Отбасы тәрбиесінің психологиялық педагогикалық негіздері

Мыңдаған жылдар көлемінде отбасы тәрбиесі баланы тәрбиелеудің бірден-бір формасы болып келеді.Қазіргі қоғамдағы отбасы баланы шыр етіп дүниеге келген күннен бастап, өмірінің соңына дейін тәрбиелік ықпал жасайтын негізгі ошақ болып отыр.

Адамзат тарихында отбасы тәрбиесінің тәжірибиесі көптеген педагогикадық теориялардың пайда болуына жол ашты.

Кеңес үкіметінің тартылуына және Қазақстан Республикасындағы  педагогикалық ойлардың тәуелсіздік алуына байланысты отбасы тәрбиесін зерттеу үрдісі халықтық педагогика бойынша қолға алынуда. Бұл отбасы тәрбиесінің реформасы мен әдістерін және оның мазмұнын байыта түсуге мүмкіндік береді. Барлық зерттеу жұмыстары баланың өмірге дайындауда отбасы тәрбиесіне үлкен жауапкершіліктің жүктелетінін көрсетеді.

Әділдік пен  бауырмалдықтың, өзара түсінушілік, ата-анаға және туған туыстарға деген сүйіспеншілік, Отанға және айналадағы табиғатқа деген махаббат, адамдарға және еңбекке деген құрмет тағы сол сияқты қасиеттер баланың кішкентай кезінен отбасында және мектепте қалануы тиіс. Сондықтан отбасындағы, мектептегі және айналадағы адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасаудың маңызы өте зор.

Балаға мектепке барғаннан бастап, отбасында және мектепте тәрбие жұмыстары  қатар  жүргізіледі. Оқу мен оқушылардың  қоғамға пайдалы іс- әрекеттері отбасындағы үй шаруасына көмектесу міндеттерімен ұштасады. Бала отбасындағы жалпы еңбекке өз үлесін қосып отыруы керек. Көптеген ата-аналар бақытты балалық шақтың мәнін дұрыс түсінбегендіктен, балаларын үй шаруасы жұмыстарына салады. Бұл көбінесе өзімшілдік, жалқаулық,өз міндеттері мен борышын түсінбеушілік, жауапсыздық секілді теріс ќасиеттерді њ ќалыптасуына алып келеді. Отбасы тєрбиесінде осындай келењсіз ќасиеттерден аулаќ болу ‰шін ата-аналарѓа арналѓан педагогикалыќ аѓарту ж‰йесініњ болуы ќажет.

        Отбасы тєрбиесі ќай кезде болмасын ењ µзекті мєселе  болып отыр. Тєрбие отбасынан басталады десек те, кібір тіршілікке алданып ж‰ріп, отбасындаѓы баланыњ єрбір єрекетін, ќылыќтарын ќадаѓалап, баѓыт-баѓдар беруге кµњіл аз бµлінеді. Баланыњ ынтасын, ќызыѓушылыѓын байќап, оныњ µзін-µзі дамыту ‰шін ќандай жаѓдай жасап, ыќпал етуі керектігін кез келген ата-ана біле бермейді. Єрбір ана-ананыњ баласына деген д±рыс ниетті, оныњ болашаѓынан к‰ткен ‰мітініњ орындалуы мен ата-анасыныњ бала тєрбиелеудегі білімніњ ж‰йелілігі де кµп жаѓдайда ‰йлесімін таба алмайды. Демек, отбасында бала тєрбиесі д±рыс ±йымдастырылуы ‰шін оныњ наќты ќасиеттерін дамытуѓа кµњіл бµлініп белгілі ережелерді саќтай білуі керек. М±ндай жаѓдайда мектептер ата-аналардыњ педагогикалыќ білімі мен мєдениеті н жетілдіруді ќамќорлыќќа алуы тиіс. Педагогтар єрбір отбасына тєрбиеніњ міндеттерін аныќтауѓа жєне баланыњ µмірін, оныњ барлыќ єрекеттерін ±йымдастыру талаптарыныњ мектеп пен отбасындаѓы байланысын аныќтауѓа кµмектесуі керек.

