В.А.Сухомлинскийдің коллектив туралы педагогикалық көзқарасы

Педагогикалық ұжым өмірінің еркешеліктерінің қатарында  белгілі бір педагогикалық еңбектің түрін атқарудан уақыт шегінің  болмауын атауға болады. Бұл жағдай мұғалімнің шамадан тыс жұмыс  бастылығына, рухани дүниесін байытьш, кәсіптік дамуын арттыруға уақыт  таба алмауына себеп болады. Бақылау нәтижелері көрсеткендей соңғы жылдары материалдық жағдайға, уақыт жетіспеуіне байланысты мұғалімдірдің баспасөзге жазылуы, түрлі әдебиеттер сатып алуы, олардың кино-театрлар, мүражайлар мен көрмелерге қатысуы күрт төмендеп кетті.

Педагогакалық ұжымға тән өзіндік ерекшеліктердің  бірі оның құрамында әйелдердің басым  болуы десек, бұл жағдай ұжымдағы өзара қатыстық сипатына ықпал жасайды. Әйелдер ұжымы еркектер басым  болып кететін ұйымдарға қарағанда  тез әсерленгіш, квңіл күйі жиі  алмасады, барынша дау-жанжалға бейім. Дей түрғанмен, әйелдер жаратылысынан  тәрбие ісіне бейім, педагогикалык  ықпал жасаудың әдістері мен.тәсілдерін таңдауда барынша икемді екендігін  де есте ұстау керек.

Педагогикалық ұжымдарда әйелдердің басым болуы  — жаңа проблема емес. Ол проблема материалдық  сипаттағы себептерге байланысты педагогикалық  ұжымдардан еркектердің басқа табысты  салаларға көптеп ауысуына байланысты шиеленісе түсті. В. А. Сухомлинский, А. А. Захаренко сияқты педагогтар мектебінің төжірибесі педагогикалық ұжымда, әр жыныстың қажетті өкілеттілігінің  болуы педагогикалық ұжымның  үйлесім-ділігін, педагогикалық процестің  біртұтастығын қамтама-сыз ететіндігін  көрсетеді.

Бұл проблема соңғы кезде өкесіз отбасылар  көбеюіне байланысты маңызды бола түсуде. Дегенмен, педагогикалық ұжымдағы еркек  пен әйелдердің барынша орнықты  арақатынасын айқындау өте қиын. Ол әрбір нақты жағдайда өзінше шешім  табуы тиіс. Бірақ қалай болғанда да мектептегі еркектердің жетіспеушілігіт  оке, ата-аналарды, өндірістік ұжым мүшелерін  сабақтаи тыс уақыттағы тәрбие жұмыстарына  тарту арқылы толықтыру қажет.

Педагогикалық ұжымның ұйымдық құрылымы. Ұжым психологиясы жөніндегі зерттеулер /А. И. Донцов, А. Н. Лутошкин, А. В. Петровский, А. Л. Свентицкий және т.б./ ұжымның құрылымы туралы тиянақты мағлүмат береді. Соның ішінде ұжымға әлеуметтік-психологиялық талдау жасағанда, оның ұйымдық құрылымы ресми және бейресми болып бөлшетгіндігін аңғарамыз. Бұл жағдайда құрылым ретінде ұжым мүшелерінің салыстырмалы түрде біршама тұрақты өзара қатынасын атауға болады.

Ұжымның ресми құрылымы оның мүшелерінің  міндеттері мен құқықтары, еңбек  бөлінісінің ресми реттелуіне байланысты. Ресми құрылымның шеңберінде әрбір  адам кәсіптік қызметті атқаруда белгілі  тәртіп, ережелер негізінде еңбек  ұжымының өзге мүшелерімен әрекеттеседі. Бір сыныпта жұмыс істейтін мғалімдер  білім стандарттарын, оқу бағдарламаларын, сабақ кестесін, кесіптік этика нормаларын басшылыққа алады. Әрбір мұғалім мектеп басшыларымен, әріптестерімен іскерлік қатынаста болады. Ал, мұғалім мен мектеп басшылары-ның арақатынасы қызметтік нүсқаулар жөне өнімдерімен реттеледі.

Ұжымның қалыпты істеуі, оның ресми құрылымы бірқатар жағдайларға байланысты. Мұғалімдердің  ұжымдық өзара ықпалдастығы ресми  құрылым шегінде бірлескен жұмысты  ұйымдастыру деңгейімен, өрекеттерді  үйлестіру, түрлі шүғыл жұмыс  кестелерінің, оқу-тәрбие процесінің барысы мен нәтижелерін тексеру жүйесінің болуымен, қоғамдық міндеттер мен тапсырмалардың теңцей бөлінуімен айқындалады.

