28. Тіл алмайтын
балаларды к‰тілмеген “тосын
жаѓдайѓа” салып тєрбиелењіз.
29. Балаѓа болѓан
ќадаѓалау неѓ±рлым жаќын болса,
оныњ арќасында орындалатын баѓындыру ќызметі тиімділеу келеді.
¤з ќалауыњызѓа орайластыра ќадаѓалау
дєрежесін белгілеп алыњыз.
30. ¤зіњіз тањдаѓан
тєрбие ыќпалы нєтиже бермей
жатса, єрекетіњіздіњ баѓдарын
ш±ѓыл µзгеріске д±рыс.
31. Балалар саналы
парасаттылыќтан гµрі т±раќтылыќты
сезінгіш. ¤те д±рыс, біраќ бір мезеттік
ыќпалѓа ќараѓанда, оншама ойланылмаѓан,
біраќ ±заќќа созылѓан єсер пайдалылау
келеді.
32. Тар шењбердегі
адамдармен болѓан ќатынас µзара,
ќызыѓушылыќты кемітеді. Егер м±ндай
байланысты кеміте алмайтыњыз
кµзіњіз жетсе, ата- аналар назарын, міндетін
µзіњізге аударудыњ жолын ќарастырыњыз.
Сонда єке мен шеше міндеті ќандай да уаќытќа
ауысып-балалар сізге тартынатын болады.
33. Єр адамныњ
µз келењсіз тєжірибесініњ к‰ші
єсерлілеу келеді, яѓни “балыќ
басын жарѓа ±рмай ќайтпайды”. Сµзбен ќайталай ‰йрете
бергенше, кейде балаѓа ыстыќ ‰ртікке
ќолын басып к‰йдіруге, м±рнын ќанатуѓа,
тізесін жараќаттап алуѓа “р±ќсат” бергенніњ
кемістігі жоќ.
Айтылѓандардыњ
бєрі-отбасылыќ тєрбиеде ќажет болар
тєуелділіктердіњ шет-шењбері ѓана.
¤з тєжірибе, ќорытуларыњызбен б±ларды
толыќтырып бару ата-аналар мен педагогтар
тєрбиесініњ ыќпалын кµтерудіњ міндеттері
де ќажетті шарттары.
ІІ.Бөлім. Отбасы ќарым-ќатынасыныњ
психологиясы.
2.1. Ата-аналардыњ
т‰рткілерінен туындаѓан тєрбиедегі
ќателіктер.
а) Эмоционалды
ќарым-ќатынаста ќажеттілік пен
тєрбие;
Ќоѓамныњ бір
м‰шесі ретінде адамда µзіндік баѓдар
формасы болады-ол басќа адамныњ
психикалыќ т±рпатына баѓытталуы. Басќа
адамныњ эмоционалдыќ жаѓдайындаѓы
“баѓдарлануды” ќажетсіну эмоциялыќ
байланыстаѓы ќажеттілік деп аталады.
¤зін ќызыѓушылыќтыњ заты ретінде сезінген
кезде байланыс екі жаќты болады. Бала
тєрбиесініњ маќсаты эмоциялыќ байланыс
жасау ќажеттіліктерін ќанаѓаттандыруда
болуы да м‰мкін. Мысалы: ата-аналардыњ
єрт‰рлі себептер мен басќа адамдармен
байланыста ќиыншылыќтардыњ болуы. Жиі
м±ндай тєрбие барысында кµптеген ќиындыќтар
туындайды. Ата-аналардыњ µз маќсаттарын
±стау ‰шін баланыњ жан±ялыќ ортадан
шыѓуына м‰мкіндік бермейді.
є) ¤мірдіњ
мєнініњ ќажеттілігі мен тєрбиесі;
Егер тєрбие
µмірдіњ ќажеттіліктерін ж‰зеге
асыратын болса, баламен ќарым- ќатынаста
‰лкен проблемалар туындайды. Осы
ќажеттіліктерді ќанаѓаттандырмай
адам µзін-µзі таныта алмайды да,
ењ жоѓарѓы дењгейде µзініњ талабын
тарата алмайды. Адам µзін-µзі таныту ‰шін
тєжірибелік жаѓынан кµрсету керек.
