Қосымша білім беру ұйымдарының әлеуеті

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ 3

 

1    ҚОСЫМША  БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ  ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ  ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ

 

1.1 Қосымша білім беру  ұйымдарының тәрбие жүйесіндегі  орны мен тәрбиелік әлеуеті 6

 

1.2 Қазіргі жағдайдағы  қосымша білім беру жұмыстарын  ұйымдастырудың бағыттары мен  қағидалары 29

 

1.3 Қосымша білім беру  ұйымдары іс-әрекеттері арқылы  оқушыларға 

кәсіби қызығушылықты  қалыптастырудың жолдары 52

 

2   ҚОСЫМША  БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ  ЖҰМЫСТАРЫ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ  КӘСІБИ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ  ӘДІСТЕРІ

 

2.1   Қосымша білім  беру ұйымдары қызметінде кәсіби  қызығушылықты қалыптастырудың  құрылымы мен жолдары 60

 

2.2  Оқушылардың  кәсіби  қызығушылығын қалыптастастырудың 

тәсілдері 73

 

ҚОРЫТЫНДЫ 78

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 80

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеудің көкейтестілігі:  Бүгінгі таңдағы демократиялық жағдайда және әлеуметтің жаңарып-жаңғыруында қоғамның болашақ жеткіншектерді өмірге және іс-әрекетке даярлауды қажетсінуі қоғамдық тәрбиенің, соның ішінде мектептен тыс мекемелердің барлық салаларының сапалы тұрғыдан қайтадан құрылуын талап етіп отыр. Бұл әлеуметтік-педагогикалық болмыста дені сау, дарынды жеке тұлғаны дамытуға бағытталған тәрбие факторларының тиімділігін жетілдіру жолдарын іздестірудің маңыздылығын арттырады.

Қоғам бүгінгі жағдайда жеткіншіктер тәрбиесін әртүрлі әлеуметтік тәрбие институттары арқылы жүзеге асыруда. Солардың ішінде маңызды рөлді мектептен  тыс мекемелер атқарады. Олар жеткіншектердің  бос уақыттағы ынта-ықыласы мен  талабына қарай ерекше ұйымдастырылған  құрылымы мен өзіндік іс-әрекеті  бар әлеуметтік –тәрбиелік институттар  типіне жатады.

Адамның танымдық және шығармашылық мотивациясын дамытуды мақсат еткен  қосымша білім беру мектептен  тыс оқыту мен тәрбиелеу, оқушылардың  сабақтан тыс жұмыстарын ұйымдастыру  дәстүріне сүйенеді. Ол қосымша оқыту  бағдарламалары мен қосымша білім  беру қызметтерін көрсетуден тұрады және ол мемлекеттің, қоғамның оқушылардың  мүддесін жан-жақты қанағаттандыру мақсатында іске асырылады. Мектептен  тыс мекемелер балалардың отбасынан, мектептен алған білім-тәрбиесін  толықтырады, солармен бірлесе отырып бір мақсатты жүзеге асырады: жеткіншектердің  дене-бітімінің сымбатты болуына, ақыл-ойының дұрыс қалыптасуына, рухани-әлеуметтік, моральдық тұрғыда дамуына ықпал  етеді. Мектептен тыс мекемелердің құндылығы сол, олар балалардың бос  уақытын тиімді ұйымдастыруына, интеллектуалдық  дамуына, қызығушылығын қанағаттандыруға барлық жағдайды жасайды.

Мектептен тыс мекемелер  жұмыстарының шығармашыл тұлғаны дамытудағы мүмкіндіктеріне қоғам дамуының барлық кезеңдерінде педагогика ғылым  аса назар аударған. Мысалы, зерттеуімізді  әдіснамалық, теориялық тұрғыда  негіздеуде ғалым-педагогтардың қоғамдық тәрбие мен мектептен тыс білім  К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, С.Т.Щацкий, В.А.Сухомлинский, т.б; жеке тұлғаның әлеуметтік және рухани дамуы  Л.П.Буева, В.Н.Турченколар өз жұмыстарында қарастырады.

Қазіргі жағдайда жеткіншектер білімі мен тәрбиесі тиімділігін  жетілдірудің маңызды қайнар көзі ретінде, мектептен тыс мекемелердің даму жүйесі мен олардағы тәрбие жұмыстарының ғылыми негіздерін жасауда бізге  Қазақстан ғалымдары Е.О.Омар мен  А.Жолдасбековтердің (Қазақстандағы  мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы мен дамуы); В.И.Загайнованың (Қосымша  білім беру ұйымдарының жұмыс  жүйесін ұйымдастырудың дидактикалық мәселелері); Н.МСагитованың (Мектептен  тыс мекемелердің іс-әрекеттері); Л.К.Ибрашеваның (Мектептен тыс мекемелердің іс-әрекеттері) зерттеу жұмыстарының көмегі зор  болды.

