Окушылардын танымдык кызыгушылыгын калыптастыру

Ес - адамның ақыл - оймен тығыз байланысты күрделі психикалық процесс. Оның есте сақтау, қайта жаңғырту, еске ендіру, ұмыту сияқты өзіндік процестері бар. Бір нәрсені есте сақтау оны өзге нәрселермен байланыстыру деген сөз. Сондай байланыстардың болатынын тұңғыш көрсеткен -Аристотель. Мұндай байланыс ассоциация деп аталады. Есті біріншіден, оның дүниетанымдық, екіншіден, адамның ақыл - ойын қалыптастыруда алатын ролі тұрғысынан қарастырған дұрыс. Көптеген эксперименттік зерттеулерде, мидың түрлі бөлімдеріне жасалған операцияларда ми қабығының түрлі алқаптарының зақымдануы естің кейбір түрлерінің нашарлауына әкеліп соқтыратындығы дәлелденген. Мәселен, мидың желке аймағы зақымданса, көру есінің, самай аймағы зақымданса, сөз қозғалыс есінің нашарлайтыны байқалған. Есте сақтау адамның   қабылдау,   қиял,   ойлау,   сезім   түрлері,   қызығу,   мүдде   сияқты

Психикалық құбылыстармен тығыз байланысты. Адамның есі бұрынғы білімімен, ескі мен жаңаны ұштастырып отыру нәтижесінде дамиды.

Заттар мен  құбылыстардың байланыс - қатынастарының миымызда жалпылай және  жанама түрде_бейнеленуін ойлау дейміз. Ойлаудың қамтитын шеңбері кең. Ойлау танымның жоғарғы сатысы. Оның айрықша ерекшелігі - сөзбен тығыз байланыстылығы. Ойлау мен сөйлеу органикалық бірлікте болады. Ой шындығы тіл арқылы беріледі. Шындықтағы себеп- салдарлық байланыстар тәжірибеде танылып, белгілі тілдік формалармен аталады.

Ойлау формалары - ұғым, пікір және ой қорытындысы деп үшке бөлінеді. Ұғымда заттардың жалпы және  негізгі қасиеттері бейнеленеді. ¥ғымдар арқылы адам танымның ұзақ процесінің нәтижесі қорытылады. Ғылыми ұғымдарды меңгеру мектепке түсіп оқи бастаған кезден басталады. Соған орай, мұғалім баланың ойлау тәсілдерін дамыту үшін алғашқыға көрнекілік әдісті пайдаланып, сондай-ақ әр заттың өзіндік белгілерін ажырата білуге баулып отыруы керек. Ойлау үстінде адам бұрын есте сақталған біліміне сүйенеді, оның эмоция, сезім әрекетінде белсенділік туады, қызығуы, темпераменті жанданады, бұлар адамның ойлау қызметіне өң беріп, мақсатты іске бағыттайды. Қиял - адамның есінде сақталған қабылдау, елестету, ойлауды қайтадан өндеп, жаңартып, солардың негізінде жаңа бейнелер жасау. Ол еңбек әрекетінде, әсіресе шығармашылық еңбек үстінде дамып отырады. Қиял - ойлаумен бірге алдын -ала болжау, жаңа бір нәрсені жасау, материалдық обьектіде іске асырылатын нәрсені идеалды түрде көз алдыңа елестету процесі. Қиял бейнелері нәтижесінде адамның шындықты, ақиқатты тануының шекарасы кеңейіп отырады. Осы процестің жәрдемімен адам өзіне тікелей әсер етпеген нәрселерді танып біледі, өткендегіні,  келешектегіні,  сондай-ақ басқалардың  ойы  мен  сезімін  аңғара алады. Мұғалім еңбегі де шығармашылық сипатта болады. Ол сабақ үстінде алдындағыны қиялмен болжап тұрады. Оқушылар да өз келешегін қиялы арқылы болжап, шамалайды.Адамның білім қоры, тәжірибесі, белгілі көзқарасы, айқын сенімі мол болса, оның соғұрлым шындыққа сай дұрыс қиялдауға мүмкіндігі мол болады. Қиялда жасалатын бейнелер сөз арқылы тұжырымдалады. Арман - қиялдың ерекше бір түрі екендігін айта келіп, әр оқушының жарқын болашағын алдын - ала қиялдап, аңсап қана қоймай, соған жету жолында күресе білу керектігін мықтап еске салу қажет. Бұл жерде қиялдың осы түріне қарама -қарсы құрғақ қиял болатындығын еске салған абзал.