¤мірдіњ ќажеттіліктерін ќанаѓаттандыру
балаѓа деген ќамќорлыќ болуы
м‰мкін. Ананыњ, єкеніњ немесе єженіњ
µмір с‰рулері тек ќана баланыњ
денсаулыќ жаѓдайын ќадаѓалап
отыру деп ойлауы м‰мкін. Олар оны ылѓи т‰сіне
білмейді, µздері керек болѓанда ѓана
µздерін баќыттымын деп сезінеді. Егер
бала µсіп, олардын кетіп ќойса, олар “µмір
барлыќ маѓынасын жойды” деп ойлайды.
Б±ѓан оныњ мысал ретінде µзініњ баласын
ќамќорлыѓынан шыѓарѓысы келмейтін ана
жатады. Ол баланыњ дамуына зиян келтіреді.
б) Жетістікке
жетудегі ќажеттілік пен тєрбие;
Кейбір ата-аналардыњ бала тєрбиесіндегі
жетістікке жеткенін дєлелдеу
т‰рі болып саналады. Ата-ананыњ
тєрбиедегі маќсаты µзжерініњ
ойларын орындату болып саналады. Тєрбиеніњ маќсаты
ќандай да бір жаѓдаймен ата- аналар жете
алмаѓан жаѓдайда баланыњ жетуі, м±ндай
тєрбиеден мен- меншілдіктіњ элементтерін
кµруге болады: “Біз баланы µзімізше ќалыптастырѓымыз
келеді, себебі ол біздіњ µмірімізді жалѓастырушы”.
Бала ќажетті тєуелсіздіктен айырылады.
Єдетте оныњ ќызыѓушылыќтары, ќабілеттері
ескерілмейді. Бала тањдау алдында т±рады.
Ата-ананыњ с‰йіспеншілігі мен ќажеттіліктері
‰шін ѓана µзін-µзі ќысады. М±ндай жаѓдайда
ол жалѓан жолѓа т‰сіп, ќиыншылыќќа тап
болады. Бала керексіз с±ранымдарѓа ќарсы
шыѓа алады, біраќ ол ата-ананыњ арасында
келіспеушілік тудырады.
в) Наќты
ж‰йеніњ іске асу ретіндегі тєрбие;
Кейбір жан±яларда кездесетін
тєрбиеніњ маќсатын баладан алыстатып
µздері ж‰йелі тєрбиені µздері
іске асыратын. ¤з балаларына µте кµп кµњіл,
уаќыт бµлетін білгір, мєдениетіміз-деп
санайтын ата-аналар. Кейбір тєрбиелік
ж‰йелерді ќарастыра отырып, педагогиканыњ
ќарсы маќсатына жетуге тырысты, µз тєжірибесін
іске асыруѓа тырысады. Ќандай да тєрбиеніњ
болсын пайдалы жаќтары болуы м‰мкін,
тек ќана ата-аналар ±мытпау керек:бала
тєрбиеге емес, тєрбие балаѓа керектігін.
“Ж‰йені іске асыру” тєрбиесі ата-аналарда
іштей ±ќсас, бір жалпы ерекшелік ойланбау,
баланыњ ішкі д‰ниесіне кµз жібермеу.
г) Тєрбие
белгілі бір ќасиеттерді ќалыптастыру
ретінде;
Тарихтаѓы адамдар
жеке басыныњ дамуыныњ жаѓдайындаѓы,
баѓалы идеялар болуы м‰мкін екенін
білеміз. ¤мірге пайдасын келтіретін баѓалы
ќасиеттерді ќабылдауѓа болады. Ата-ана
µзініњ бала тєрбиесіндегі ерекше баѓалы
ќасиеттері болѓанын ќалайды. Мысалы: ата-анасы
ќызы не ±лы міндетті т‰рде аќылды, білімді,
білікті болу керектігін білу керек.
Ашыќ мысалдар кµп есейген
баласын кішкентай сияќты дене
тєрбиесімен айналысќанын ±натады,
µздерімен отбасылыќ саяхатќа, ќайыќта
ж‰зуге тау шањѓысымен айналасуын ойлайды.