Зерттеудің мақсаты: Қосымша білім беру ұйымының әлеуетін, бағыт-бағдарын, қызметін айқындау және олардың жеке тұлғаның кәсіби қызығушылығын қалыптастырудағы ықпалын зерделеп, теориялық жағынан негіздеу.

Зерттеудің міндеттері:

• Қосымша білім беру ұйымдарының қоғамдық тәрбие жүйесіндегі рөліне мәнді сипаттама беру;
• Қосымша білім беру ұйымдары жұмысының принциптері мен бағыттарын анықтау және олардың өзіндік ерекшеліктерін мазмұндау;
• Қосымша білім беру ұйымдарындағы шығармашыл тұлғаны қалыптастырудың әлеуетін анықтау;
• Қосымша білім беру ұйымдарындағы жеке тұлғаның кәсіби қызығушылығын қалыптастырудың мәнін ашып көрсету.

Зерттеудің нысаны: Қосымша білім беру жүйесіндегі оқыту процесі.

Зерттеудің пәні: Қосымша білім беру ұйымдарының жұмыс жүйесі.

Қорғауда ұсынылатын негізгі қағидалар:

• Қосымша білім беру ұйымы біртұтас жүйе ретінде өзіне тән ерекшелігі бар балалар мен жасөспірімдердің қауымдастығы болып саналады. Өйткені, ол өзіне тән сипатпен (мақсаттылық, құрамына әртүрлі жастағы балаларды қабылдау, дербестілік, іс-әрекеттің әр түрлілігі, оны балалардың өз еркімен таңдауы, балалардың өзіне деген сенімі)  шығармашыл тұлғаны дамытуға, оның өзін-өзі жетілдіруіне мүмкіндік береді.
• Қосымша білім беру ұйымдарындағы тәрбие жұмыстарының мазмұны жеткіншектердің әртүрлі пәндік-шығармашылық, танымдық іс-әрекет түрлерінде және еркін қарым-қатынас, ойын және тағы басқа іс-әрекет формаларында өздігінен дамуын қамтамасыздандырады.
• Қосымша білім беру ұйымдарында білім сапасын көтеруге мүмкіндік беретін жүйелі жұмысы оқушылардың шығармашылық қабілетін, кәсіби өз-өзін айқындауын дамытады.

Зерттеудің негізгі  болжамы: Егер қосымша білім беру ұйымдарының қызметі мен әлеуетін теориялық жағынан негіздеп, айқындайтын болса, онда жеке тұлғаны дамытуға қажетті жағдай жасайды, кәсіптік жағынан өзін айқындайды,  себебі оқушылардың дара танымдық мүмкіндіктері есепке алынады.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық  негізідері болып дидактикалық –материалистік философия, гносеология; жүйелі-құрылымдық, тарихи-мәдениеттік, әлеуметтік-формациялық, кешенді қатынас; Қазақстандағы мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы мен дамуының теориясы; тұлғаны дамытудағы іс-әрекеттілік қатынастың психологиялық тұжырымдамасы болып табылады.

 Әйгілі психолог –  ғалымдардың (Л.С. Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев, И.С.Кон), философтардың (Платон, Н.А.Бердяев); педагогтардың (Е.Омар, А.Жолдасбеков,  В.Загайнова, Л.Керимов, С.Ұзақбаева,  Р.Омарова, Г.Саудабаева), мектептен  тыс жұмыс әдіскерелерінің еңбектері (Г.Қажығалиева, С.Абдешова), Қазақстандағы қосымша білім беру ұйымдарының нормативті құжаттары мен ресми материалдары.

Зерттеудің теориялық  маңыздылығы:

- қосымша білім беру  ұйымдарының қоғамдық тәрбие  жүйесіндегі рөлі және оның  шығармашыл тұлғаны қалыптастырудағы  тәрбиелік әлеуеті айқындалды;

- оқушылардың шығармашылық  және танымдық еңбегін көтеретін  қосымша білім беру ұйымы жұмысының  жүйесі мен қағидалары теориялық  жағынан негізделді және айқындалды;

- қосымша білім беру  ұйымы жұмысының негізгі принциптері  мен бағыттары анықталды, қосымша  білім беру ұйымының басқа  білім ошақтарынан ерекшеліктері  мен өзара әрекеттестігі, сабақтастығы  көрсетілді.