Шәкірттің қиял қабілетін  дамыту, тәрбиелеу, оның келешекті армандай алу қасиетін қалыптастыру - мұғалімнің басты міндеттерінің бірі. Оқушы қиялының дамуына мектепте алған білімі ерекше әсер етеді. Адамға деген мейірімділік, ізеттілік, тілектестік т.б. тамаша қиялсыз өрістей алмайды. Бала қиялын дамытуға көркем әдебиет, музыканың, сурет салудың, еңбек сабақтарының мәні зор.

Зейін - дербес психикалық процеске жатқызуға болмайды.Зейін адам санасының барлық жақтарымен қосақтасып оның психикасын белгілі бір обьектіге бағыттап жинақтайды. Зейін қасиеттерін түсіндіру үшін оларға жеке - жеке сипаттама берген жөн. Мәселен, зейіннің көлемі дегеніміз - адамның бір уақыт ішінде қамтитын обьектілерінің саны. Зейіннің бөлінілуі оқушылар меңгеруге тиісті нәрселердің қасиеттері мен ерекшеліктеріне байланысты. Зейіннің табиғатын дұрыс түсіну үшін обьектілерді дүрыс қабылдап, олардың мән жайын түсіну қажет. Бұл оқушылардың дағдысын қалыптастыруды талап етеді. Зейіннің аударылуын іс - әрекет үстінде, яғни тиісті міндеттерді шешу үшін бір обьектіден екінші обьектіге, немесе оның бір жағына сананы әдейі аудару арқылы қалыптасатынын нақты мысалдармен түсіндіру қажет. Зейіннің басты бір қасиеті - оның тұрақтылығы. Зейнді тұрақтата алу жүйке процестерінің күшіне, әрекет сипатына қалыптасқан әдетке байланысты. Сабақ   үстінде    баланың    зейінін    белгілі    бір    әрекетке    ғана шоғырландырып, оны үнемі тұрақты етуге, ол үшін алаңдатушы тітіркендіргіштермен күресе білуі шарт. Зейін әсіресе, жас балаларда шашыраңқы келеді. Өйткені, олардың сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленгіш тізгіні күшті. Шаршағандық, өз ойымен әлек болу, қолайсыз эмоциялық күй бала зейінін ауытқытып, түрлі нәрселерге әсерлендіреді. Оқу тәрбие процесінде мұғалім балалардың мұң - мұқтажына, көңіл күйіне, денсаулығына, сабақ үлгеруіне үнемі зейін қойып отыруы тиіс. Өйткені, бала зейінінің, ой өрісінің өсуі мүғалімдер үшін аса қажетті обьект. Оқушылар адамда сондай-ақ сыртқы және ішкі зейіндердің де болатынын, олардың өзіндік ерекшеліктерін ескергені жөн. Мәселен, айналаға зер салып қарау, жай көңіл аудару сыртқа бағытталған зейін делінсе, адамның өз ойына, адамгершілік қасиеттеріне, әсемдікті сезіп білуіне, көңіл-күйіне, басынан кешкен оқиғаларының санасының бағытталуы ішкі зейін делініді.

Сондықтан оқу  барысында оқушының таным белсенділігін  арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас - ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырады. Шәкірттің қабылдауы негізінен, мүғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:

     1 -  Дәреже – жаңғыртушы белсенділік – шәкірттің материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға , меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1 – дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.

2 - Дәреже - түсіндіруші белсенділік-оқушының оқығанын зерделеуге, оны өзінебелгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын   меңгеруге   ұмтылысынан   көрінеді. 2-дәрежеге   тән көрсеткіш оқушының бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда   оны    жеңудің   жолдарын    қарастыруынан    байқалатын   үлкен дербестігі.

 3- Дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - оқушының тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы.

Сөйтіп, оқудағы белсенділік - оқушының іс - қимыл жағдайы ғана емес, осы іс -қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен, өзінің рухани -ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.

