Отбасы тәрбиесінің психологиялық педагогикалық негіздері

         А.С.Макаренконыњ отбасы тєрбиесі теориясына ќосќан ‰лес мол, оныњ осы мєселе жµнінде “Ата-аналар кітабы” жєне “Балаларды тєрбиелеу туралы лекциялары” балаларды отбасында тєрбиелеу жµніндегі µте мањызды ѓылыми жєне кµркем єдебиеттер болып есептелінеді. Б±л ењбектер ата-аналар арасында ж‰ргізілетін педагогикалыќ ‰гіт ж±мысынан бастап, оны µрістетуге жєне б‰кіл тєрбие ж±мысыныњ ќ±лаш жоюында ерекше роль атќарады. “Отбасы-µте ‰лкен жєне аса жауапты ж±мыс б±л ж±мысты ата-аналар басќарады, б±л ‰шін ќоѓам алдында, µз баќыты жєне балалары алдында жауап береді”,-деді А.С.Макаренко.[10]

А.С.Макаренконыњ пікірінше, отбасы тєрбиесіне керекті  басты жаѓдайлар: отбасындаѓы ењбектіњ д±рыс ±йымдастырылуы, д±рыс ќ±рылѓан тєртіп, ата-аналардыњ отбасындаѓы басќа м‰шелерініњ арасындаѓы с‰йіспеншілік жєне сыйлау, ата-аналармен ересек отбасы м‰шелерініњ шын беделініњ болуы. Ал шын беделге негіз болатын жаѓдайлар: отбасындаѓы ересектердіњ µздерініњ азаматтыќ міндеттеріне жоѓары жауапкершілікпен ќарауы, балаларѓа д±рыс, ретімен с‰йіспеншілік білдіруі жєне талап ќоя алуы. Сµйтіп, Макаренконыњ кµрсетуінше, отбасындаѓы тєрбие жымысыныњ шын мєні балалармен сµз, ‰гіт ж‰зінде ќатынас жасауды емес, отбасы мен балалар µмірін д±рыс ±йымдастыруда.

         Бала тєрбиесіндегі ата-ана беделініњ  мањызын д±рыс т‰сінбеу жєне  оны ќолдану тєсілдерін психология-педагогикалыќ  т±рѓыдан зерделей алмауы салдарынан  отбасы тєрбиесінде жањсаќтыќтар  кетіп жатыр.

         Халќымыз “Беделдіњ келуі ќиын, кетуі оњай”, ал жалѓан бедел  жаќсы атаќ єпермейді дейді.  Ќазаќ тілініњ т‰сіндірме сµздігінде  бедел-ќадір, ќ±рмет, абырой, атаќ, дањќ  деп ,осыѓан орай, м±нда беделі  саќталады, бедел- салды, ќадірін,  абыройын бетке ±стады, беделі артты, атаќ абыройы жоѓарылады, беделін кµтерді, абыройы артты, ќ±рметке бµленді, дањќы шыќты немесе беделін тµкті, беделін т‰сірді, беделді,сыйлы, ќ±рметі деп келтірілген. Ќарап отырсаќ, осы сµздердіњ барлыѓыныњ педагогикалыќ астары бар.

        Отбасы тєрбиесіне ќатысты ѓылыми-теориялыќ  єдебиеттерді талдау, ата-аналар  арасында ж‰ргізілген наќты практикалыќ  материалдарды зерделей келе, педагогикалыќ шарт-баланы жаќсы ой, жайдары мінез, пайдалы істерге жетелеп, еліктететіњ жаѓымды педагогикалыќ жаѓдай деп ±йѓардыќ. Демек, отбасы тєрбиесініњ педагогикалыќ шарттары дегеніміз балаѓа тєрбиелік ыќпал ету ‰шін ата-ана жєне басќа да отбасы м‰шелері тарапынан жасалѓан жаѓымды жаѓдайлар. Ол отбасыныњ материалдыќ, рухани ахуалын ќамтиды деп аныќтама беріп, оларды тµмендегідей сипаттамаѓа келтіруге болады:

         Бірінші, ата-ана отбасы тєрбиесіндегі  алѓа ќоятын маќсатын аныќтап  алѓаны жµн. Б±ны баланыњ болашаќ  кєсібімен ѓана байланыстыру  жансаќ. Педагогика ѓылымыныњ ж‰здеген  жылдардан бергі тєжірибесіне с‰йенетін болсаќ, ол маќсат б‰кіл адамзат ‰шін біреуі ѓана-баланы адамгершілікті болуѓа тєрбиелеу, єрине, б±л µте ќиын.

