Халықтық педагогика негізінде адамгершілікке тәрбилеу

Туған тілдің ролін түсінудегі пікірлестік олардың түркі халықгарының рухани сұраныстары мен тілектеріне  жақындастырды. Мәселен, кезінде ел арасына кеңінен тарап, авторға  ізгі атақ әкелген "Құтты білік" шығармасындағы халықтың талғам-білігін  аңғартатын толып жатқан арналардың біреуін ғана, яғни тілдің қоғамдық-әлеуметтік, әсіресе, эстетикалық орнын айқындайтын  бәйіттерге назар аударсақ, қазақ  жағдайында бірауыз сөзбен адам тағдырын шеше беретін дәстүрдің алғашқы  бастауын көріп, өткенімізде қаншама  рухани байлық жатқанын аңғарамыз.

Жүсіп Баласағұни өзі туған  түркі дүниесі халқының салттарының  әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін жақсы  біледі, оның рухани өміріне тереңдей енді. Кандай да бір үлы педагог  секілді ол энциклопедист-философ, психолог, тарихшы, лингвист, этнограф, фольклорист, әдебиеттанушы болатын. Түркі халықтарының рухани асыл қазынасы оның көз алдында болды, ғалым  олардың мәдениетіндегі сабақтастық  пен ортақтыққа қызықты.

Соның ішінде адамдық жетілулердің мәні мен мазмұны жайлы түсінік  төрбиенің халықтық идеалдарының түрақтылығынан куә етеді. Кемелденген түлға  сипаттары тек тілек-сөздер аумағында  ғана мүмкін болған жоқ Олар тәрбие тәжірибесі мен тығыз байланысты алға шықты, яғни сөз бен істің  бірлігі халық педагогикасының  ең күшті түстарының бірі деп арнайы көрсетеді [24].

Ұлы данышпанның айтуынша, тәрбие мақсатын жүйеге келтіруге өрекеттенеді. Жақсы тілек, жақсы сөз, жақсы  іс – автордың көрсетуінде түркі  халықгары үшін белгілі өсиет. Аса  байкалатыны, олардың адамдық кемелдену  зандылығын тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта тәрбиелеумен өзара байланыста, бірлікте қарастыратындықтары байқалады. Жетілу - түркілер ұғымында тұлғаның ұнамды жөне ұнамсыз сапаларының бірін-бірі жоққа шығаруы. Жағымды сипаттардың  қалыптасуы бұл жерде, ең алдымен  адамның жағымсыз сапаларға қарсы  тұра алатын ішкі күштерін қолдау ретінде  түсіндіріледі.

Ойшыл ғалымның жауынша, егер адамда ізгілікке қарсы тұратын  белгілерді жеңетін күш жоқ болса, онда ұнамды сапалар жойылады, жоғалып  кетеді. Бұл құндылықтар мен олардың  қарама-қарсылықтарының халықтық түсіндірмесі мыналар:

• біріншісі – ақыл, оны ашулану, өшігу күңгірттендіреді;
• екіншісі - достық, оны күншілдік бұзады;
• үшіншісі - ұят, оны тойымсыздық, ашкөздік жояды;
• төртіншісі - жақсы тәрбие; оған нашар орта әсер етуі мүмкін;
• бесіншісі - бақыт, ал оны қызғаншақтық бүлдіреді.

Шығармада халықтық педагогикалық  тұжырымдарының дұрыстығы, тиімділігіне назар аудартатын мұндай парасатты мәліметтер жеткілікті [25].

 Ұлы педагог ретінде  Жүсіп Баласағұни халықгық педагогика  адамзат рухани ілгерілеуінің  нақты тарихи кезеңін, педагогикалық  білімдер деңгейін көрсете алатынын  дұрыс байкайды. Халықтық педагогикалық  афоризмдерді ойды білдірудің  тиімді құралы ретіңде жақсы  көреді. Шынында да халық еш  уақытта бала тәрбиелеудің енжар  сырттай бақылаушысы болған емес. Оның өзін-өзі тәрбиелеуі кей  уақыттарда арнайы ұйымдастырылған  тәрбиеден тиімдірек болып шықты.