Дербестік әрекетке өздігінен икемделудің сапалық  көрінісімен; мотивті және  белсенді қылықтың оқушыға тән арнаулы нысандары мен тәсілдерін синтездеумен; өмір шындығының белгілі бір жақтарына оқушының тұрлаулы, мінез-құлықта тиянақталған қатынасымен сипатталатын жүйелі білім алу ретінде қарастырылады. Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып, сондай-ақ педагогикалық эксперимент нәтижелерін пайдаланып, оқушылардың танымдық белсенділік белгілері жүйелерін анықтадық. Оған үш белгі тән:

• оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
• оқу-танымдық әрекеттің интеллектуалдық сипаты;
• оқу танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты;

Танымдық  белсенділік компаненттерінің құрамын төртке бөліп қарастырдық: мотивтік-операциялық, еріктік және бағалау-нәтижелік. Танымдық белсенділік компоненттерінің құрамы 1-суретте көрсетілген.

Сонымен, танымдық белсенділік пен жалпы танымдық іс - әрекет проблемасына арналған көптеген еңбектерді зерттеу мынадай қорытынды жасауға әкелді: белсенділік - жеке тұлғаның алуан қырлы болмыс - бітімі болып табылады, ол сезімталдық, танымдық және  еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық мотив пен өзбеттілік әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуімен сипатталады.

Жеке тұлғаның танымдық белсенділігін қалыптастыру.

 Балалардың танымдық әрекетін белсендіру, оны тиімді басқару және  дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және  моральдік-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып саналады.

Педагогикалық - пихологиялық әдебиеттердегі талдауда көрсетілгендей «танымдық белсенділік» терминінің негізінде белсенділік жөнінде түсінік жатыр. Ол әртүрлі салада талдауды талап етуші көп аспектілі феномен ретінде көрінеді.

• биологиялық (П.К.Анохин, В.М.Бехтерев, И.М.Сеченов т.б.)
• психологиялық (Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, В.С.Мухина, Б.Ф.Ломов)
• әлеуметтік (А.Н.Леоньтев, А.В.Петровский, Л.Рубенштейн)
• педагогикалық (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Г.И.Шукина, Т.И.Шамова)

Биологиялық аспект - белсенділік мәселелері түсінігімен байланысты белсенді бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесі болып табылатындығы жөнінде түсінікпен тығыз байланысты. Ол өзін - өзі ретке келтірумен  негізделеді. Биологиялық белсенділік адамның ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін оған тұқымқуалау қасиеті. Осы өзара қарым -қатынас кезінде ағза мен оның  тіршілік ету шарттарымен аралығында туатын қарама – қайшылық жоюға  бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды, сонымен қатар осы әсерді жоюға мүмкіндік беретін және  мінез - құлық құруға өткен оқиғаға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкіндік беретін физиологиялық механизмдер де туып отырады. ( П.К.Анохин) Белсенділік бейне белгісі тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тірі материяның іштей детерминацияланған іс         - әрекеттің бір түрі болып табылады. (В.З.Коган). Белсенділік көзі болып сыртқы орта және  ағзада тұратын және  өтетін ішкі үрдістер табылады. Адам өзіндік табиғи сапаларының күшімен, әлеуметтік мәнділік күшімен де белсенді келеді.

Психологиялык аспект - тұрғысынан белсенділік С.Л.Рубенштейн көзқарасындағы жалпы психика жөніндегі детерминистік түсінік беру сұрағының бір бөлігі ретінде қарастырылады. Мұнда белсенділік ішкі шарттар арқылы болатын сыртқы себептерінің әрекетінде көрінеді. Белсенділік адамның жаңа қарым - қатынасына айналады, бұл адам жеке тұлға ретінде көрінгенде және  белсенді әрекет қарым-қатынас иесі болған жағдайда болады. С.Л.Рубенштейн адамның белсенділігін былай түсіндіреді: «Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан ішкі шарттар арқылы әрекет жасайды».

Әлеуметтік  тұлғалық аспект мәселелері іс - әрекет кезіндегі тұлғаның белсенділігін зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділік адамның тек табиғи қасиеті ғана емес дегенге сүйенеді. Бұл орайда субьект белсенділігі сыртқы материалды және  ішкі психикалық әрекетті өз қатарына қосатын затты іс - әрекеттің бірдей жүйесі болып табылады. Тұлға белсенділіктің өзіне ғана тән түріне ие-әлеуметтік өзіндік әрекет, мұнда ол белгілі бір мақсатқа жетеді. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруімен және  әлеуметтік ортаның өзгеруімен байланысты өзгеруі мүмкін. Белсенділікті тұлғаның әлеуметтік сапасы деп қарасақ, оны әрекеттің қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған әлемді меңгеруінің және  белсенді құруының бір түрі. Жеке тұлға әрекет барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлі болуы мүмкін. Белсенділік болмыстың қоғамдық формаларын құруға және  адамның қоғамдық мәнін жүзеге асыруға бағытталған іс - әрекет болып табылады.