         Екінші, тєрбиеніњ маќсатын айќындап  алѓан соњ енді осы жаќсылыќтыњ  ‰лгі µнегесін кµрсету ата-ананыњ  жаѓымды ыќпал етуініњ екінші педагогикалыќ шарты. Б±ны болашаќтан ‰міті бар єр ата-ана µзінен бастауы керек. Айталыќ, отбасылыќ тєртіпті ж‰зеге асырудан б±рын, тєртіптіњ не екенін жєне тєртіпті адам ќандай болатынын мыњ ауыз “мылжыњ” сµзден гµрі ±рымтал ісінен кµрсету. Одан соњ барып балалардан жєне басќалардан тєртіпті талап ету.

        ‡шінші, арнайы педагогикалыќ білімі  жоќ адамдар, ата-аналар аздап  болса да, осы ілімнен хабардар  болуѓа ±мтылѓаны абзал. Б±л  отбасы тєрбиесінде баланыњ мінез-ќ±лыќ  ерекшеліктері, ішкі жан д‰ниесі, ќалауы мен с±рау талаптарын тура тањдап алуѓа кµмектеседі. Б±л ретте педагог ѓалымдар, баланыњ с±рау талаптарын ќанаѓаттандырудыњ мµлшерден аспауын талап етеді, єйтпегенде, шегінен шыѓып кетсе, пайдадан зияны кµп болатыны психология-педагогикалыќ єдебиеттерде айтылып келеді.

        Тµртінші, ата-ана беделін орынды  пайдалану. Осыѓан орай, аса дарынды  педагог А.С.Макаренко, мынадай  бедел т‰рлерін белгілеген:

• аулаќтыќ бедел, µзімшіл, менмендік, µсиетшіл ќазымыр,

с‰йіспеншілік ќайырымды, достыќ, сатып алу арќылы балалар алдында µз беделін саќтауѓа, сол арќылы тєрбиелеуге ±мтылу.Осылардыњ ішіндігі ењ тиімді, ыќпалы ќуаттысы-с‰йіспеншілік, ќайырым, достыќ арќылы пайда болѓан бедел.

        Бесінші, отбасында орнаѓан тєртіп  пен єдептілік салт-дєст‰рі.

Жалпы м‰шелерініњ ќарым-ќатынас сипаты. Ол сый-ќ±рметке, не айќай- ±йќайѓа, ±рыс-кріс пен балаѓат сµзге ќ±рылѓан ба? Міне, осыныњ µзі-аќ отбасы тєрбиесіндегі ата-ананыњ ролін кµрсетеді. Егер, отбасыныњ ересек м‰шелері, ата-ана ±лттыќ салт-дєст‰рге ќ±рылѓан тєрбие сипатын ±станса ќалт кетпейді. М±нда береке-бірлік, сый-ќ±рмет єр м‰шеге тиісті болып, жаѓымды эмоциялыќ тыныс орнайды. М±ндай ата-аналардыњ болашаѓы н±рлы, балалары баќытты деуге болады.

         Алтыншы шарт-отбасы м‰шелерініњ  баќытты болуына тура

жол кµрсетеді. Ол-ќуаныш сезімі. А.С.Макаренко “Хотите, чтобы были хорошие дети-будтье счастливы” деген. Ал енді оныњ баќытты болу дегенін, ќалай ±ѓыну керек ? Негізгі баќыт дегенді біреу-байлыќ, біреу- мансап десе, кµпшілік адам µзіне не жетпесе соѓан мол ќолы жетсе, баќытты болар едім дейді. Ѓалым-педагог А.С.Макаренко, µмірдіњ µзі баќыт дейді. Ал, баќытты болудыњ басы ќанаѓатшыл болу. Барына риза болып, денсаулыќ пен адал ењбектіњ µзі баќыт емес пе. Сондыќтан барына ќуанып, отбасына да ќуаныш орнату – ата-ананыњ ‰лкен бір мањызды міндеті. Оныњ мазм±ны мен µлшемдері 2-кестеден кµруге болады.

 

 

                             

 