Ата - аналарѓа бала туралы, оныњ даму зањдылыќтары мен жеке басыныњ ќалыптасу жолдары туралы арнайы білім беру мектептіњ міндеті болып табылады. Сынып жетекшілері осы маќсатта єрбір сынып ата-аналармен психология, педагогика, анатомия физиология жєне гигиена мєселелері бойынша єњгімелер µткізуді ±йымдастырды. Теориялыќ біліммен ќатар наќты тєрбиелеу єдістерін, яѓни балалармен ќалай сµйлесу керек, ‰й шаруасына кµмектесу барысында баланы ќалай баулып отыруы керек, таѓы сол сияќтыларѓа байланысты педагогикалыќ µнер негіздерін т‰сіндіру ќажет.

К.Д.Ушинский “Егер  ата-ана баланы барлыќ жаѓынан тєрбиелегісі келсе, ондаолар ењ алдымен баланы барлыќ жаѓынан жаќсы білуі керек”-деген. [7] Сонымен ќатар тєрбиеніњ маќсаты, ќ±ралы, єдісі жєне педагогикалыќ єрекетініњ нєтижесі туралы да білімі т‰сінігі болуы керек. Кµптеген отбасында тєрбиелеу ж±мысы кµз ж±мбайлыќпен ж‰ргізіледі де оныњ тєрбиелік дењгейі µз дєрежесінде бола алмайды.

Демек, бала тєрбиесінде  ата-аналар жиналысы шешуші роль атќарады. Ата-аналар ќандай болѓанда да уаќыт  тауып, балалар мен бос уаќытты ±йымдастырып, олармен тіл табысып, єрекет етулері керек. Сонда ѓана олар µз балаларымен кµбірек болады. Ол ‰шін алдымен мектеппен байланыс болуы керек. Бала тєрбиесіндегі кездескен єрбір ќиыншылыќ ата-аналар жиналысында ќаралып немесе класс жетекшісімен аќылдасып шешілуі тиіс. Ал класс жетекшілерініњ ата-аналарѓа ќай жаѓынан болса да єрќашан кµмек беруге дайын болѓаны жµн.

          1.3.Отбасылыќ тєрбие ж±мыстар.

          ¦заќќа созылѓан µз тарихы бар отбасы балаларды тєрбиелеу жолында кµп баќылаулар нєтижелерін жинаќтап, ќорытты. Осы ќорытулар негізінде аса мањызды т±жырымдар жасалып, олар отбасындаѓы балаларды тєрбиелеудіњ жалпы зањдылыќтары ретінде белгілі жүйеге орай топтастырылды. Олардыњ бєрініњ тµркін мєні – ата-аналарѓа кењес, отбасылыќ тєрбие ережелері.

Ата-аналар µз тєрбиелік  єрекеттерін осы ережелер т±рѓысынан салыстыра баѓалап барады, сонымен  бірге бірге ережелер педагогтар ‰шін, єсіресе егде ата-аналарѓа µнімді де негізгі кењестер беріп отыруѓа  ќажетті.

Жалпы адамзаттыќ мєдениеттіњ бірегейлігі мен т±раќтылыѓын ескеретін болсаќ, балалар ата-аналарынан µз т±лѓалыќ ќажет сапалары жаѓынан онша алшаќтамайды.

Отбасы тєрбиесініњ тиімділігін  кµтеруге кедергі болар жєйіттер ќандай ?

Біріншіден, нєсілдік. Егер ата-аналардыњ µздері балалыќ шаѓында ќандай да ж‰йке, тєндік, сана-сезімдік проблемаларѓа кезіккен болса, олардыњ µз ±рпаќтарында ќайталанатына дайын болып, тумадан кµрінетін дерттердіњ алдын-алѓаны жµн. Екіншіден, µзгеріске т‰сіп, ‰здіксіз к‰рделеніп баратын балалардыњ болмысы, т±рмыс жаѓдайлары, єлбетте м±н жайлардыњ ж‰з беруі, ата-аналардыњ µздеріне тєуелді. ‡шіншіден, к‰ннен-к‰нге тµмендеп бара жатќан отбасылыќ тєрбие мєдениеті. Єрине б±л т±рѓыдан ата- аналардыњ жетімсіз педагогикалыќ мєдениетін ѓана кінєлап ќоймай, халыќтыќ тєлім-тєрбие ‰рдісінен алшаќтап бара жатќанымызды,  барша ќоѓамдаѓы тєрбие салт-дєст‰рлерініњ келењсіз баѓытта белењ алып жатќанын ескеріп барѓан жµн.

