Тұлғаның әлеуметтік психологиялық сипаттаммасы

Әлеуметтену процесіне  жоғары білім беру кезеңі кірістіріледімен деген мәселе, жоғары оқу орындарын әлеуметтік институттар ретінде қарастырумен байланысты, бірақ ондай зерттеулер әлі жүргізіле қойған жоқ.

Еңбектік кезеңдегі  ілеуметтену институтының ішіндегі маңыздысы – еңбек ұжымы. Әлеуметтік психологиядағы көптеген зерттеулер еңбек ұжымдарының материалдарында жасалынған, дегенмен олардың әлеуметтену институты ретіндегі рөлін анықтау әлі жеткіліксіз. Кез – келген еңбек ұжымын зерттеу материалдарын талдауды осы тұрғыдан қарастыруға болады, мәселен, жетекшілік стилін немесе топтық шешім қабылдау, бұлар да еңбек ұжымының кейбір жақтарын әлеуметтену институтыретінде сипаттайды. Дегенмен бұл жағдайда проблеманың барлық жақтары қарастырылмайды, мысалға, жеке тұлғаның ұжымнан қол үзуі, басқа антиәлеуметтік топтарға (қылмыстық топтар, ішкіштер, т.с.с.) кетуі. Әлеуметтену институты тұрғысынан қарастырғанда референтті топтар мәселесі жаңа мазмұнға иеболуда, бұл топтардың күші мен әлсіздігі, әлеуметтік оң тәжірибені бере білудегі мүмкіндіктерді анықтайды.

Еңбектен кейінгі кезеңдегі әлеуметтену проблемасының шешілмеуіне байланысты бұл кезеңдегі әлеуметтену институттары туралы пікір де айқындалмаған. Дегенмен осы кезеңде көбіне зейнеткерлерден тұратын ұйымдарды ғана атауға болады. [3]

Жеке тұлға үшін оның қандай әлеуметтену әсерінде қалыптасқаны өте маңызды. Үлкен әлеуметтік топ ретінде көрінетін: әдет- ғұрып, дәстүрлер, өмір сүру бейнесі де өзінің әсерін тигызеді. Сонымен бірге, қала мен ауылдың әлеуметтік – экономикалық айырмашылығы, әртүрлі елдердің тарихи - әлеуметтік ерекшеліктері, т.с.с. факторларды есепке алу қажет. Қорыта айтқанда, әлеуметтенудің нақты нәтижесі осылардың барлығының тең әсерлі күші қандай болуына байланысты. Яғни әлеуметтену мәселесі өз ретінде шағын және үлкен топтарды байланыстыратын көпір іспетті зерттелуі қажет.

Әлеуметтік психологияда жеке тұлғаны зерттегенде әлеуметтік бағдар проблемасы маңызды орын алады. Егер де әлеуметтену процесі –  жеке адам әлеуметтік тәжірибені қалай  игереді, оны белсенді түрде қалай  қайта жаңғыртатынын ғана түсіндрсе, жеке тұлғаның әлеуметтік бағдарын қалыптастыру – осы игерілген әлеуметтік тәжірибені жеке тұлға қалай пайдаланады, оның нақты іс  - әрекеттері мен қылықтарында ол қалай көрінеді деген сұрақтарға жауап береді.   Тек осы механизімді зерттеу нәтижесінде ғана адамның мінез – құлқы мен іс - әрекеті нақты түрде қалай реттелініп отырғанын түсіндіруге болады. Алдымен жеке тұлғаны іс - әрекетке итермелейтін қажеттіліктер мен мотивтерді талдау қажет. Жеке тұлғаның жалпы теориясында, нақ осы қимы - әрекетке итермелейтін қажеттіліктер мен мотивтердің  арақатынасының ішікі механизімаі қарастырылады. 

Әрине грузин психологы  Д.Н.Узнадзе мектебінде «бағдар» (установка) арнаулы зерттеу мәселесі ретінде  қарастырылады. Бірақ Узнадзенің «бағдары»  әлеуметтік бағдардан басқаша ұғым. Негізінен, бағдар ұғымы – адамның қарапайым физиологиялық қажеттіліктерін өтеумен байланысты.    Әлеуметтік бағдарды зерттеу батыс психологиясы мен социологиясында қалыптасқан (Дэвис, 1972). Бұл проблеманы қарастырғанда әлеуметтік – психологиялық мәселелерге баса назар аударады. Шет елдік зерттеушілер «әлеуметтік бағдар» терминін көбіне «аттитюд»  ұғымымен атайды. Француз тілінен аударғанда , аттитюд - әлеуметтік бағдар дегенді білдіреді. Аттитюд ұғымын әлеуметтік психологияға енгізгендер У.Томос пен Ф.Зеренския (1918ж). [5]