Ќыз бала туады, ал тєрбие ертеден ойластырылып
ќойылады: ер балаша киіну стилі, спорттыќ
жаттыѓулар, ќуыршаќтар мен ойнау, т.с.с.
М±ныњ барлыѓы баланыњ психологиясына
д±рыс дамымауына єкеп соќтырады.
Тєрбие стратегияларында
туындайтын ќиыншылыќтар:
Негізгі ќиыншылыќтар ата-ананыњ
баласыныњ тєртібін, сабаѓын, дос
тањдауын т.б. ќадаѓалаудан туады.
Негізгі кµп тараѓан отбасылыќ
тєрбиеніњ ата-анамен баланыњ
арасындаѓы ќайшылыќтарѓа тоќталамын.
Автолитарлы ата-аналардыњ
ересек балаларынан міндетті т‰рде баѓынуын
талап етеді. Олар не себептен м±ндай талаптар
ќойѓанын т‰сіндіруге ойланбайды. Сондыќтан
бала мен ата-ана арасындаѓы ќарым- ќатынас
б±зылады.
Кейбір жаѓдайда ата-аналар ересек
балаларын ќараусыз, кµњіл бµлмей
ќалдырады. М±ндай жаѓдайда бала ‰лкендерден
кµмек, олардан ‰лгі, ізгілік іздейді.
Гиперопека-балаѓа кµњіл бµлмеу, алда
µмірлік баќылаудан болуда балаѓа кері
єсер етеді.
Гиперопека-балаѓа артыќ кµњіл
бµлі, шексіз баланыњ µміріне баќылау жасау,
бей-жайлыќќа ќ±рдастарымен араласуѓа
бµгет болады. Ата-ана мен баланыњ арасындаѓы
рухани байланыс ‰зіледі. Ересек бала
µз ісін µзі шешкісі келеді, біраќ ата-ана
м‰мкіншілік бермейді. Ересек баламен
ата-ананыњ арасында т‰сінбеушілік болады,
егер оны кішкентай бала сияќты ±стаса.
Баланы біресе кішкентай, біресе ќ±ќында
±стаса осы кезде де т‰сінбеушілік туады.
2.2.Отбасындаѓы ата-ананыњ
балаѓа деген ќарым-ќатынасы. Ќарым- ќатынас-адамзат µмірініњ
аса мањызды жєне неізгі сферасы болып,
соныњ нєтижесінде т±лѓааралыќ байланыс
орныѓып, µзара мєлім ќалыптасып дамиды.
Ќарым-ќатынас дегеніміз µзара пікір алмасу,
сезім єлемінде бірлесіп лєззат алу, ќайѓы,
ќуанышта ортаќтас болу секілді кењ ауќымды
эмоция аспектілерін ќамтиды. Ќарым-ќатынас
барысында екі не бірнеше рухани єлем
жєне ой-пікір, сана-сезім, мінез-ќ±лыќ,
ќылыќ-жорыќтар арасында келісім, не µзара
т‰сіністік т±рѓысында мєлім ‰рдісі
іске асады.
Отбасы ќарым-ќатынасында, олардыњ
ішінен келісім, µзара т‰сіністік,
бірініњ екіншісіне бойсынуы, бірініњ
екіншісін ќ±птауы секілді ќарым- ќатынасыныњ
ќазіргі кезде басты ерекшелігі-єр т±лѓаныњ
мейлі балалары, мейлі ересектері болсын,
маѓл±мат байлыѓы (информационные богатство)
болып, µзара ќарым-ќатынас осы маѓл±мат
алмасу кезінде µте тыѓыз орныѓуы ыќтимал.
¤зара маѓл±мат алмасу отбасы м‰шелерініњ
рухани кемелденуіне алып келсе, м±ндай
отбасыныњ болашаѓы бар. Отбасы м‰шелерін
ќарым-ќатынас арќылы біріктіретін, µзара
туысќандыќ байланыстарын ныѓайта т‰сетін
аса мањызды сфера-маќсатты (отбасы материалдыќ
ќамсыздандыру маќсатындаѓы) бірлесіп
ењбек ету, нєтижесіне ортаќтасу, бµлісу.