        Аталѓан  жєне басќа да сан ќилы єлеуметтік  ќоѓамдыќ себептер негізінде  ата-аналар ыќпалы мен бала тєрбиесініњ сапасы арасында мыњ сан тєуелді байланыстар µрбитіні белгілі. Солардыњ арасынан аса кµзге т‰сер, мањызды болѓан жєйіттерге талдау беріп, жєне олар бойынша жасалатын т±жырымдарѓа орай ата-аналар мен педагогтарды ќажетті кењес ±сыныстарды алѓа тартќан жµн болар. Олар арасында елеулі мањызды болѓандары:

1. Баланы  ќоршаѓан жаќын  орта басымдылыѓы (приоритет). ¤мір  дєлелдегеніндей, адамдардыњ бір-біріне  ыќпал жасау дєрежесі олар  арасындаѓы жаќындыќќа тікелей  де тура байланысты. Жаќын-жуыќтар  шењберіндегі ќатынастардан туындайтын талап, шектеулер жалпы ќоѓамды ќоса, бізден аулаќ болѓан ќауымдастыќтар мен єлеуметтік топтардан болатын ыќпалдардан гµрі салмаќты да єсерлілеу. Осыдан да баланыњ болашаќ сєтті µмірін ќамтамассыз етуде отбасыныњ рµлі орасан.

2. Мейір мен с‰йіспеншілік  баланы билеудіњ басты ќ±ралы. “Єркім с‰йгенініњ ќ±лы” деп  атам ќазаќ бекер айтпаѓан. Балањызды  тєрбиелі кµргіњіз келсе, оны  тазалыќ мейірім мен аналыќ  махаббатќа бµлењіз. Сонда єке-шеше  тарапынан ќолданылатын басќа  ыќпалдардыњ ќажеті болмай ќалады.

  3. Бала тєрбиесінде ±лы ѓ±лама В.Гете даналыѓынан бірер сµзді ереже ретінде ќабылдаѓан кµп болмас: “Егер біз адамдарды сол к‰йінде ќабылдайтын болсаќ, онда оларды тєрбиеден алыстатќанымыз. Ал, егер біз оларды болашаќтаѓы µзіміз арман еткен т±лѓа ретінде ќабылдасаќ, олардыњ бойындаѓы табиѓаттан дарыѓан жаќсылыќтарыныњ ж‰з беруіне, содан азаматтыќ кемелге жетуіне кµмектескеніміз”.[9]

4. Ата-аналар  µзімшілдігіне (эгоизм) негіз болар  “м‰дделі к‰тім”: адам пендеге  кейде тєн болатын ќасиет-µз ќалауымызды ѓана ќалайтынымыз, осы ќалаудан ќандайда ауытќу болса, оѓан деген ќызыѓушылыќ µрістей даму орнына, керісінше, ќ±рдымѓа кетеді. Ал м±ндай µзгеріс, сіз ќанша тырысќаныњызбен балањыздыњ даму барысында кµрініп жобалаѓан жоспарыњыз аяќталмай жатады. Тєрбие барысында кеткен м‰ддењіз орындалмай, сіз ќиналасыз, атасы мен анасы к‰ткеніндей бола алмаѓанын балањыз к‰йзеледі. Нєтижесі жалпы отбасындаѓы тєрбие даѓдарысќа ±шырайды.

5. Балаѓа ќаратылѓан  ниетті µтініш єсерін к‰шейте  т‰су жолын ќарастыру – ата-ана ќалауынан ауытќу ыќтималын кемітеді. Б±л ‰шін µз ќалауыњызды єдейі керісінше талаппен ауыстырыњыз. Мысалы, айтќанды ќылмай ж‰рген баланы ±йыќтатќыњыз келсе, ќандай да сылтау тауып, кµзін ж±мдырмањыз; беті-ќолын жуып-шайып ж‰ретін еткіњіз келсе, суѓа жаќындатпай кµріњіз, сонда сізді баяѓыдан ќинап келе жатќан кері µжеттік сіздіњ ќалауыњызѓа ќызмет ете бастайды; яѓни µз “меніњ” кµрсетуге табиѓатынан ќ±штар бала ал, “±йыќтаѓаным ±йыќтаѓан”, “жуынѓаным жуынѓан” деумен µзі б±рын ќаламайтын єрекетін енді сезбестен орындаумен болады.

