Тұлғаның әлеуметтік психологиялық сипаттаммасы

МАЗМҰНЫ

 

 

Кіріспе                              4

1 Жеке адамның дамуында  туа біткен биологиялық  ерекшеліктерімен  әлеуметтік  ерекшеліктердін мәні

1.1 «Адам», «Индивид», «Тұлға» және  «даралық» түсініктер ерекшеліктері 6

1.2 З.Фрейдтін  адам тұлғасының «Мен (Эго)» моделі             9

1.3 Тұлға қасиеттері және  ерекшеліктері              15

2  Тұлғаның әлеуметтік психологиялық  сипаттаммасы

2.1 Әлеуметтік ортадағы жеке тұлға проблемасы                                           23

2.2 .Жеке тұлғаның әлеуметтік –психологиялық қасиеттері                        26

Қорытынды                                                                                                            29

Қолданылған әдебиеттер тізімі                                                                            30

 

КІРІСПЕ

 

 

Адам – бір жағынан  қарасақ, саналы ойлауға және сөйлеуге қабілетті еңбек етіп, сыртқы ортаны танып және оны белсенді түрде  өзгерте алушы биологиялық ағза болып табылады. Екінші жағынан, адам – ол Қоғам мүшесі. Ол – адамға тән  ең басты белгі, себебі қоғамдық өмір  мен қоғамдық қарым-қатынастар адамның биологиялық ұйымын өзгертіп-өзіне бағындырды.

Психологияда «адам» түсінігінен басқа да «индивид», «тұлға», «индивидуалдылық» сияқты ұғымдар қолданылады. Индивид –  адамды тек қана биологиялық ағза ретінде қабылдау деген сөз. Ал. «тұлға» немесе «жеке адам» түсінігінің мәне – адам - әлеуметтік қоғам мүшесі. Әр адамның өмірі мен іс-әрекеті, тәрбиесі мен білімі әр түрлі және қайталанбас болып келеді, сондықтан бірдей  тұлғалардың болуы мүмкін емес. Адамның тек қана өзіне тән белгілері мен  психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығын «индивидуалдылық» деп атайды.

Жеке адам табиғаты жағынан «әлеуметтік» бола тұрып, өзінде «биологиялық ұйымның» іздерін  ұстап келеді. Жеке адамның  дамуында туа біткенбиологиялық ерекшеліктер мен  өмір сүру барысында иеленген, әлеуметтік ерекшеліктердің мәні қандай, олардың  бір-бірімен байланысы мен бір-біріне қатынастары қашншалықты зор?

Көптеген психологиялық  концепцияларда  «адамның психикасына  биологиялық жағдай  жасалған» деген пікір айтылады. Бұл көзқарасты ұстанатын болсақ, онда адамның қасиеттері мен ерекшеліктері туа пайда болған. Отандық психологияның өкілдері болса «жеке адам табиғаты жағынан әлеуметтік болып табылады, оның психикалық қасиеттері, творчестволық белсенділігінің даму көздері қоршаған әлеуметтік отада, қоғамда» деген көзқарасты ұсынады.

Жеке адамның даму процесі оның  көп адамдар өтіп кеткен өмір жолын, өмірдің әлеуметтік және қоғамдық жақтарына үйрену процесі  ретінде қарастырылады. Биологиялық  ерекшеліктер адамның мінезін, қабілеттерін анықтай алмайды, олар психикалық даму жағдайының алғашқы сатысы, алғышарты ретінде болады.

Адам – бір жағынан  қарасақ, саналы ойлауға және сөйлеуге қабілетті еңбекетіп, сыртқы ортаны танып және оны белсенді түрде өзгерте алушы биологиялық ағза болып табылады. Екінші жағынан, адам – ол Қоғам мүшесі. Ол – адамға тән  ең басты белгі, себебі қоғамдық өмір  мен қоғамдық қарым-қатынастар адамның биологиялық ұйымын өзгертіп-өзіне бағындырды.