Американ зерттеушісі  Г.Олопорттың айтуынша әлеуметтік бағдарды зерттеудің негізін қалаушы Г.Спенсер (1862ж «Первые принципы» еңбегінде). 1935ж Г.Олпорт бұл ұғымның  17 түсінігін  береді. Осы кезеңнен бастап аттитюдті  зерттеу жан – жақты қолға алды.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

Қорта келе индивидуалдылық» сияқты ұғымдар қолданылады. Индивид – адамды тек қана биологиялық ағза ретінде қабылдау деген сөз. Ал. «тұлға» немесе «жеке адам» түсінігінің мәне – адам - әлеуметтік қоғам мүшесі. Әр адамның өмірі мен іс-әрекеті, тәрбиесі мен білімі әр түрлі және қайталанбас болып келеді, сондықтан бірдей  тұлғалардың болуы мүмкін емес. Адамның тек қана өзіне тән белгілері мен  психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығын «индивидуалдылық» деп атайды.

Жеке адам" түсiнiгiне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мəндi сапалары еленедi. Адамның əлеуметтiк мəнi оның қоғаммен байланысында қалыптасады да көрiнiс бередi.

Əрқандай қоғамға орай адамның қасиет, сапа өлшемдерi əрқилы келедi. Қоғам социологиясы нақты қоғамның психологиялық типiн анықтап отырады.

Жеке адам көп сатылы құрылымға ие. Осыдан жеке адам психологиялық  құрылымының ең жоғарғы да жетекш i деңгейi қажеттілiк - себеп аймағы - жеке адамнынр бағыт-бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзiне қатынасынан жəне қоғамдық еңбектк мiндеттерiнен туындайды. Сонымен бiрге, жеке адам үшiн мəндi құбылыс тек оның ұстанған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас мүмкiндктерiн iске асыру қабiлет де үлкен маңызға ие. Ал, бұл өз кезегiнде адамның iс-əрекеттiк икемдiлiгiне, оның қабiлет, бiлiмi жəне ептiлiгiне, көңiл-күй, ерiктiк жəне ақыл-ой сапаларымен байланысып жатады.

Адам өмiрге дайын  қабiет, мiнез жəне қызығуларымен  келмейдi, бұлардың бəрi белгiлi табиғи негiзде адамның өмiр барысында  қалыптасады. Адам тəні негiзi, яғни генотипi оның анатомиялық-физологиялық ерекшелктерiн, жүйке жүйесін крзғалысын белгiлейдi. Биологиялық құрылым иесi-адам өткен əулеттердiң бiлiм, салт, заттай жəне рухани мəдениет күйiнде топталған өмiр тəжiрибесiн игерумен ғана жеке адам дəрежесiне көтерiледi.

Жеке адам дамуы - өз мүмкiндктерiн  үздксiз кеңiтп, қажеттiлктерiн арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейi нақты адамға тəн болған қарым-қатынастар аймағымен өлшенедi. Даму дəрежесi мардымсыз тұлғаның адам аралық қатынастары да өте жай, күнделiктi тiршiлiк күйнен аспайды. Ал даму деңгейi жоғары болған адам өзiнi  рухи мəртебелiгiмен, қоғамды  мəндi құндылық-тарымен ерекшеленедi.

Жеке адам тұрақты  қасиеттер жиынтығымен дараланады, тұлғаның барша ерекшелiктерi оның тума, нəсiлдк жəне əлеуметтiк-мəдени сапаларының бiрлiгiнен қалыптасады.

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. Алдамұратов. Жалпы психология. Алматы. 1996.

2 Гиппенрейтер Ю.Б.  Введение в общую психологию  Мосвка. 1988.

3 Ғабдулин Б. Жеке  адамның өмірлік позициясы. Алматы. 1985.

4 Қ.Жарықбаев. Психология. Алматы. 1993.

5 Қ.Жарықбаев. Жантану  негіздері. Алматы. 2002.

6 Мерлин В.С. Очерк  теории темперамента. Москва. 1964.

7 Н.М. Итбаев. Жалпы  психология. Ақмола. 1992.

8 Немов Р.С. Психология. В 3-х т.Т.1. Москва. 2003.

9 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Москва. 1989.

10 Сеченев И.М. Таңдамалық  философиялық және психологиялық 

шығармалар. Москва. 1947.

11 Сәбет Бап-Баба. Жантану негіздері. Алматы. 2004.

12