6. Отбасылыќ  тєрбиеде даѓдарысќа кезіктіру  тєсілін ќолданудыњ пайдалы тарапы  бар. Бала ‰шін ќатерлі, т‰сініксіз, немен аяќталары белгісіз жаѓдайларды єдейі ±йымдастырып, содан баланы µзінше жол тауып шыѓуѓа мєжб‰рлеу ќажет. Єлбетте, м±ндайда ата-ана баласыныњ ќандай да ќатерге ±рынып ќалмауын ањдып, оныњ єрекеттеріне байќатпай реттеу-т‰зетулер беріп отырады. Осындайда ќажетті бейімділіктерді алѓан бала, болашаќ µміріндегі ќай даѓдарысќа да дайын болып µседі.

7. Балаѓа ‰йретіп  жатќанын µзі орындай алѓан  ата – ана-±лаѓатты ±стаз. 

8. Баламен араласа  ж‰ргізілетін ж±мыста “‰зілді  ‰нсіздіктен” саќтаныњыз.

9. “Бір жµнді ќаталдыќта ±стау”. Алдын ала кµзделген ќ±лыќ-єрекет ќалпы шењберінде µскен баланыњ болашаќта кім єрі не болары к‰ні ілгері т‰сінікті келіп, ќатер туѓызбайды.

10. Бала тєрбиесінде  ±саќ-т‰йек болмайды. Ірі жетістіктерді  бала болмысындаѓы майда-ш‰йде ќажет сапаларды біріктіре ќалыптастырудан бастањыз.

11. Педагогтар  мен ата-аналар µздерініњ б±рыннан  ќалыптасќан ќатынастар тєуелділігінде  ќалып ќоятынын ±мытпаѓан жµн.  Кейде ата- аналар оќиѓаны ќабылдауды  оќиѓаныњ µз мєнінен шыѓармай, сол оќиѓаѓа болѓан б±рынѓы ќатынасын тєуелді болып ќалады, яѓни бала ќылыѓын  µткен бір уаќытта жек кµргенімізден, б±дан былайѓы ќылыќтарын  да оњды ќабылдамаймыз. Мысалы, саѓат кешкі 20-дан соњ баланыњ кешігіп келуін жаман єдет деп ќабылдауымыздан, б±дан былайѓы кешіккендердіњ бєрін, ќандай себептер табуына ќарамастан теріс баѓалаймыз.

12. Єр бастауыњыз  жањалыќты болсын. Кешегіњізді ќайталамауѓа  тырысыњыз. Табиѓаттан ‰лгі алыњыз: аѓаштан ‰зілген миуа µз орнына  ќайта ілінбес. Балањызѓа болѓан  кешегі ыќпал б‰гін сол к‰йінде оѓан єсер ете алмайды.

13. “Ќызыќсыну  екпініне” арќа с‰йене отырып, балаѓа єр іс басында тжењілдік  беріњіз. Содан соњ бірте-бірте  талапты к‰шейтумен, аќырында алѓашќы  талап формасын µзгертіњіз. Іс  бастауындаѓы “ќуаныш сезім”  т±раќты бекіп, сол сезім кейін де балаѓа ќолдау ќуат кµзіне айналады.

14. Бала тєрбиесіндегі  кµптеген кемшіліктер негізгі  бір себепті-бір топќа біріктірілген  “±саќ-т‰йектер” саныныњ ±лѓайып  кетуі. Осындай жинаќталып келген  “±саќ-т‰йектер” адамныњ µз  болмысын аныќтамай, сырттай “бет єлпетін” айќындайтыны бар. М±ѓалім санасында ќалыптасќан оќушы бейнесі “жалпыланѓан” к‰йде болып, наќты тєрбиелік ыќпалѓа ‰йлесіпей ќалады. Сондыќтан да єрбір отбасы µз перзентініњ дарындылыќ тарапынан баса айтып, м±ѓалімдердіњ баланыњ ±намды тараптарына ыњѓайласа ж±мыс ж‰ргізуін талап еткені жµн.

15. М‰мкіндігі  болса, ‰йде баланыњ оќу ж±мыстарын  орындайтын дµњгелек формалы  стол пайдаланыњыз. Дµњгелек стол  тµњірегіндегі адамдардыњ єрќашан,  еріксіз ќайырымдыы болатыны  ѓылымда дєлелденген.