Педагогикалық аспектідегі белсенділік мәселесін зерттеу берілген түрлі түсіндірулермен байланысты:

• белсенділік баланың таным іс- әрекетіне деген қатынасын сипаттайды;
• белсенділік субьектінің   іс-әрекетке қатынасын (қажеттілік , мотив, ерік, эмоция) көрсететін негізгі белгілермен қатар тұлғаның сипаттамасы ретінде түсіндіріледі;

Педагогикалық аспект тұрғысынан белсенділіктің үш түрін бөліп қарауға болады:

• ақыл - ой белсенділігі;
• интеллектуалды белсенділік

• танымдық белсенділік;

Ақыл - ой белсенділігі элементарлы іс-әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделі түріне дейінгі барлық деңгейдегі нағыз әмбебап іс-әрекет шарты болып табылады. Ол түрлі модификацияларда көрінуі мүмкін:

1 .Ынталандыру  жаңалығынан туған зейін белсенділігі  және бағдарлы – зерттеу іс-әрекетінде бағытталған зерттеу белсенділігі ретінде; 2.интеллектуальды ынталылық түріндегі көрінетін белсенділік ретінде; Ақыл-ой белсенділігінің орталық ядросын когнитивті функциялар мен процестер құрайды. Н.С.Лейтес былай бекітті: ақыл-ой белсенділігі-кез келген денісау балаға тән, бірақ әртүрлі деңгейде болады. Өз бақылауының кең материалында Н.С.Лейтес «балалық шақтың әр кезеңі - белсенділік дамуының өзіндік сапалы сатысы» деген қорытындыға келді.

Интеллектуальды белсенділік- өзіндік шарттарға сай ой әрекеті ретінде түсіндіріледі. Бұл терминнің кең өріс алуы, жиі қолданылуы Д.Б.Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты. Оның пікірі бойынша, интеллектуалды белсенділік интеллектуалды емес факторлардан көрінетін жүйенің интегралдар қасиеті болып табылады .

Танымдьқ  белсенділік - жалпы белсенділік феноменінің маңызды саласы, оның негізі ретінде адамның ең маңызды қасиеті болып табылады. Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және  күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық   анықтамаларында   көптеген   тұжырымдамаларға   ие. Білімді белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным  белсенділігіне анықтама берілген. Оның зерттелуіне маңызды үлес қосқандар М.Н.Скаткин, И.Ф.Харламов,   М.А.Данилов,   М.И.Махмутов,   Т.Ш.Шамова,   Г.И.Щукина және  т.б.   Маңызды   әлеуметтік  күшіне  байланысты  бүл   мәселе  қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде негізгі болып саналып отыр. Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде белсенділіктің төмендегідей анықтамалары бар:

• Адам   зейіні   белсенділігінің   таңдаулы   бағыттылығы   (Н.Ф.Добрынин,Т.Рибо).
• Таным субьектісінің ақыл-ой қабілеттерінің көрінуі (С.Л.Рубенштейн)
• Әртүрлі сезімдерді белсендіргіш (Д.Фрейер)
• Адамның іс-әрекеті мен санасының деңгейін жоғарылататын эмоционалды-еріктік және  ақыл-ой процесінің ерекше қорытпасы (А.Г.Ковалев)
• Білімді    қарқынды    меңгеруге    әзірлік,    яғни    қабілет    пен    ұмтылыс (Н.А.Половников)
• Тұлғаның күшейтілген танымдық жұмысы мен сипатталатын еріктік жағдай  (Р.А.Низамова)
• Оқушының өмірлік күшінің әсерлілігі (Г.И.Щукина)
• Таным мақсатына жетудегі құлықтық еріктік әрекеттерді жиюға ұмтылумен және білім беру сипатына , мазмұнына қатысты тәрбиеленуші тұлғасының айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И.Шамова)