Халықтық педагогика негізінде адамгершілікке тәрбилеу

Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған  жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда «Бөбек» қорының  президенті Сара Алпысқызының «Өзін-өзі  тану» рухани-адамгершілік білім  жобасы біздің балабақшада эқсперименттік пән ретінде жүргізіліп келеді.

«Өзін-өзі тану» пәні - баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа, тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді [17].

Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық, тілектестік сияқты қасиеттерді  дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай, құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан  келгенше адамдарға көмектесу, кешірімді  болуды үйрету де «Өзін-өзі тану»  пәнінің үйлесіне тимек.

Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын  бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып  ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру  негіздері адамгершілік ниеттерге  баулиды. Олай болса, адамгершілік тәрбие беру кілті - халық педагогикасында деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете білуде «Өзін-өзі тану» курсының ерекше.

Балабақша тәрбиешісіне арналған әдістемелік құрал, көркем шығармалар хрестоматиясы және балалардың дәптерінен тұратын бұл оқу - әдістемелік кешен «Өзін-өзі тану» курсының негізгі мақсатына қол жеткізуге бағытталған. Сабақтардың негізгі құрылымдары «Амандасу рәсімі», «Шаттық шеңбері», «Көңіл күйді көтеру» сабақтың негізгі мазмұны «Сергіту сәті», «Тыныштық сәті»,«Ойын», «Дәйексөз», «Шығармашылық тапсырма» ұжымдық жұмыс, дәптермен жұмыс, жүректен-жүрекке шеңберінен тұрады .

Ата-аналарға ойын жаттығулардың  және әр түрлі байланыстырып сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде баласымен сауат  ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін ұсынамыз. «Сөзді кішірейтіп айт», «Кәне сөз іздейік», моншақтан  жасалған әріптерден сөздер құрастыру.

«Еліміздің күші- патшада, сәбидің күші- жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін Ақанның осы  үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық [18].

Адамгершілік тәрбиесі –  тәрбие бағыттарының ішіндегі ең күрделісінің бірі. Адамгершілік тәрбиесінде дінге  сүйенбеу мүмкін емес. Адамгершілік заңы Аллаһтың адам баласына түсірген кітаптарының негізінде жатыр. Адам баласының жалған дүниеде және ахіреттегі бақытқа қауымдастыратын керекті өнегелердің нелерден тұратындығын білдіріп, құлшылық міндеттерін түсіндіреді. Адамгершілік - әдептілік ілім негізінде тұлға бойындағы рухани – адамгершілік қалыптастырудың дұрыс жүрмеуінен және өзінің өзегінен жасанды коммунистік идеялармен айырылып қалған адамгершілік мәселесі жағымсыз, нашар адамгершілік келбеттің пайда болуына душар етті. Жақсылық пен жамандық ой мен іс-әрекеттер оның парқын жіті түсінбеуден болады. Басты мұрат – метериалдық құндылық деп бой алдырушылықтан – қанағатсыздық, ысырапшылдық, атаққұмарлық, парақорлық, сыбайлас жемқорлық және т.б қасиеттерді көреміз. Құмар ойнау, шарап ішу, анаша, шылым шегу, жезөкшелік сияқты жаман қасиеттерде тән мен жан құмарлығын тежей алмау амалдарының әлсіздігі мен дұрыс қалыптаспауынан және адамгершіліктік сананың жетілмеуіне тән құбылыс

Қай заманда болмасын адамзат  алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің  ең бастысы – өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ  тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі – келешек  қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам  иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі озық етіп тәрбиелеу – біздің де қоғам алдындағы  борышымыз.

Адамгершілік тәрбиесінің  әрқайсысының ерекшеліктерін жетік  білетін ұстаз халық педагогикасын  ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыпты жан-жақты терең  білумен қатар, өркениетті өмірмен  байланыстыра отырып, білім берудің  барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда.