Ұжымдық шығармашылық біріккен іс-әрекетінің әдістері: ұжымдьщ жоспарлау және жүзеге асыру, күнделікті іс-әрекеттерді  ұжымдық талқылау, шешім қабылдау және баға беру. Бұл әдістер И. Л. Ивановтың "Коллектившілерді тәрбиелеу" атты еңбегінде жазылған.

Ұжымда  балалардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы процесінде жеке адам аралық қатынас  жүйесі, өзара жауапкершілік және тәуелділік қатынасы, гуманистік қатынас  балалардың дамуы мен қалыптасуына әсер етеді.

Даму  кезендерінде оқушылардың іс-әрекеті  мен қарым-қатынасын ұйымдастыру ерекшеліктері. Ұжым тәрбиелік ықпал жасау үшін оның дамуы, ілгері жылжуы керек. Бұл жерде қозғалыстың себебін, дамудық мүмкіндігінің сырын ашып алған жөн. Мұндай психологиялық күш -болашақ үміт дүниесі. Адамның болашаққа ұмтылуы, өмірге үміт артуы, адам мен ұжым дамуының маңызды сәттерінің бірі.

Болашақ үміт дүниесінде адам қажеттілігінің мәдени және материалдық жиыны, оның даму деңгейі, бүкіл моральдық бейнесі  айқындалады.

Белгіленген болашаң үміт дүниесі жүйелерін  жүзеге асыруда сынып жетекшісінің ұйымдастыру жұмысы қажет. Міндеттері: оның болашақ үміт дүниесін тауып  қоя білуі, оны жүзеге асыруды  ұйымдастыру іскерлігі, балаларды  еліктіру, ңиялын ояту, өз ынтасына оқушыларды сендіруі, болашаң үміт дүниесін айңын, бейнелі, әсем суреттей білуі, балалармен бірге олардың өмірін қуанышты және қызықты еткісі келетініне сендіруі, орынды талап қою, балалардың мүмкіндігіне сай жұмыстар беру, оның ұжымға және жеке тұлғаға қажеттілігін дәлелдеуі.

Бірыңғай  педагогикалық талаппен қатар, балалардың тәрбие ұжымының жетекші буынға айналуы  оқушылардың өзін-өзі басқару  ісіне қатынасуына байланысты. Ұжым өкілдері бүкіл мектептің өзін-өзі басқару органдарының құрамына енеді. Осылайша өз ұжымының өмірін басқа бастауыш ұжымдардық өмірмен байланыстырады. Бұл байланысты жүзеге асырудың тағы бір жолы - ұжымның өз шамасына сай мектептің ішіндегі еңбек жарыстарына қатысуы. Бұл іс мектеп көлемінде есепке алынады және бағаланады. Өзіне-өзі қызмет істеуге оқушылар шамасына сай қатынасады. Мұны ұйымдастыру барысында балалардың жас ерекшелігін ескеріп, еңбектің көлемі шамадан тыс болмауын қадағалау керек.

Оқушылар  іс-әрекеттері туралы біраз пікірлер айтылды. Іс-әрекеті - бұл қарым-қатынас, ұжымның өздігінен жұмыс істеуі және даму процесінің көзі, нақты мақсатқа жету. Іс-әрекеттің барысында қарым-қатынас дамиды.

Қарым-қатынас - бұл адамға адам қажеттіліктерін  қанағаттандыру. Педагогикалық ұжымның міндеті - жеке адамның басқа адамдармен қарым-қатынасын оны қуанышты көңіл-күйге бөлейтіндей етіп орнату. Ұжым өмірінде гуманистік қатынас ерекше орын алады. Негізгі белгілері:

•  сергектік, ширақтық, белсенділік, қайырымдылық, ұжым мүшелерінің достық бірлігі, бір-біріне ілтипатты болу, өзара жәрдем беру.

•  балалар  арасында баңталастық, өз қамын көздеушілік, тұйықтык, бөлектенушіліктің болмауы.

•  басқа  ұжымдарға жолдастық көмек беруге дайын тұру.

Гуманистік  қатынас - ұжымдағы балалардың арасындағы байланыстарды дамытудық құралы.

Ұжымда балалардың іс-әрекеті және қарым-қатынасы процесіндеі жеке адам аралық қатынас жүйесі, өзара жауапкершілік және тәуелділік қатынасы, гуманистік қатынас балалардың дамуы мен қалыптасуына әсер етеді.