М±ндай ќарым-ќатынас алдымен, отбасы
иелері-єке мен шеше ортасында т‰сіністіктен
орнаса, соныњ µзі балаларѓа µнеге болатыны
µмірден белгілі. Б±дан басќа єке мен ±л,
анасы мен ќызы, бір туѓандардыњ бірлесіп,
бір маќсатта ењбектенуі µзара т‰сіністікті
ныѓайтатын аса мањызды ќ±рал- ќарым-ќатынас
екені педагог, психолог ѓалымдар тарапынан
дєлелденген.
Ќарым-ќатынас барысындаѓы біреудіњ
екінші бір адамѓа єсерін, не болмаса µзара ќарым-ќатынас
нєтижесіндегі ыќпалдастыќтыњ єдіс-тєсілдері
педагогикалыќ сипатта болѓанымен, ішкі
тетіктері (механизмдері) адамныњ психикалыќ
ахуалына, сезімі, ой-санасына, ќылыќ-жорыѓы,
ж‰ріс-т±рысына тікелей, жанама сµз арќылы
єсер ету болып саналады.
Отбасы педагогикасында ыќпал
етуші мен ыќпалѓа т‰сушініњ
орны алмасып отырады. Мєселен,
бірде ересектер балаѓа ыќпал
етсе, енді бірде балалар ересектерге
єсер етіп отырады. Отбасы ќарым-ќатынасында
ата-ана балаѓа ыќпал етудегі маќсатын, µзініњ талаптарын,
оѓан т‰рткі беріп отырѓан ішкі (мотивтері)
т‰рткілерін ќанаѓаттандыру ‰шін жєне
м±ны тікелей, кейде жанама т‰рде іске
асыруѓа тырысады. Олардыњ м‰дделері
де белгілі: балаѓа наќты єдет, даѓдыларды
мењгерту, іскерлікке баулу, ±ќыптылыќќа,
ерінбеуге т.б. даѓды мен єдет ќалыптастыру.
Ыќпал ету ересектер тарапынан µз к‰шін
кµрсету, баѓындырѓан баланыњ єлсіздігіне
білместігін пайдаланып билігін ж‰ргізіп,
содан лєззат алу секілді теріс психологиялыќ
т‰рткілерден туындауы да м‰мкін.
Солардыњ ішінде
А.Е.Личко, У.А.Блинков, К.С.Лебединская,
И.С.Кон, Дж. Джанпайд, М.Ю.Долфтов т.б.
єке шешесініњ баламен ќарым-ќатынасында,
оныњ мінез-ќ±лыќ ерекшеліктерін ескермеуінен
келіспеушілік туындап, ол баланыњ
психикалыќ кеселге ±шырауына: ашушањ, ќырсыќтыќ не болмаса ынжыќ,
ез, тартыншаќ, жаѓымпаз, жасќаншаќтыќ
ќылыќтардыњ ќалыптасуына себеп болады.