Тұлға әлеуметтік өзара қиымл -әрекеттер мен қатынастардың бірінші өкілі.  Ал тұлға дегеннің кім екенін анықтау үшін әуелі «адам», индивид, индвидуалдық» ұғымдарда түсіну керек.

Тұлғаның әлеуметтік мәнін ашыпкөрсету тұтас күйінде  емес, қайта оның нақтылы көріністерін зерттейтін жекеленген қоғамдық ғылымдар үшін өте маңызды. әлеуметтануда – тұлға көьіне көп қоғамдық, әлеуметтік қатынастардың субъектісі ретінде қаралады. әлеуметк қатынастар адамның ішкі дүниесімен қабыса отырып, айналадағы ақиқатқа деген оның тұлғалық көзқарасы ретінде көрініс табады.

Курстық жұмыс  мақсатты «адам», «тұлға» және «даралық» түсініктерінің ерекшеліктеріен  зерттеу

Курстық жұмыс  міндетті

1.  «адам», «тұлға» және «даралық» түсініктеріне анықтамма беру

2. «адам», «тұлға» және «даралық» ерекшеліктерін анықтау және айырмашылықтарын белгілеу

3. Тұлғаның әлеуметтік психологиялық сипаттамасын анықтау

4. Тұлға қасиеттері және  ерекшеліктерін талдау

Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлім мен қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен  тұрады

 

1 Жеке адамның дамуында туа біткен биологиялық ерекшеліктер  мен әлеуметтік ерекшеліктердің мәні

 

1.1 «Адам», «Индивид»,  «Тұлға» және «даралық» түсініктер  ерекшеліктері

 

 

Жеке адам табиғаты жағынан «әлеуметтік» бола тұрып, өзінде «биологиялық ұйымның» іздерін  ұстап келеді. Жеке адамның дамуында туа біткен биологиялық ерекшеліктер мен  өмір сүру барысында иеленген, әлеуметтік ерекшеліктердің мәні қандай, олардың  бір-бірімен байланысы мен бір-біріне қатынастары қашншалықты зор?

Көптеген психологиялық концепцияларда  «адамның психикасына биологиялық жағдай  жасалған» деген пікір айтылады. Бұл көзқарасты ұстанатын болсақ, онда адамның қасиеттері мен ерекшеліктері (мінез, қабілет және т.б.) туа пайда болған. Отандық психологияның өкілдері болса «жеке адам табиғаты жағынан әлеуметтік болып табылады, оның психикалық қасиеттері, творчестволық белсенділігінің даму көздері қоршаған әлеуметтік отада, қоғамда» деген көзқарасты ұсынады.

Жеке адамның даму процесі оның  көп адамдар өтіп кеткен өмір жолын, өмірдің әлеуметтік және қоғамдық жақтарына үйрену процесі ретінде қарастырылады. Биологиялық  ерекшеліктер адамның мінезін, қабілеттерін анықтай алмайды, олар психикалық даму жағдайының алғашқы сатысы, алғышарты ретінде болады. [3]

Дара адам - "homo sapiens" тектi лердi ң өк i лi, адамдық даму нышандарының иесi -нақты адам.

Даралық - нақты адамның  табиғи жəне əлеуметт iк қабылдаған қайталанбас ерекшелiктерi мен қасиеттерi.

"Жеке адам" түсiнiгiне  байланысты ең алдымен адамның  қоғамдық мəндi сапалары еленедi. Адамның əлеуметтiк мəнi оның қоғаммен байланысында қалыптасады да көрiнiс бередi.

Əрқандай қоғамға орай адамның қасиет, сапа өлшемдерi əрқилы келедi. Қоғам социологиясы нақты қоғамның психологиялық типiн анықтап отырады.