Жай халықтың ісі, көңілі, құлқы  да,

Сай келеді білік, акыл, қүлқына...

Оларсыз еш іс бітпейді емес пе? - деп ойшыл халық педагогының  түркілердің өзіңдік, соны адамгершілік тәртібіне өзіндік рухани мөдениетіне  арнайы көңіл аудартуы осыдан. Бұқара халықта оның өмірін игілендіруші ежелден  калыптаскан салттары мен дәстүрлері мол болцы. Олар табиғатқа қарым-қатынаста  халықтың ауызша шығармашылығында, таңғажайып халықтық қолөнерде, киімнің әдемілігінде, даланың даңқты қонақ жайлық кағидаларында, жақсы мінездің ізгі әдеттері мен  әдептілік ережелерінде білініп  отырды.

"Кісілерге мирас, ата  сөзі ғой, 

Ата сөзі - ұқсаң құттың көзі ғой".

Бұл жолдар автор үшін халық  өнегесінің жоғары бедел болып табылатындығының тағы бір дәлелі. Баласағұндық ғұлама ғалым фольклордың кез-келген жанры  шығармаларының халықтығы соңыңда  педагогикалық мақсаттылығымен  анықталатынын жақсы байқайды. Халық  өмірінің өзі тәрбие болатын: бәрі тәрбиеленеді, әрдайым тәрбиеленеді, барлығы да өле-өлгенше тәрбиеленді. Мақалдар мен мәтелдер, әңгімелер мен ертегілер, аңыздар мен эпостар сол тәрбиенің, өнеге-өсиеттің құралдары қызметін атқарды. Халық әндері тәрбиенің  тамаша ескерткіштері бола алады. Балалар  мен жастардың адамгершілік көзқарастарын  қалыптастыру мақсатымен оларға сөз  бен әсер ету шаралары жайлы «Құтты білік» шығармасының [26].

"Тіл өнерінің қасиет-сипаты  мен пайда зияны" айтылатын  тарауын да егжей-тегжейлі қозғалған.  Халықтық тәрбие дөстүрлерін  жетік білгені Баласағүнға мінез-құлық  ережелерін жүйелеуге жәрдемдесті.  Ол түлғаға табиғаттың ықпалы  жайлы халық сенімін өз сенімі  тақырыбы етіп алады және табиғатқа  үйлесімділік қағидасын үсынады.  Осылайша ұлы үстаз халықтан  өзі үйрене отыра, халықты үйретті.  Халыққа қызмет ету оның рухани  қазынасын игерусіз мүмкін емес: халықтық - халық балаларына, автордың негізгі өсиеті осыдан түрды. Халықтардың рухани өмірінің мәнді нышандарын жетік білуге сүйенетін халықтық қағидасы Баласағүни педагогикасына ерекше тартымды күш берді. Сондықтан бұл қағида оның педагогикалық жүйесінің патриоттық өзегі болып табылады.

Таңғажайып шығарма - «Құтты біліктің» ғылымға белгілі Веналық, Каирлық және Намангандық нұсқалары  бар. Тұлғалы туынды Батыстагы әлемге австриялық әйгілі шығыстанушы фон  Хаммер Пургшталь арқылы белгілі  болады. Қолжазба 1796 жылы Стамбулда  оның қолына түсіп, оны өзінің отанындағы Вена кітапханасына сыйға тартқан. Бірінші басылымы неміс тілінде  жарық көріп, оған белгілі шығыстанушы  Г.Ванбери түсініктеме берген. Екінші нұсқасы Мысыр (Каир, Египет) кітапханасынан табылған. Оны аудармамен салыстыра отырып, 1891-1910 жылдары академик В.В. Радлов ғылыми негізде зерттеп шығады. Қазірде Ташкенттегі Шығыстану институтының қолжазбалар қорында сақтаулы "Қүтты біліктің" үшінші нұсқасы кейінірек 1913 жылы табылған. Ұлы шығарманың осы аталған үш қолжазбаның негізінде (Вена, Каир, Наманган) үлкен зерттеу жүмысын жүргізіп, ғылыми жинақ жазған белгілі түрік философы Р.Р.Араттың еңбегі ерекше атап өтуге тұрарлық [27].