	Шарттары	Мазм±ны
1.	Отбасы        тєрбиесініњ маќсаттылыѓы	1. Бала болашаѓын  болжауы 2. Баланы д±рыс тєрбиелеуге ынтасы 3. Адамгершілік  баѓытты ±стануы
2.	Жаќсы ‰лгі-µнеге      кµрсету                    м‰мкіндіктері	4. Ата-ананыњ  шынайы беделініњ болуы 5. Єке-шешеніњ  µзара сыйластыќ ќарым-ќатынас 6. Балаларыныњ  арасында сыйластыќ, достыќ ќарым-ќатынас орната білуі 7. Басќалармен  сыйластыќ ќарым-ќатынас болу
3.	Ата-ананыњ    педагогикалыќ   білімі	8. Балалардыњ  жас ерекшелігі педагогикасы  мен  психологиясынын мєліметтенуі 9. Тєрбиелеу  ±станымдарын (принциптерін)      мењгеруі 10. Болжампаздыѓы пед. жаѓдайларды шеше білуі
4.	Ата-ана беделін  д±рыс пайдалана            білу	11. Балаѓа сµзін  тыњдата білуі 12. Баланы соњынан  ерте білуі  13. Баланы жаќсыѓа  еліктете алуы 14. Балаѓа жаќыны, сырласы, аќылшысы бола        білу
5.	Отбасы тєртібі   туралы білімі,  іскерлігі/білімі/	15. Отбасында  да тєртіп орнатуы 16. Отбасы тєртібін  балаѓа мойындатуы 17. Тєртіп туралы  білімі  18. ¤зі тєртіп  ‰лгісі болуы
6.	Отбасында  пед.  жаѓымдыќты        орнату	19. Баланыњ µзіне  сенімін арттыра білуі 20. К‰нделікті µмірден ќуанышты сєттер таба       білуі 21. Баланыњ жаќсылыѓын  арттырып, жаманын         жасыра білуі 22. Баламен бірлескен  іс-єрекетте ќуаныш        сезімін туѓыза білуі.

            2-кесте. 

 

                                                     Ќорытынды:

        ‡здіксіз тєрбиеніњ басты сатысы-отбасы. Отбасында бала ењбек етуге, µмір с‰руге єлеуметтік ќатынас тєжірибесін игеруге ‰йренеді, отбасында µзіндік µмірлік кµзќарасы ќалыптасады.

        Ќазіргі єлеуметтік, экономикалыќ  ќиындыќтарды бастан кешу кезінде отбасы адамѓа ењ жаќын жылылыќ сезім, т‰сінушілік, с‰йіспеншілік сыйлайтын негізгі орта. Сондыќтан б‰гінгі к‰ні отбасыныњ мєні, отбасыныњ тєрбиелік рµлі арта т‰суде. Єр уаќытта “отбасы”, “туѓан ‰й” адам ‰шін ењ басты ±ѓымдардыњ бірі болып келген.

        Отбасы тєрбиесі адам таѓдырына да ыќпал етеді. ¤йткені отбасы беретін µмір сабаѓын балаѓа ењ жаќын адамдары-ата-анасы, ата-єжесі ‰лкен аѓалары мен апалары береді, сол себептен оныњ тєрбиелік потенциялы мол, онымен басќа адамдар, басќа тєрбие институттары тењ келе алмайды.

        Отбасы тєрбиесі к‰рделі ж‰йе, оѓан т±ќым-ќуалаушылыќ, ата-ананыњ, баланыњ денсаулыѓы, материалдыќ-экономикалыќ, єлеуметтік жаѓдайы, т±рмыс дењгейі, отбасыныњ ќ±рамы, т±рып жатќан жері (ќала, ауыл), отбасындаѓы балаѓа деген ыќылас т.б. жасайды. Єрбір отбасыныњ негізгі функцияларына ±рпаќты жалѓастыру жєне оны сапалы етіп тєрбиелеу жатады.

        Бала мектепке барѓаннан бастап, отбасында жєне мектепте тєрбие  ж±мыстары ќатар ж‰ргізіледі.  Оќу мен оќушылардыњ ќоѓамѓа  пайдалы іс- єрекеттері отбасындаѓы ‰й шаруасына  кµмектесу міндеттерімен ±штасады. Бала отбасындаѓы жалпы ењбекке µз ‰лесін ќосып отыруы керек. Кµптеген ата-аналар баќытты балалыќ шаќтыњ мєнін д±рыс т‰сінбегендіктен, балаларын ‰й шаруасы ж±мыстарына салады. Б±л кµбінесе µзімшілдік, жалќаулыќ, µз міндеттері мен борышын т‰сінбеушілік, жауапсыздыќ секілді  теріс ќасиеттерідіњ ќалыптасуына алып келеді. Отбасы тєрбиесінде осындай келењсіз ќасиеттерден аулаќ болу ‰шін ата-аналарѓа арналѓан педагогикалыќ аѓарту ж‰йесініњ болуы ќажет. Баланыњ ынтасын, ќызыѓушылыѓын байќап, оныњ µзін-µзі дамыту ‰шін ќандай жаѓдай жасап, ыќпал етуі керектігін кез келген ата-ана біле бермейді. Єр бір ата-ананыњ баласына деген д±рыс ниетті, оныњ болашаѓынын к‰ткен ‰мітініњ орындалуы мен ата-анасыныњ бала тєрбиелеудегі білімніњ ж‰йелілігі де кµп жаѓдайда ‰йлесімін таба алмайды. Демек, отбасында бала тєрбиесі д±рыс ±йымдастырылуы ‰шін оныњ наќты ќасиеттерін дамытуѓа кµњіл бµлініп, белгілі ережелерді саќтай білуі керек. М±ндай жаѓдайда мектептер ата-аналардыњ педагогикалыќ білімі мен мєдениетін жетілдіруді ќамќорлыќќа алуы тиіс. Педагогтар єрбір отбасына тєрбиеніњ міндеттерін аныќтауѓа жєне баланыњ µмірін, оныњ барлыќ єрекеттерін ±йымдастыру талаптарыныњ мектеп пен отбасындаѓы байланысын аныќтауѓа кµмектесуі керек.