-  қазіргі қосымша білім  беру ұйымдарындағы тәрбие әрекеттерін  дамыту перспективасы анықталды.

Зерттеудің практикалық  маңызы:

Қосымша білім беру ұйымдарында  жинақталған озық тәжірибелерді  бүгінгі заман талабын ескере отырып мектеп практикасына пайдалануға  болады;

Қосымша білім беру ұйымдарындағы  тәрбие жұмыстарының мазмұны мен  көпшілікті түрлерінің құрылымы оқушыларға арнап тәрбие әрекеттері бағдарламасын  жасауда негіз болады;

Оқушылардың шығармашылық қызығушылығын  қалыптастырудың құрылымы жасалынып, қосымша білім беру жүйесіндегі  оқу процесінде пайдалануға болады.

Зерттеудің әдістері:  зерттеу міндеттеріне сәйкес, мәселені шешуде философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерге теориялық талдау жасау, салыстыру, нақтылау және жинақтау, мемлекеттік ресми және нормативтік құжаттарды талдау, дамыта оқыту теориясының негіздерін зерделеу, қосымша білім беру ұйымдарының озат тәжірибелерін зерделеу, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, сараптау және нәтижелерді жүйелеу қамтамасыз етілді.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

1. Қосымша білім беру ұйымдарының қалыптасуы мен ұйымдастырылуына сараптама жасау олардың қоғамдық қажеттілігін ұғынып, оны мемлекеттің басты саяси деңгейіне көтергенде ғана даму алатынына және игілікті қызметке асатындығына көз жеткізілді.
2. Қоғамдық тәрбие жүйесіндегі қосымша білім беру мекемелерінің тәрбиелік әлеуетінің даралық сипаттары, оның дамуына ықпал ететін жүйе қызметінің қалыптасуы және принциптері, жеке адам тәрбиесі және өздігімен дамудың басқа факторлармен әрекеттестігі қарастырылды.
3. Қосымша білім беру ұйымдары, сабақтан бос уақыттағы іс-әрекетті жүзеге асыратын әлеуметті және педагогикалық жүйе ретінде, балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуда, әрбір баланың тұлғалық бағыттылығы  анықталды.

1. ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ

 

1.1Қосымша білім беру ұйымдарының  тәрбие жүйесіндегі орны мен тәрбиелік әлеуеті

Әр мемлекеттің интелектуалды, экономикалық, әлеуметтік, және рухани-мәдени әлеуеті, оның инновациялық қызметінің өркендеуі, қоғамның жас ұрпаққа  тәлім-тәрбие беру жәй-күйіне, оның прогрессивті даму мүмкіндіктеріне тікелей байланысты. Бұл мәселенің аса маңызды  екенін Қазақстан Республикасының  Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан 2030»  стратегиялық бағдарламасында тәлім-тәрбие беру саласына мемлекеттік мәні бар  жеке басымдық беру қажеттілігін және көтерудің алғышартын ерекше атап көрсеткен болатын [1]. Қазақстан республикасының «Білім туралы » заңында да адамның қалыптасуы, дамуы мен кәсіби еңбегіне қажетті жағдайлар тудыру атап көрсетілген [2]. Қазақстан республикасының бүгінгі де, болашақтағы да кемелділігі, өркендеуі, рухы биік ұрпақ тәрбиесін жандандыру міндеттерінің тиімді шешілуіне оның прогресіне тәуелді екендігін Елбасы өзінің халыққа соңғы жолдауында да атап көрсетті [3]. Осы ретте, яғни ұрпақ тәлім-тәрбиесін дамыту бағытында әсіресе соңғы жылдары мемлекет тарапынан жасалып жатқан игі қадамдардың да аз еместігі ерен байқалады. Қазіргі жағдайда ұрпақ тәрбиесі оны ұйымдастырумен айналысатын құрылымдардың қызметін жаңа үлгіде ұйымдастыру қарқын алуда. Сайып келгенде дамудағы нарықтық қатынастағы араласуға дайын болашақтың адамдарын тұлғалық, интеллектуалдық, кәсіби сапалық жағынан әлемдік бәсекеге қабілетті етіп даярлап шығару мемлекеттің басты саясатына айналды. Нарық экономикасының талабына сай өркениетті қоғамның еректі, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзаттық құндылықтарды бағалай білетін, білімді, мәдениеті жоғары, жан-жақты жарасымды, тұлғалық болмысын іс-әрекет процесінде көрсететін қасиеттері қалыптасқан, жаңаша ойлау қабілеті дамыған, дені сау тұлғаны тәрбиелеу Қазақстан республикасы тәрбие институттарының басты міндеті болып отыр. Жоғарыдағы мақсатты міндеттердің орындалуында қосымша білім беру ұйымдарының орны ерекше бөлек. Жалпы тәрбиенің жүйесі ретінде қосымша білім беру ұйымдары балалармен жұмысты педагогикалық жағынан ұйымдастырудағы өзгешелігімен ерекшеленеді. Әрбір жеке адамның тұлғалық дамуын қалау, дамыту міндеттерін жүзеге асыру мақсатында үздіксіз білім берудің қосымша дамыту бағдарламасында қосымша білім беру ұйымдарының орны мен рөлі жаңа талаптарға сай белгіленеді. Қосымша білім беру ұйымдары білім және тәрбие берудегі педагогикалық процестің үздіксіз жүйесінің ажырағысыз бөлігіне  айналды. 