Педагогикальщ ұжымның бсйресми құрылымы ұжым мүшелерінің  алдын ала белгіленген міндеттерінен  тыс нақты іс-әрекет негізінде  қальштасады. Ұжымның бейресми құрылымы оның мүшелері арасындағы қалыптасқан  қатынастар жүйесінен түрады. Ондай  қатынастар жек көру мен үнату, құрметтеу, махаббат, сенім немесе сенімсіздік, ынтымақтасу, бірлесе жұмыс істеуді  қалау немесе қаламау сезімдері  негізінде қалыптасады. Бұндай құрылым  ұжымның ішкі, көбіне жасырын, көзгс  көрінбейтін жағдайын танытады.

Жас мұғалім  педагогикалық қызмет процесінде қиындыққа  кездескенде ресми ұйымдық құрылымға  сәйкес мектеп директорының оқу ісі  жөніндегі орынбасарына, сонымен  бірге қажет деп тапса білікті, тәжірибелі маман ретінде басқа  мұғалімнен көмек сұрайды.

Ал мұғалімдер арасындағы бейресми байланыстар түрлі  себептерден туывдайды. Бір жағдайларда  бұл араласу, достық, махаббат сияқты әлеуметтік қажеттіліктен туындаса, келесі жағдайда тәжірибелі жолдасынан кәсіптік көмек, қолдау алуға байланысты, үшінші жағдайда — жаңа, қызықты  ақпарат алуға байланысты, төртінші жағдайда өзгелерді өзіне бағындыруға  ұмтылған эгоистік себептерден туындайды. Ұжымдағы бейресми қатынастардың пайда  болуының мынадай белгілерін бөліп  айтуға болады: достық, жолдастық топтардың  құрылуы, бейресми пікірдің қалыптасуы, бейресми басшылардың шығуы, жаңа қүядылық бағдарлардың нығаюы және т.б.

Ұжымның ұйымдық құрылымының дамуына  бір-қатар факторлар ықпал етеді. Педагогикалық ұжымның өзіндік  ерекшеліктерін ескере отырып, осындай  ықпал етуші факторларды қарастырып көрейік.

Ол ең алдымен мұғалімдер ұжымы шешетін  кәсіптік-педагогикальщ міндеттердің сипаты. Педагогикалық процестің  түтастығы, оқыту мен тәрбиелік  ажырамас байланысы мұғалімдер, сынып  жетекшілері, ата-ана мен жүртшылық  өкілдерінің әрекетін біріктіреді. Дегенмен, әр мұғалім өзінің нақты  қызметін атқарғанымен ол өз ерекетін педагогикалық процестің басқа  да қатысушылары — мұғалімдер, оқушылар, мектеп өкімшілігімеч келісе отырып жүргізеді.

Мектептегі, сыныптағы істің жағдайы туралы дер кезіндс алынған объективті ақпарат ұжымның ұйымдық құрылымын  нығайтып, ұжым мүшелерін біріктіре  түседі. Психологиялық зерттеулер /А. И. Донцов, Р. X. Шакуров/ ұжымның топтасуының  қажетті шарты мақсат бірлігі  екендігін дөлелдейді.

Ұжымдық құрылым белгілі дәрежеде педагогикальщ  ұжым мүшелерінің әлсуметтік-демографиялъщ, дербестік-психологияльщ ерекшеліктеріне  тәуелді тығыз іскерлік, тұлғааралық  қатынастардың қолайлы негізі ұжымның  жасына, біліміне, біліктілік деңгейіне, кәсіптік құндылықтары сияқты белгілері бойынша біртектілік екендігі даусыз.

Бұндай  ұжымдар топтасу, ұйымдасудың жоғары Деңгейімен ерекшеленеді. Дегенмен педагогикалық  ұжымдар өзінің құрамы жағынан барынша  әртекті болып келеді: оның құрамына біліктілік деңгейі әртүрлі жыныс  өкілдерінен тұратын жас және тәжірибелі мұғалімдер енеді. Бүның  барлығы әртүрлі бағыттағы бейресми топтардың құрылуына негіз қалайды. Мектеп басшылары педаго-ғикалық  ұжымды ұйымдастырғанда және басқарғайда  бұл жағдайды ескеруі тиіс.

Өзара қатынастың педагогикалық ұжымның тұрақтылығына  ықпал екі жақты сипат алады. Бір жағынан ұжымішілік қатынас, ұжымның тұрақтылығын білдірсе, екінші жағынан педагогикалық ұжымдағы тұрақтылық педагогтардың өзара  қатынасының сипатын айқындайды.