         Ата-аналарѓа бала туралы, оныњ  даму зањдылыќтары мен жеке басыныњ ќалыптасу жолдары туралы арнайы білім беру мектептіњ міндеті болып табылады. Сынып жетекшілері осы маќсатта єрбір сынып ата-аналармен психология, педагогика, анатомия, физиология жєне гигиена мєселелері бойынша єњгімелер µткізуді ±йымдастыру. Теориялыќ біліммен ќатар наќты тєрбиелеу єдістерін, яѓни балалармен ќалай сµйлесу керек, ‰й шаруасына кµмектесу барысында баланы ќалай баулып отыры керек, таѓы сол сияќтыларѓа байланысты педагогикалыќ µнер негіздерін т‰сіндіру ќажет.

          Ќорыта келгенде отбасындаѓы  бала тєрбиесінде мындай проблемалар кездеседі: Шектен тыс ќамќорлыќ жасау, отбасыныњ материалдыќ жаѓдайыныњ тµмендігі, ата-ана мен баланыњ арасындаѓы т‰сінбеушілік, ќарым-ќатынастыњ жетіспеушілігі осылардыњ бєрі баланыњ тєрбиесіне кері єсерін тигізеді. Міне осыларды жењу ‰шін ата-аналар баламен тыѓыз байланыста болып, жастайынан тєрбиелеу керек. Олардыњ араласатын ќ±рбы-ќ±рдастарын біліп, бос уаќытын тиімді ±йымдастыруѓа кµњіл бµлуі тиіс. Осы айтќандарды ата-ана ±станатын болса, онда отбасындаѓы проблемалар азая т‰сер еді. ¤з таќырыбыма байланысты осындай зерттеу ж±мыстарын ж‰ргіздім.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

СІЛТЕМЕ

 

 

1. А.Құнанабаев.
2. М.Жұмабаев.
3. Ж.Баласағұни.
4. Ы.Алтынсарин.
5. Л.Д.Столяренко.
6. Ж.Қоянбаев.
7. М.Әуезов.
8. К.Д.Ушинский.
9. В.Гете.
10. А.С.Макаренко

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған єдебиеттер тізімі:

 

 

1.Афанасьева  Т.М. Семья.-А., Мектеп. 1989. 54-57 б.

2. Алешина Ю.Е.  Индивидуальное и семейное психологическое  консультирование.-изд-е.-М., Класс, 2002.167-169 б.

3.Алешина Ю.Е., Гозман Л.Я., Дубовская Е. М. Социально-психологичекие методы исследования супружеские отношений (спецпрактикум по социальной психологии).-М., МГУ, 1987. 197-214 б.

4.Ананьев Б.Г.  Опроблемах современного человекознания.-М., Наука, 1977.108-111 б.

5.Андреева Г.М.  Соцмальная психология.-М., Аспект-Пресс, 1998. 96-100 б.

6.Баркан А. Практическая психология для родителей, или Как научиться понимать своего ребенка.-М., Аст-Пресс, 1999. 71-73 б.

7.Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. (Психологическое исследование).-М., Просвещение, 1968. 43-49 б.

8.Берримен Д.Психология и вы./ Пер.с англ.-Пермь, Стрелец, 1997. 191-211 б.

9.Бэндлер Р., Гриндер Дж., Сатир В. Семейная  терапия.-Воронеж,1993.12-14б. 

10. Витек К.  Проблемы супружеского благополучия.-М., Прогресс, 1988.105-110 б.

11. Гозман Л.Я.  Психология эмоциональных отношений.-М., МГУ, 1987. 117-120 б. 

12. Карвасарский  Б.Д. Психотерапия.-М., 1985. 85-88 б. 

13. Квинн В.Прикладная  психология.-СПб., Питер, 2002. 123-128 б.

14. Ковалев С.В.  Психология современной семьи.-М., Прогресс, 1988. 8-13 б.

15. Козлов Н.И.  Как относиться к себе и  людям, или Практическая психология  на каждый день.-изд-е 2-е, перераб.  и доп.-М., Аст-Пресс, 1996. 17-21 б.

16. Коломинский  Я.Л. Психология взаимоотношений  в малых группах (обшие и возрастные особенности).-изд-е 2-е, доп.-Минск,Тетра Систем, 2000.103-108 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ

Гуматитарлы- педагогикалық факультеті

Әлеуметтік- педагогикалық  пәндер кафедрасы

 

                                                                                              Қорғауға жіберілді