2. Халықтық педагогика негізінде адамгершілікке тәрбилеу

2.1 Тәрбие үрдісінде салт  – дәстүрлердің тәрбиелік мәні

Халық ұрпақтан-ұрпаққа өзінің қоғамдық, әлеуметтік тәжірибелері мен  рухани байлығын қалдыра отырып, сол  арқылы қоғамның материалдық және рухани мәденитетінің тарихын да жасайды.

Мұндай сабақтастық жас  ұрпақтың өзіне дейінгі адамзат  жасаған игіліктерден өзіне қажеттісін іріктеп алып, ұлттық тәрбиеміздің қайнар бұлағының тереңіне бойлап, сол бұлақтан бойға қуат алу жаңа уақыт талабына сай тарихи құндылықтарды  жан-жақты байыта түсуіне мүмкіндік  береді. Бұл сияқты тарихи үрдісте  халық тек жасампаз күш ретінде  ғана емес, әрі сол құндылықтардың дара және тауысылмас бұлағы, жыршысы  мен философы ретінде де көрінеді. Біз ұлттық салт-дәстүрді қалптасқан жүйесі бар, өмір ағымында адамдар жинақтаған белгілі бір білім-білік, дағдылардың  бір ұрпақтан келесесіне беріліп  отыратын тәрбиенің әдіс-тәсілдерінің бірлігі ретінде қарастырамыз. Адамзат  жаралғаннан бастап ол өзіне ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан дәстүрлердің негізінде бала тәрбиесіне қойылатын  жаңа талаптармен толығып отыр. Мектеп жасына дейінгі балаларды өз халқының ұлттық мәдениеті, оның салт-дәстүрлері негізінде тәрбиелеуде шешімін  табуға тиіс мәселелер баршылық. Бұл  мәселе ұлттық сананың оянуымен, демократиялық  қоғамның жаңа адамға деген қажеттілігімен, ұлттық мәдениетінің жандануымен, балаға өз халқының рухани байлығын сусындатумен байланысты туындап отыр.

Халықтық салт-дәстүр –  қоғамның рухани, мәдени және адамгершілік қарым-қатынасындағы ең қымбат қазына. Халық үшін тәрбие – тұтас дүние. Оның мақсаты – адам тәрбиелеу. Балаларға  ұлтымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін  оның сәбилік шағынан бойына сіңіріп, ойына ұялату, сол арқылы ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелеу қай күннің болмасын басты мәселесі. Бұл туралы ойшыл Абай: «Балаға мінез үш алуан  адамнан жұғады; бірінші – ата-анасынан, екіншісі – ұстазынан, үшіншісі - құрбысынан»  деген екен.

Ұлттық тәрбие отбасынан  бастау алатын болғандықтан инабаттылық, мейірімділік, ана сүтімен, ана тілімен  орныға бастайтын аян. Сол себепті  халық даңалығы: «Сүтпен біткен мінез, сүйекпен кетеді» деуі заңды. Ата-бабаларымыз  бала тәрбиесіне ата-ана ғана емес, ауыл болып көңіл бөлген. Мысалы: үлкен кісіге сәлем бермегеннің  өзі сыйламаушылыққа жататын, оны  байқап қалушылар тентегін тезге  салып отыратын. Жалпы салт-дәстүр – халқымыздың келбеті, рухани мәдениетінің қазығы [19].

Әрбір елдің, халықтың бала тәрбиелеудегі халықтық педагогиканың  ғасырлар дәуірінен қалған асыл қазынасы бар. жас ұрпақ сол ата-мұра өнегесінен күш алып қуаттанады, ізгілік негізі орнығады.