Жеке адам көп сатылы құрылымға ие. Осыдан жеке адам психологиялық құрылымының ең жоғарғы да жетекшi деңгейi қажеттiлік - себеп аймағы - жеке адамның бағыт-бағдарынан, оның қоғамға, басқа тұлғаларға, өзi не қатынасынан жəне қоғамдық еңбекті мiндеттерiнен туындайды. Сонымен бiрге, жеке адам үшiн мəндi құбылыс тек оның ұстанған бағыттары ғана емес, оның өз қатынас мүмкiндктерiн iске асыру қабiлетінде үлкен маңызға ие. Ал, бұл өз кезегiнде адамның iс-əрекетт iк икемдi лiгiне, оның қабi лет, бiлiмi жəне ептiлiгiне, көңiл-күй, ерiктiк жəне ақыл-ой сапаларымен байланысып жатады.

Адам өмiрге дайын  қабiлеттiмен жəне қызығуларымен келмейдi, бұлардың бəрi белг iлi табиғи негiзде адамның өмiр барысында қалыптасады. Адам тəның негiзi, яғни генотипi оның анатомиялық-физологиялық ерекшелктерiн, жүйке жүйесін козғалысын белгiлейдi. Биологиялық құрылым иесi-адам өткен əулеттердiң бiлiм, салт, заттай жəне рухани мəдениет күйiнде топталған өмiр тəжiрибесiн игерумен ғана жеке адам дəрежесiне көтерiледi. Адам – бір жағынан қарасақ, саналы ойлауға және сөйлеуге қабілетті еңбекетіп, сыртқы ортаны танып және оны белсенді түрде өзгерте алушы биологиялық ағза болып табылады. Екінші жағынан, адам – ол Қоғам мүшесі. Ол – адамға тән  ең басты белгі, себебі қоғамдық өмір  мен қоғамдық қарым-қатынастар адамның биологиялық ұйымын өзгертіп-өзіне бағындырды.

Психологияда «адам» түсінігінен басқа да «индивид», «тұлға», «индивидуалдылық» сияқты ұғымдар қолданылады. Индивид –  адамды тек қана биологиялық ағза ретінде қабылдау деген сөз. Ал. «тұлға»  немесе «жеке адам» түсінігінің  мәне – адам - әлеуметтік қоғам мүшесі. Әр адамның өмірі мен іс-әрекеті, тәрбиесі мен білімі әр түрлі және қайталанбас болып келеді, сондықтан бірдей  тұлғалардың болуы мүмкін емес. Адамның тек қана өзіне тән белгілері мен психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығын «индивидуалдылық» деп атайды. [2]

Жеке адам дамуы - өз мүмк iндктерi н үздкс iз кең iтп, қажетт iлктерi н арттырып барумен байланысты. Осы даму деңгейi нақты адамға тəн  болған қарым-қатынастар аймағы-мен өлшенедi. Даму дəрежес i мардымсыз тұлғаның адам аралық қатынастары да өте жай, күнделiкт i тiрш i л i к күйбе қЫен аспайды. Ал даму деңгейi жоғары болған адам өзi н i ң рухи мəртебелi г iмен, қоғамды  мəнд i құндылық-тарымен ерекшеленедi.

Əрбiр дара адам өзi н i ң қоғамдағы өмiрлк  əдептерi н реттеумен күнделiкт i тiрш i л i к проблемаларын шеш iп бередi. Бiрдей қиыншылық, кедерг iлерд үш шеш iмi н əр адам өз əдi с, тəсi лдерiмен табуы мүмк iн. Осыдан, жеке адамды танып, бiлу iн сол адамның алдында тұрған өмiрлк мiндеттерiн, оларды iске асыру жолдары мен өмiр барысында ұстанған принциптерiн жете бi лу қажет.

Қоғамдық  қатынастарға араласып жəне оларды бас-шылыққа  ала отырып, адам сол қатынастардың ықпалында қалып қоймайды. Əрқандай дара тұлға өз дербестiгi мен ерекшелiгiне ие.