Баласағүнның шығармашылығын зерттеуде орыстың шығыстанушы  ғалымдары В.В.Бартольд пен С.Е.Малов, белгілі кеңес тарихшысы мен  әдебиеттанушы ғалым Е.Э.Бертельс пен А.Н.Самойлович, түркітанушы  А.Н.Кононов жөне басқалары өз зерттеулерінде ойдағыдай нәтижеге жетті. Х-ХІІ  ғасырлардағы түркі тілдес халықтардың  мәдени дамуындағы өзіндік өрнек  үлгілері жан-жанты көрініс берген аса құнды шығарма қазакстандық ғалымдардың да назарынан тыс  қалған жоқ. Б.Кенжебаев, Ә.Дербісөлиев, Ғ.Айдаров, Ә.Қоңыратбаев, М.Мырзаахметов еңбектеріңде бұл көне жәдігер түрлі  көзқарастар тұрғысынан қарастырылып, яғни әдеби, тілдік, стильдік, философиялық, педагогикалық, текстологиялық, әлеуметтік, тарихи, саяси, мәдени тұрғылардан зерттелініп  келеді. Соның ішінде Жүсіп Баласағұнидың  қазақ халқы мәдениетінің қалыптасуына, қазақ жерінде ақыл-ойдың, даналықтың дамуына тигізген ықпалы мен тәлім-тәрбие мәселелерін көтерудегі ролі, көптеген халықтық даналықтардың ұқсастықтары мен сабақтастықтары да ғалымдар назарынан тыс қалмаған жәйттер.

Мұның өзі Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» шығармасының қазақ халықтық педагогикасы тарихындағы орасан зор орнын айшықтайды [29].

 

Қорытынды

 

Қорытындылай келе,адамгершілік – адамның рухани байлығы, болашақ  ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып  табылады. Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен  сапалары, қарым-қатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты  белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы.

Адамгершілік тақырыбы –  мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді  сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың  басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің  қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың  өнерлерінде, әдет-ғұрпында. Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс - тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.

Сонымен, адамгершілік принциптері  әлеуметтік-мәдени дамудың жемісі. Адам тумысында жақсылыққа да, зұлымдыққа да үйір емес. Адамгершілік белгілерінің қалыптасуына ерекше әсер еткен мынадай  факторлар бар: жыныстыққа қатынастарды реттеу, қандастарын өлтіруге тыйым  салу, әлсіздерге қамқорлық ету, ең-бектің қоғамдық жолмен бөлінуі және адамдар  арасындағы ынтымақтастықтың қалыптасуы. Адамгершілік құндылықтар-дың қалыптасуы үшін жүйелік (қоғамдық, мемлекеттік) және тұлғалық мүшелердің ара салмағын дұрыс  айқындаудың маңызы зор. Жеке адамды әлеуметтік қатынастардың жемісі деп  қарастыру адамды бағаламауға әкеп соғады. Тоталитарлық қоғамдағы «Ортақ мүдде жеке адам мүддесінен жоғары», - деген ұран адамгершілік қағидаттарына  нұқсан келтірді.

Халықтық педагогика негізінде  адамгершілікке тәрбилеу дегеніміз  – тәрбие бағыттарының ішіндегі ең күрделісінің бірі, тәлім-тәрбиенің  ықпалды әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың  сара жолы. Адамгершілік тәрбиесі жастардың  қоғамға, отбасына, білімге, Отанға, жер  бетіндегі бейбітшілікке қатынасын  қалыптастырады. Осы заманғы адамгершілік тәрбиесі жекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарға негізделеді. Ол жанұя, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал арқылы іске асырылады. Жас  балалардың адамгершілігін қалыптастыруда мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі өлең, сурет, әңгімелер пайдаланылады, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде  этикалы қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады. Мектеп жасындағылар үшін олардың саяси-әлеуметтік саналылығын (гуманизм, ұлтжандылық, отансүйгіштік), дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі. Этикалық әңгіме, пікір-сайыс, лекция өткізу және көркемөнердің түрлі салалары мен әдебиетті кеңінен пайдалану адамгершілік  тәрбиесіндегі игі істер болып табыладыАдамгершілік қағидаттарының сақталуы өтпелі қоғам жағдайында ерекше маңызды мәнге ие болады. Бұл кезеңде ұлттық дәстүрлі дүниетаным мен әдепке жат маскүнемдікпен нашақорлық, рэкет пен жезөкшелік, қатыгездік сияқты теріс мінез-құлықтар өріс жаюы мүмкін. Өркениеттілікке апаратын жол халықты адамгершілікке, мандылық пен ізгілікке, салауатты өмір салтына баулу. Адамгершілік мәселесі – адамзат мәдениетінің, руханиятының қалыптасуымен етене байланысты дүниелер. Адам – ең әуелі адамгершілігімен, парасатының биіктігімен көрікті[30].