Сол себептен де, халық даналығына оның ұрпақ тәрбиесінде атқарар  қызметіне зер салып, ықылас аудармаған ақын-жазушы, ұстаз-ғалымдар кемде-кем, әсіресе, Абай, Шәкәрім, Жүсіпбек, Мағжан сияқты ғұламалардың еңбектерінде негізгі  арқауы - өз елі, халқы, болашақ ұрпақ  тағдыры, оның тәрбиелі, парасатты, азамат болып өсуі жайында кең толғаныс, өнегелі өсиет жатады. Халқымыздың  аса көрнекті ақыны М.Жұмабааев  та педагогиканың ұлттық тәрбиеден  бастау алатыны жайлы айтқан. «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп  буын қолданып келе жатқан тақтақ жол  болғандықтан, әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет ететін болғандықтан, әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» деген «Педагогика» атты еңбегінде.

Ақынның көздеп отырғаны бала тәрбиесін, халықтық педагогика тұрғысында ұйымдастыру екені айтпай-ақ түсінікті. Халқымыздың рухани мәдениетіне  әр заман қаламгерлері шығармашылықпен  өз үлестерін қосты. Халқымыздың  салт-дәстүрлеріне қалам тартқан  жазуышы-ұстаз – Ы.Алтынсарин, ғалымдарымыз Ш.Уәлиханов, Ә.Бөкейханов, белгілі  академик Ә.МАрғұлан және Х.Арғынбаев, Е.Масанов, Х.Досмұамбетов, Б.Уахатовтар өз еңбектерінде ұлттық салт-дәстүрлерді  әр қырынан зерттеген. Профессор  Н.Сәрсенбаев «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары жөнінде» деген  зерттеу еңбегінде дәстүр деген  түсінікті екі мағынада пайдаланатынына  тоқталған. Біріншіден, дәстүр деп халыққа  кең тарап, терең сіңген әдет-ғұрыптарды және басқа тұрмыстағы тұрақты тәртіп түрлерін айтады; екіншіден дәстүр деп ғылымдағы, саясаттағы, әдебиет  пен өнердегі аса көрнекті қайраткерлердің  атымен байланысты, халыққа көп тараған  бағытты айтады (Мысалы, Абай дәстүрлері т.б.) [20].

Халықтық педагогика ата-баба мұрасынан бастау алады. Ол болашақ  азаматты жан-жақты жетілген, саналы, ізгілікті, мейірімді етіп тәрбиелеуде  педагогика ғылымының негізгі көзі болып табылады. Бұл мәселеге Қазақстан  Республикасы бойынша мектепке дейінгі  мекеме балаларын адамгершілікке тәрбиелеуде  зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдарымыз А.Меңжанова, К.Сейсембаевтарды атауға болады. Аталған тақырып бойынша  әдістемелік мақала жазғандар Р.Жұмағожина, Г.Наурызбаевалар. Балаларға эстетикалық  тәрбие беру ісі, жан-жақты ішкі тіл  үйрету, ақыл-ойын өсіру денесін  жетілдіру, еңбекке баулу, ең бастысы  адамгершілік, ізгілік қасиеттерді  сіңіру бағытында жүргізілгенін  көреміз. Мұның барлығы әрине, бесік  тәрбиесіне басталады. Халқымыз бұл  жөнінде: «Бесіктегі бала бес түлейді», - деген ғой.

Ғалым Б.Уахатов «Бесік жыры» - ананың «монологы», - деп, өте орынды көрсеткен. Себебі, ананың бесік жырымен, әлдиімен өзінің туған тілінің әуенінен тұңғыш рет нәр алады. Тәрбие бастауы  – бесік тәрбиесі. «Ел болам  десең, бесігінді түзе» деген  Әуезов даналығы – осының айғағы [21].

Халқымыздың  дарқан көңілін, кіші пейілділігін, тұрмыс-салт тіршілігін көрген саяхатшы-ғалымдардың берген деректерді де мол. Қазақ қыры мен  сырын аңғарған Г.Н.Потанин: «...қазақтар дүниедегі әншілердің біреуі» - деген. Ата-бабамыз өнерді ерекше бағалаған, сол үшін де өшпес туындыларды  мирас еткен.

