрыс бағыталған сөз жарыс, кейбір оқушылардың мінезіндеп  шіліктерді әділ сынау да оларға әсер -етеді. Катынасып тындап отырған басқа оқушыларға әсер етіп, оларды ойланып-тыңдауға, өз міндеттін көріп, жөндеуге әсер етеді.Оның психология тетіктеріне  келсек олар оқушыны ойлаулырана, кемшідігін көріп одан арылу үшін өз бетімен жұмыс істе кемшіліктерді жоюға үмтылдырады. Сондықтан мектепте өткен әрбір жұмыстарға мұғалімдер ұжымы мән беріп онын саларын көтере тұру қажет.

Адам өзі алдың ала  атқаратын істерін ойша бейнесі  арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге кірітер  де, онын санасыдда қалыптасқан болашақ істерін өз әрекеті мен іс-қимылы арқылы қаратып істерін орындауға өзін ыңғайлап дайындайды. Содан орындауды санасында калыптастырады. Егер ойша жасалған бағдарлама бойынша жеке басты тәжірибелік іс-әрекеті жетектейтін болса, онда оны іске асыруға деген оның ерік жіберін шындайды. Соңдықтан да мінезі мен іс-әрекетіндегі келенсіздікті жоюда алдына катаң мақсат пен талап қою және соған жетудін кажеттігін негіздеу, кезінде соны орындаудын нақты уақын белгілеудін де маңызы зор. Соның бәрі жан-жақты ойлауды талап етеді, барлық мүмкіншіліктер мен кедергілердің ара салмағын салмақтауға тура келеді, сонан сон бірнеше күн іштей кайталап әбден санаға сінгенше корытылады.

Сонымен бірге өзін-өзі  тәрбиелеудің жіктелген Бағдарламасы жасалады, мінез-құлық тәртібі белгіленеді. Әрине орындау ең қарплайым істерден басталуы керек. Мысалы, басталды былапыт сездерден арылу, жолдастардын артынан ойсыз ере бермеуден, орынсыз сөзге аралспау, біреудін сөзін бөлмеу, ар кезде сөзде түру, өз орнын үнемі жұмыс жағдайында ұстау т.б.

Кезінде Л.Н.Толстой өте  дәлдідікпен өзін-өзі тәрбиелеу  бағдарламасын жасаған: Мен үшін ең маңызды деген нәрсе, өмір бойы үш негізгі кемшіліктен арылу; Мінезсіздік (бесхарактертерност),ашуланшақтық,(раздражительности),жалқаулық (лень).

Өзін-өзі тәрбиелеумек айналысқан С.Д.Ушинский өзіге арнайы ереже жасаған:

1. Өте сабырлық тіпті  болмағанда, сыртқы сабырлықты сақта,

2. Сөзінде де, ісіңде  де туралық болсын,

3. Ойлы әрекет.

4.  Шешімділік.

5.Өзін туралы қажет  болмаса, бір сөз айтпау, Санасыз бос уакыт өткізбеу.

6. Не істесенде еріктісің  бірақ кездейсоқ ісгеп сақ  бол.

7. Қажетті иемесс керекті  іспен ғана айналыс, көрсе қызар  болма.

8. Әр кеш ағыннан  жарыла, өз ісін түртіп өзіне  жауап беріп отыр.                                                                                                                                                                                                                      

9.  Бітірген ісіне,  барына, болатынна ешуакытта мақтанба.

10.Бұл журналды ешкімге көрсетуші болма.

Өзін-өзі тәрбиелеу  бағдарламасын жасай отырып, оны  орындаудың әдістерінде білу керек. Солардың қад\жеттілері: а) өзін-өзі  иландыру, в/ өзін-өзі сендіру, б/ өзін-өзі сынау, и/ өзін-өзі міндеттеу, г/ ойшаөзін-өзі өзгенін орнына кою арқылы өзгелермен  санаса білу /эмпатия-гр.соперсживания, кеңіл білдіру, ортақтасу, д/ өзін-өзі бұйыру, с/ өзін-өзі жазалау.