Жеке адамның дербестiгi оның ең жоғары психикалық сапасы - рухани дүниес iмен ұштасады. Рухани дүние дегенiмiз адам мəнiнiң ең бик көрiнiсi, оның жалпы адамзаттық инабат парызды түсiне бiлуi, болмыстағы өз орнына сай қызмет ете алуы. Жеке адамның рухани жетiлгендiгi - бұл жоғары дəрежедег i саналық жетiлу, iзгi мұраттарды басшылыққа алу, сонымен бiрге, жаман ниеттер мен мезеттiк шен-шекпеннен, жалған белсендiлк пен өтiрiк-өсектен өзiн аулақ ұстай алуы. Ал адамның мұндай қасиет, сапаларды өз бойына дарытуы көбi не қоғамдық салтқа тəуелдi. Қоғамны даму дəрежес i неғұрлым төмен болса, ел iшiнде баршаны бiрдей теңестру принципi өрiс алады да, ондай қоғам мүшелерiнiң көбi құлдық бағыну күйiнен арыла алмайды. Дербестiгiнен айырылып, өз бетнше ой жүгiртпеген адам, өзiн тұлғалық дамыту ниетнен ажырап қалады. [1]

Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрiсiне, əртүрлi əлеуметтiк өмip аймағында қызмет ете алу қабiлетi не байланысты келедi. Шығармашыл тұлға ткелей қоршаған əлеумет шеңберi нде қалып қоймай, өзiн ауқымды қоғам аймағы негiзiнде қалыптастыруға ұмтылыс жасайды. Мұндай адам бойында өзi жасаған қауымның, тiптi бүкiл қоғамның болашақ өркениет көрiнiп, ол өз дəуiрiнiң сапалық деңгейiнен көшiлгерi жүредi. Жеке адамның өз дербестгiне ие болуы оның тұйық əлеуметт iк топқа бағынышты еместiгiн көрсетумен бiрге сол адамның жоғарғы деңгейде кемелденгенiнiң дəлелi.

Жеке адамның дамуы, яғни оның əлеуметтiк ұнамды қасиеттерiнiң  қалыптасуы белгiлi қоғамдық қолдау мен  əлеуметтiк қажетсiнудi керек етедi.

Дара адамның жеке адам санатына көтерiлуiүшiн маңызды  факторлар: идентификация, яғни дара адамның өзiн басқа адамдармен теңестре, қоғам талабына сай болу ниетмен қалыптасып бару процесi; персонализация - дара адамның өз басының басқа адамдар өмiрiнде қадiрi барын түсiне бiлуi, сонымен бiрге, нақты əлеуметтiк топта өзiнiң кiсiлiк мүмкiндктерiн iске асыра алуы.

Басқа əлеумет  мүшелерiмен жеке адам өз "Менi" негiзiнде қатынас түзедi. Ғылымда "жеке адамдық рефлексия" деп аталған бұл "Мен" ұғымы өзi iшiнде əр адамның өз жөнiндегi танымын, өз мүмкiндктерiн жəне өз қадipiн сезе бiлу сияқты сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзi не өзi берген бағысының астам не төмен болуынан сол адамның iшкi жан арпалыстары келiп шығады.

Адам өмiрi нақты тарихи-əлеуметтiк аймақта жүрiп жатады. Дүниелi қ жағдаяттар өндiру ерекшелiгi, тұтыну аймағы, əлеуметтiк қатынастар адамның тұрмыс салтын анықтап, оның тұрақты қылық əрекеттерiн белгiлейдi.

Əрқандай жеке адам өзін өмiрлiк салтын, жеке қүндылық бағыттарына орай тipuimiк жағдайларын өзгертудiң, қайта құрудың жалпыланған, тұрақты тəсi лдер жүйесiн түзiп барады. Осыдан адамның тұрмыс, тршi лк салты оның жалпы өмiр сүру, қоғамдағы өз орнын иелеудi ң бағдарына айналады. Əлеуметт iк құнды салт-бағыттан адамның жоғары инабатты, жасампаздық өмiрi, рухани-этикалық, рухани-эстетикалық дүниетанымы туындайды. Адам өмiрi, осыдан, бiр мезеттiк ықпалдар билiгнде қалып қоймай, iшкi заңды-лықты ниет-себептер жүйесiн арқау етедi, өзiнiң əлеуметтiк мəндi, мағыналы мұраттарын барластыра, саналы бағытта жасау мүмкiндiгiн алады.