Кез келген тәлім-тәрбие жүйесі мемлекеттің, жеке адамдардың, әлеуметтік-рухани қажеттілігін іске асыру үшін құрылатыны сияқты, қосымша білім беру ұйымдары да қазіргі тәлім-тәрбие берудің  зәру мәселелерін шешуге бағытталған. Бұл процесс, бір жағынан, балалар  мен ата-аналардың тәрбиелік талабына бағытталған, екінші жағынан, қосымша білім беру ұйымдарының өзінің педагогикалық потенциалын толығырақ іске асыруға ұмтылудан туындап отыр. Осыған байланысты мектептен тыс мекемелердің мәртебесі, олардың жұмыс формалары мен мазмұнын жаңарту процесі жүруде. Елдегі терең демократиялық жаңғырулар, оның әлеуметтік-экономикалық құрылымын қайта құру, әлем қоғамдастығындағы тәлім-тәрбие беру процесінің даму тенденциясы, халықтардың гүлденуі мен қоғамның дамуындағы өзгерістер тәлім-тәрбие берудің стратегиялық мәнділігін растап отыр.

Осы жағдайдан туындаған  еркін, шығармашыл, іскер адамды қалыптастыру, өзін-өзі айқындап, өзін-өзі жетілдіріп отыратын тұлға тәрбиелеудің өткір  талабы бұл бағыттағы педагогтардың  ғылыми зерттеуінің негізі бағытына айналуда. Аталған мақсаттарды іске асыру дегеніміз – оқу мен  тәрбиенің әдістері мен формаларына, мазмұнына мүлде жаңа көзқарастың  қажеттілігін айқындады. Мұның мәнісі – білім беру мен тәрбие процессінің  ең басты мақсаты – адам, оның қызығушылығы, талаптары мен мүмкіндіктерін ашып оның қанағаттануын қамтамасыз ету. «Білім және тәрбие жүйесінің басты  міндеті адамның қалыптасуы, дамуы  мен кәсіби бағытталуын, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым  мен практика жетістіктері негізінде  жүргізуге қажетті жағдайларды жасау» болып табылады [4].

Адам тәрбиелеудің тұтас  жүйесін айқындайтын әлеуметтік институттар арасында қосымша білім  беру ұйымдарының  маңызды роль атқаруының себебі, өсіп келе жатқан ұрпақтың қоғамның мәдениетіне рухани құштарлығын  оятып, олардың дара қабілеті мен  дарынын дамытуға, оларды жасауға  араласуына еркін мүмкіндік тудыруында. Сондықтан да қосымша білім беру ұйымы дәл осы мектептен тыс  мекемелер базасында пайда болды.

Қазіргі жағдайда ұрпақ тәрбиесі оны ұйымдастырумен айналысатын  құрылымдардың қызметін жаңа үлгіде ұйымдастыру қарқын алуда.  Сайып  келгенде дамудағы нарықтық қатынастағы  араласуға дайын болашақтың адамдарын  тұлғалық, интеллектуалдық, кәсіби сапалық  жағынан әлемдік бәсекеге қабілетті  етіп даярлау мемлекеттің басты  саясатына айналды. Нарық экономикасының талабына сай өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзаттық құндылықтарды  бағалай білетін, білімді, мәдениеті  жоғары, жан-жақты жарасымды, тұлғалық болмысын іс-әрекет процесінде көрсететін қасиеттері қалыптасқан, жаңаша ойлау  қабілеті дамыған, дені сау тұлғаны  тәрбиелеу Қазақстан республикасы тәрбие институттарының басты міндеті  болып отыр.