Ұжымның ұйымдық құрылымы ұжым мүшелерінің  мүддесін, қажеггілігін, қавшальщты қанағаттаңдыруна да байланысты. Қанағаттану деңгейін анықтайтын бұндай факторлардың қатарында  ұжымның беделі, достарының болуы, осы  ұжымдағы өз еңбегінің мәнін сезіне білу, моральдық-психологиялық ахуал, ұжымның дәстүрлерін айтуға болады.

Ұжымньщ ұйымдық құрылымының сипатын  айқындауды оның көлемі де елеулі етеді. Психологияда шағын ұжымдардың мүшелері арасында байланыс біршама тұрақты, берік болып келетіндігі дәлелденген. Ұжым үлкейген сайын ұжым мүшелерінің арасындағы қатынас ресми сипат ала береді. 30 адамнан асатын педагогикалық ұжымда мүдде, қызығушылық ортақтьиы, бірге демалу сияқты түрлі себептермен бейресми топтар, бірлестіктер пайда бола бастайды.

Педагогикалық ұжым мүшелерінің саны оны басқарудың сипатын айқындайды. Шағын ұжымдарда  педагогтар бірін-бірі жақсы біледі, бірақ бұндай ұжымдарда араласу, бірін-бірі рухани байыту мүмкіндігі барынша  шекгеулі. Ал үлкен ұжымдарда өзара  қатынастың күрделі құрылымы қалыптасады, кейде тіпті ұрыс-жанжалға бейім, бірақ осындай ұжымдарда жарқын, ешкімге ұқсамайтын тұлғалардың танылуы мүмкіндігі де үлкен.

1.3 Педагогикалық ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық климат

Ұжымдағы  көңіл-күй  мен  қоғамдық  пікір, эмоциялық күш-қуат пен өзара қатынастың деңгейін ондағы қалыптасқан әлеуметтік-психологиялык, климат-пен айқындалады. "Психологиялық климат", "әлеуметтік-психологиялық климат" немесе "микроклимат" ұғымдары ғылыми емес, астарлы, ауыспалы ұғымдар. Географиялық климат сияқты мамыражай әлеуметтік-психологиялық климат адамның осындай климаттағы ұжымда өзін барынша жайлы сезініп, тұлғалық және кәсіптік қатынас-тарда өзін жан-жақты таныта алуын білдіреді. Ұжымдағы психологиялық климаттың мазмүндық сипатын адамдардың өзара қарым-қатынасы, олардың көңіл-күйі, хал-жайы, бірлесе атқарған жұмыс процесіне көңілі толуы айқындайтын болғандықтан психологиялық климатты сипаттауда эмоциялық бағаның маңызы зор. Жағымды әлеуметтік-психологиялық климат қалыптасқан педагогикалық ұжым қолайлы моральдық-психологиялық ауа-райымен, жьшы шырайлылықпен, парыз бен жауапкершілікті құрметтеумен өзара талапшылдықпен, сергектікпен ерекшеленеді. Сондықтан да А. С. Макаренко ұжымдағы өзара қатынастағы сергек көңілді /мажырлы/ екпінге баса мән берген.

Әлеуметтік-психолоғиялық  климат ұжым мүшелерінің бірлескен  іс-өрекет пен өзара катынас процесінің силатын танытатын ұжымның сезімдік-психологиялык  жағдайларының жүйесін білдіреді. Әлеуметтік-психологиялық климатты осылай түсіне отырып, оның мынандай негізгі қызметтерін атауға болады. Педагогикалық ұжымның елеуметтк-психологиялық климатының топтастырушылык қызметі ұжым мүше-лерінің оқу-тәрбие міндеттерін шешуге ұжымдық күш-жігерді топтастыруын, бірігуін іске асырады. Ынталан-дырушылык кызметі педагогикалық әрекетгің қолдануына қажетті ұжымның "эмоциалдық күш-қуатын" қалышастыруға байланысты. Тұрақтандырушылық қызметіұжым ішілік тұрақтылығын қамтамасыз етіп, ұжымға жаңа мүшелердің енуіне қажетті алғышарт жасайды.

Реттеушілік қызмет өзара қатынас нормаларын нығайтуда, ұжым мүшелерінің төртібіне  баға беруде керінеді.

Психологияда  қолайлы әлеуметтік-психологиялық  климаттың басты көрсеткіштерін айқындау бағытында зерттеулер жүргізілуде. Бір жағдайларда көрсеткіш ерекшеліктері ретінде тұлғааралық, адамгершілік, сезімдік, құқықтық өзара қатынастар қарастырылса, ендігі бір жағдайларда ұжымдық әрекет тиімділігінің барынша жалпы сипатгамасына баса мән беріледі.