Тұрмыс-салт бағыты тұрақтанбаған  адам күнделкті күйбеңнен аса алмайды, осыдан мүмкiндiктерiн толық жүзеге асыра алмай, өмiршеңдiгi кемидi, рухани-адамгершiлiк талап-тары тарылады.

Жеке адамдағы барша  өмiрлк күйзелiс - ауытқулар оның өзiндк "Менiн" танымаудан, объективтi мəндi жеке басының құнды тараптарын сезiне алмаудан келiп шығады. Жеке адам болмысының ең айқын көрсеткiшi - оның өз психикалық жағдайын басқара алу жəне əрекет-қылықтарын қоғам қалыптастырған өлшемдерге икемдестiребiлу дəрежесi. [9]

 

 

2.  З.Фрейдтін  адам тұлғасының «Мен (Эго)» моделі

 

 

Психоанализ емдеу әдісі  ретінде пайда болды, бірақ та бірден дерлік ол психологиялық факторды алу құралы ретінде қабылданды. Пациенттердің  еркін ассациацияларының анализі  З.Фрейдті мынадай қорытындыға  әкелді, үлкен тұлға аурулары балалық  шақтағы уайымдардар туындайды. З.Фрейд бойынша балалық уайымдардыкң сексуалдық табиғаты болады. Бұл махаббат пен әкесінен шешесін жек көру, ағасынан апасын қызғану сезімдері және тағы дабасқалар. Зерттеулерді жүргізе отырып поциенттердің еске алуларының еркін ассоциацияларының, түстерінің мағынасын түсінуге қабілетсіздігітаң қалдырды. Олардың өмірлерінің тұтас бір қалаң қабатты – санасыз деңгейі - олардың жүріс-тұрыстарының аса маңызды детерминантты, олармен жоққа шығарып, жақтырылмады. Дәл осы, аса маңызды жүріс-тұрыстың санасыз детерминанттары Фрейд үшін зерттеу пәні болып табылды. Фрейдтің екі жаңалығы – санасыздықты ашу және сексуалды бастаманы ашу – психоанализдің теоретикалық концепциясының негізін қарайды.

З. Фрейд адам тұлғасының өз моделін ұсынды. Тұлға үш негізгі компоненттерден тұрады: «Ол (Ид)», «Мен (Эго)», «Менен де жоғары (Сепер – Эго)». «Ол» - аса премитивті компонент, «тартымды қызығушылықтаордың бурқанған қазаны» инстинктердің тасушысы, сексуалдық энергия либидоны сыйдырғузышысы. «Ол» иррационалды және саназсыз бола отырып, ляззат принципіне бағынады. «Мен» инстанциясы шындық принципіне негізделеді және сыртқы әлем ерекшеліктерін, оның қабілеттерін және қарым-қатынасын еске алады. «Менен де жоғары» моральдік нормаларды тасушы болып келеді. Тулғаның бұл бөлігі сыншы мен сынзор ролін атқарады. Егер «Мен», «Олды» қанағаттандыратын, бірақ «Менен де жоғары» қайшы келетін әрекет жасаса, онда ол кінә сезімін, ар-ұят жағынан жазаланады. «Менге», «Ол», «Менен де жоғары» және шындық жағынан қойылатын талаптар бір-бірімен келіспейтіндігінен, оның шыдатқызбайтын қысымды тудыратын конфликт жағдайында амалзыздай болады. Онда тұлға «Қорғану механизмдері» арқылы сақталынады, мысалы оларға регрессия, ығыстыру, сумбилмация және тағы да басқалары жатады.