Олар осыѓан орай отбасы ќарым-ќатынасыныњ
д±рыс болмауынан келіп шыѓатын тєрбиедегі
ќателіктерді тµмендегідей жіктейді:
- Баланыњ ќуаныш, к‰йзелісі, ќайѓысы секілді ішкі жан д‰ниесіндегі толќыныстарды кµре т±ра мєн бермеу, не оны байќамау, осындай балаѓа ќамќорлыќ пен баќылаудыњ жетіспеушілігін-гиперпроекциядеп атаѓан;
- Ќазымырлыќ пен кµден бір елі таса ќылмай, баќылаудыњ да жаќсылыќ єкелмейтіндігін белгілеп, єсіресе оны ќамќорлыќтын (гиперпроекцияныњ) к‰шті т‰рі деп белгілейді. Б±ѓан душар болѓан балалар µсе келе еркіндікті ќатты ањсайды да, оѓан ќолы жеткен кезден бастап, ж‰генсіз кеткен жылќы секілді алды-артына ќарамай єр т‰рлі жаѓымсыз жаѓдайларѓа ±шырайды. Кейде м±ны реттеп алу ќиынѓа соѓады да , баланыњ болашаѓы к‰мєнді істерге соќтырады;
- Баланыњ ж‰ріс т±рысын м‰лде баќылаусыз ќалдыру, кетірген ќателіктеріне ескертулердіњ болмауы, тиымсыздыќ, тойымсыздыќ балаларды ызаќорлыќ пен алањѓасарлыќ, ќанаѓатсыздыќќа тез сынып ќалатын жігерсіздікке соќтырады;
- Ауруын, єлсіздігін сылтаулатып, ата-анаѓа дегенін істету µзімшілдік, тєкаппарлыќ, баѓасын арттыру секілді ќылыќтардыњ ќалыптасуына соќтырады. Сондыќтан, ауру баланыњ жаѓдайы ќаншалыќты назар аудару талап ететінін наќты мµлшерлеу к‰рделі болса да, аса мањызды мєселе екенін естен шыѓармау керек;
- Баланыњ µзін ќажетсіз сезінуі, ешкімге керек емес екенін т‰йісініп, сезінуі т±рлаусыз, екем алѓыш секілді ж‰йке єлсіздігіне соќтырады жєне талма ауруына бейімділігін арттырады;
- Отбасындаѓы ќаталдыќ: ата-ананыњ µзара ќарым-ќатынасындаѓы ќаталдыќ-раќымсыздыќ пен ќатыгездік жоќтан µзгені сылтауратып єлімжеттілік істейтін бейбастыќ, содырлыќќа соќтырады “тазы ашуын тырнадан алады” дейді ќазаќ, м±ндай мінезді;
- Балаѓа єлі жетпейтін міндеттер ж‰ктеп, одан ерекше міндет к‰ту саѓын сындырып, кінємшілдік, µзіне сенімсіздік тудырады. Себебі, ол єке- шешесі к‰ткен ‰мітті аќтай алмаймын-ау деген ќорќынышта болып, шамасы келмейтініне кµзі жеткендіктен, µзін нашар, єлсіз сезінеді;
- Тєрбиедегі ќарым-ќайшылыќ: єкесі бір сµз айтса, бала кімніњ тілін аларын білмей, кімдікі д±рыс, кімніњ айтќаны ќате екенін ажырата алмайдал болады да, аќыры µз білгенін істеп кетеді. Сµйтіп, ол ешкімніњ аќылын тыњдамайтын, ересектердіњ ой-пікірімен санаспайтын тоњмайын, тілазар болып µседі.
Ќарым-ќатынас
арќылы етудіњ ќай т‰рін не тєсілін
алып ќарасаќ та, ол
алдымен баланыњ
психикасына єсер етуі сол арќылы
ж‰регіне, жан д‰ниесі мен санасына
жол тауып ќалаѓан пікірді, іс-єрекет
т‰рінде орындауды 1- суреттен кµруге болады.
Отбасы ќарым-ќатынасындаѓы ќуатты
к‰шке ие кµзге кµрінбейтін
ыќпал, єсер дегенді бала аќылымен,
пайымдай алмаса да сезініп
т‰йсінеді. Ер бала болсын, ќыз
бала болсын єке-шешесі не істесе
де оѓан ‰лгі, µнеге, содан
‰йренеді, кµргенін бірде болмаса, бірде ќайталайды.
Ата-ананыњ ыќпалы µзінен-µзі
бола ќалмайды, балалар олардыњ
ќылыќтарын кµздерімен кµреді, ал
бір кµргенін таѓы бір, сосын
таѓы бір рет кµрген соњ,
ол мєнгі есте ќалып, санасынан
мыќтап орын алады. Естігені
де осы ќаѓида бойынша бір, екі ‰ш естіген
соњ ќ±лаѓында, ойында ќалып ќояды да,
кезінде дереу дайын формула секілді санадан
ќалќып шыѓып, іс-єрекетке айналады. Одан
соњ формуламен бір, екі, ‰ш рет ќайталанып,
мінез-ќ±лыќ, іс-єрекет, не ж‰ріс-т±рыс
ерекшелігі болып орныѓып ќалады. Сµзде
солай, керек кезде азына т‰се ќояды.