Сонымен, адамгершілік тәрбиесінің  мәні оны дұрыс жүргізгенде ғана ашылады, ол әр қоғамның өзіне тән. Жоғарыда айтқанымыздай әр қоғамның, әр халықтың адамгершілік туралы, жалпы тәрбие туралы көзқарастары әр түрлі сондықтан  оқушыларды адамгершілік ұғымы, принциптері, мінез-құлық нормалары жайындағы  біліммен кемелдендіреді. Оқушылар оларды оқып үйренумен шектелмей, оқу, тәрбие, еңбек процесінде іске асырғанда  адамгершілік олардың сеніміне айналады. Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың  моральдық сенімдерін, жағымды мінез-құлық  дағдылары мен әдеттерін қалыптастырады

. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Айдар С. « Халықтық педагогика негізінде еңбек тәрбиесін қалыптастыру».

2 Ахметжанова А.С « Халық педагогикасы.

3 Ғаббасов С. « Халық  педагогикасының негіздері».-Алматы 1995.

4 Ембергенов Ж. « Халықтық  педагогика және салауатты өмір салтын ұйымдастыру».

5 Адамгершілік, имандылық идеяларының рухани бастаулары // Қарағанды университетінің хабаршысы. Педагогика сериясы. - 2008. - №2 (50). - Б.127-132. (М.А.Сарбасовамен авторлық бірлестікте).

6 Қазіргі педагогика ғылымындағы жалпыадамзаттық құндылықтар // Қарағанды университетінің хабаршысы. Педагогика сериясы.  - 2008. - №1 (49). - Б.80-83.7 Ибраимова Л. « Қазақ отбасылық тәрбиесінің зерттелу жайы

7 Тілеужанов М.М.. Қазақ халықтық педагогикасының кейбір мәселелері. - Орал, 1992.

8 Қабышева К. « Қазақ  отбасындағы бала тәрбиесі » 

9 Қабышева Р. Ұлт тағылымы.-2005.-№4. Б.5-9

10 Қаженбаева А., Жанұзақова  Ш.«Халық даналығы — ұлттық  психологияда».

11 Момынбаев Б.К .Кәсіптік педагогика – Алматы: Білім, 2006.-154 б.

12 К.Б.Сейталиев. тарбие теориясы.- алматы, 1976

13 Садуақасов Ә. « Халық педагогикасы дәстүрлері»

14 Ұзақбаева С. « Тамыры  терең тәрбие».-Алматы 1995.

15 Қалиұлы С. « Қазақ  этнопедагогикасының теориялық  негіздері мен қағидалары».

16 Табылдиев Ә. « Қазақ  этнопедагогикасы».- Алматы 2001

17 Педагогика. Лекциялар  курсы. - Алматы, 2003.

18 Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. 10 том. - Алматы. 2005-2006.

19 Тілеужанов М.М.. Қазақ  халықтық педагогикасының кейбір  мәселелері. - Орал, 1992.

20 Жарықбаев Қ., Қалиев  С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1995.

21 Хрестоматия по педагогике. - М., 1973.

22 Б.Р. Айтмамбетова, А.А.  Бейсенбаева Коллективті қалып-тастыру  жэне оқушының жеке басына  оның ықпалы. 7-лекция, -, Алматы, 1991.