16. Ата-ана єлпеші мен оныњ ѓажайып ±намды ыќпалѓа ие болатыны баршаѓа аян. Осы киелі ыќпалды жалыќпай пайдалануѓа к‰ш салыњыз.

17. Отбасында  µшпенділікке бірден-бір орын  ќалмауы тиіс. “¤шпенділік жолын  ќалаѓан адам екі табыт арќалайды,  бірі µзінікі” (О.Уайльд). бала ќылыѓына егесіп, оны ќандай да жаќсылыќтан айырѓан єке мен шеше оѓан µшпенділік жасайды. М±ндай жаѓдайда балаѓа ыќпалды ќатынасыњызды ашу-ызаѓа б±рмай, экономикалыќ жолмен шешкеніњіз д±рыс: істемеген екенсіњ ешнєрсе алмайсыњ, ештење саѓан берілмейді.

18. Еш бір пендеге де µз µмірін ќате, кемшіліксіз, “басын жарѓа ±рмай” ж‰ріп µту б±йырмаѓан. ¤мір к‰нделілігі мен тањданарлыѓы да сонысында. Кµбірек т±рмысы жайында баламен с±хбаттасыњыз. Ќ±рѓаќ уаѓыздан гµрі балањызѓа ‰лгі-µнеге кµрсетіњіз, µз тєжірибењізді єњгімелењіз, отбасылыќ, бабалар тарихын ќозѓањыз, µсиет, хадис сµздерін пайдаланыњыз.

19. Бос єрекеттен  ќашыњыз, адами намысын оятып,  баланыњ µз бойында маќтаныш  кµздерін табуѓа ‰йретіњіз. ¤з  ќадір-ќауметін сезіп, баѓалай  білген адам ќандай ќиыншылыќ  кезіксе де ±яттан ‰стем болуѓа, ел кµзінде аяќ- асты болмауѓа тырысады, бар к‰шін салып баѓады.

20. Ќандай да  ж‰йе т±раќты да берік болуы  ‰шін, оны уаќыты- уаќытымен “сілкілеп”  т±рѓан жµн. ¤з балаларыњ бен  шєкірттеріњізді осылайша берік,  белсенділік тексерісіне салып т±рсањыз, тєрбиелік ісіњіздіњ ќаншалыќты жемісті болѓанына не боларына кµзіњіз жетеді.

21. Алдамен кµздеген  єрбір ісіњізді ой сарабынан  µткізуді ±мытпањыз, єрекет кейін  бола береді.

22. Баланыњ ќандай  да келењсіз істелген єрекетіне  ќарым- ќатынасыњызды алѓашќыда сезімдік (эмоционалды) болатынын, ал екінші єрекетіњіз-насихат айту кµњіл шарпуыњызбен бірге ж‰реді. Осы байланысты µз м‰ддењізге бірлікті ќолдана біліњіз.

23. ылым дєлелдегеніндей, уаќыт ќорыныњ 20 пайыздыќ алѓашќы кезде кµздеген мєселеніњ 80 пайызы ќолѓа тиеді, ал ќалѓан 80 пайыз уаќытында 20 пайыз нєтиже орындалады. Сондыќтан ќуалай тєрбиелеуді ‰рдіс етпењіз, пайдасы шамалы.

24. Біркелкілік  пен бірізділік-тєрбиедегі мањызды  принциптер.

 25. Балалардыњ ересектермен ќатынасында тењдік болмайды, б±лар арасындаѓы ќатынас тєуелділік пен баѓыныштылыќќа енгізілген. М±ндай тіњсіздік арадаѓы кµњіл жаќындаѓы не алшаќтыѓымен µлшенеді. Балаларѓа ќойылатын шектеулер осы ќатынасќа тєуелді балаларыњызбен ќатынастыњ ќандай да ќаншалыќты болары-µз шешіміњізге орайлас.

 26. Басќалар кµзінше берілген ескертуді бала єрдайым жазѓыру, к‰нє ќою ретінде ќабылдайтыны белгілі. Балалармен тілдесуді м±ны ешќашан ±мытуѓа болмайды.

 27. Талаптар єрќашан єділ де аныќ ќойылып, наќты орындалуы тиіс. Ол педагогикалыќ талаптарыњызды орынсыз, ќажетсіз т‰сіндірме, ќ±рѓаќ сµзді екі ±шты насихаттармен к‰рделендірмењіз.