Балаѓа отбасы м‰шелерініњ сµзі,
мінез-ќ±лыќы ѓана емес, ондаѓы
ќоршаѓан заттар да єсер етеді.
‡йде кітап кµп болса, отбасы
иелері-єкесі мен шешесініњ ±стаѓаны
ќаѓаз, ќалам, оќыѓаны кітап
болса, баланыњ да кµз ашып кµргенініњ
ќаншалыќты єсерлі болатыны ѓылыми педагогикалыќ,
кµркем єдебиеттер де айтылып келеді.
Баланыњ естігені оќу, ѓылым жайлы болса,
єке-шешесініњ сµзі де сол болса, ондай
баланыњ болашаќта тањдап алар жолы да,
соѓан сєйкес болмаќ, єрине, егер ата-ана
соѓан оны тарта білсе.
- Жалпы тєрбиелеу єдістері педагогикада сана-сезіміне ыќпал ету, іс- єрекетін ±йымдастыру, ынталандыру болып топтастырылѓан.
Ыќпал ету арќылы
теріс єрекеттерге итермелеу
деп топтастыруѓа болады.
2.3.Отбасы тєрбиесінің
материалдыќ жаѓдайы мен ата-ананың балаға
деген беделі.
Ќоѓамда ж‰ріп жатќан т±рѓындардыњ
материалдыќ жаѓдайына байланысты жіктелуі
отбасы тєрбиесіне материалдыќ жаѓдайы
єрт‰рлі ата-аналардыњ ќарым-ќатынасына
єсер етеді. Отбасында балаларѓа отбасылыќ
бюджеттіњ 25-50 пайызы ж±мсалады. Материалдыќ
кірісі мол отбасыларды педагогикалыќ
кµз соќырлыќ, тойылѓандыќ (шамадан тыс
еркелету, кµњіліне жаќпау, мейманасы
тасыѓандыќ) жаѓдайда алып барады. Татыѓандыќ
дегеніміз-µмірге, µмірдегі материалдыќ
жєне рухани ќ±ндылыќтарѓа деген жеккµрінішті,
немкетті ќарым-ќатынас. Жастайынан осындай
ортада µскен балалардыњ арасынан торыѓушылар,
ќањѓыбастар, “ќызыќты” єсерді іздеушілер
µсіп шыѓады.
Отбасы м‰шелерініњ кемуі, туылѓан
бала саныныњ азаюы да отбасы дамуыныњ
ерекшелігін ќ±райды. Ќалалыќ отбасында
бір екі бала ѓана тєрбиеленеді. Б±л туудыњ
азаюыныњ себептері сан алуан жєне µте
к‰рделі, олар ата-аналардыњ ж±мыс бастылыѓы,
мектепке дейінгі мекемелермен ќамтамассыз
етілмеуі; бала тєрбиесіне шыѓыныњ кµпе
ж±мсалуы; єйел- ананыњ шамадан тыс ж±мыс
бастылыѓы; отбасыныњ ќолайсыз т±рѓын
‰йі; т±рмыстыќ жаѓдайы; ата-аналардыњ
“µзі ‰шін µмір с‰руге” ±мтылѓан тоѓымарлыќ
±мтылысы жєне т.б. Бала туудыњ азаюы-шаѓын
отбасындаѓы тєрбие єдістерін жасау деген
жєне педагогикалыќ проблеманы алуѓа
тосады. Ќазіргі отбасы ажырасу саныныњ
едєуір артумен сипатталады. Ажырасудыњ
90 пайызы т±рмыс ќолайсыздыѓы мен дайындыќсыздыќтыњ
салдары. Дегенмен барлыќ ажырасуларѓа
жаѓымсыз баѓа беруге болмайды, µйткені
кей жаѓдайда ажырасу баланыњ психикасына
теріс єсер ететін ±рыс-жанжал, отбасылыќ
кикілжінніњ алдын алады.