Орыстың тюрколог-ғалымы Н.В.Радлов, қазақ халқының сөзге шешендігін туыстас түркі елдермен салыстырады  да, халқымыздың поэзиясының дамуының аса жоғары сатыда екеніне тоқталады. Сонымен бірге, «қазақта суырып салмақ – мейлінше кең тараған өнер» - дейді.

Д.Айдаров «Дәуір және дәстүр»  деген еңбегінде әдет-ғұрып, салт-дәстүр қоғамдық дамудың барысында пайда  болады. Сөйтіп, ол ұрпақтан-ұрпаққа  тарап, мәңгі бақи өмір сүреді. әдет-ғұрып  тұрмыстық қарым-қатынасқа байланысты қалыптасады. Мысалы: тілек білдіру, жас сәбидің дүниеге келу құрметіне  шілдехана өткізу, бесік той, қонақ  күту, наурыз тойы т.б. түрлі жоралғылар, салтанаттар өтетініне тоқталғаг. Дәстүрдің аса әсерлі күшін көрсететін белгілердің ішінде ерекше ретінде  оның бұқаралығын, көпшілікке ортақтығын айтамыз. Ұлттық салт пен дәстүрдің  тууы ұлттың өзінің қалыптасуына байланысты. Әрине, әр халықтың өзіне тән дәстүрі, әдет-ғұрып болады. Олар сол халықтың басқа халықтан ерекше бір белгісі  болып санала береді. Қазіргі ғылыми дәлелдеулер қазақ ұлтының қалыптасуын IV-V ғасырдан басталады деп көрсетеді. Олай болса, сол дәуірден бері қарай  қазақтың көптеген әдет-ғұрып, салт-дәстүрі  дамыды. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, бізге жетті [22].

Тұрмыс мәдениеті, халқымыздың  салттары мен дәстүрлері – адамдардың рухани байлығының маңызды элементтері. Тұрмыс мәдениеті дегеніміз –  бұл отбасына көзқарас, адамдардың өзара қарым-қатынас ережелері, үлкенге, аналарға деген шынайы құрмет, бұл  сонымен бірге ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар.

Ата-бабаларымыздың дәстүрлі халықтық тәрбиесінің тәжірибелеріне көз салсақ, осы кезеңде балдырғанға  тәрбие беру ісі жан-жақты – тіл  үйрету, ақыл-ойын өсіру, денесін жетілдіру, еңбексүйгіштікке баулу, ең бастысы  адамгершілік, ізгілік қасиеттерді  сіңіру бағытында жүргізілгенін  көреміз. Бұл жөнінде С.Дорженов өзінің «Ұлттық тәрбиенің тәлімі»  деген еңбегінде: «Қазақ халқының тұла бойы, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы, істеген  ісі тұнып тұрған тәрбие. Екінші сөзбен айтқанда, қазақ тәлімді, тәрбиелі халық. Ол өмірдің жаңалығынан да сабақ ала білген халық» - дейді. Ғалым Ә.Ашайұлы «Ұлттық педагогика негізінде оқу тәрбие ісін ұйымдастыру» атты зерттеу еңбегінің нәтижесінде  халықтық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа  үйрететін жаңа пән бағдарламасына сай «Әдеп әліппесі» атты тәлім-тәрбие жұмысын ұйымдастыру тәсілдерін айқындайтын ғылыми-әдістемелік  оқу құралын дайындап, бүгінде  Монғолияның қазақ орта мектептерінің, Ресейдің Қосағаш ауданындағы қазақ  орта мектептерінің оқу-тәрбие ісіне  кіргізген. Бұл игілікті істің біздің республикамыздың мектептерінен де қолдау табатын сөзсіз. Сондықтан  біздің алға қойған міндетіміз – мектепке дейінгі мекемедегі тәрбие жұмысындағы  жақсы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарды жинақтап, саралап пайдалану арқылы болашақ ұрпақтағы адамгершілік қасиеттерге баулу [23].

Барлық дәстүр, әдет-ғұрыптар тәрбиеге байланысты. Ізгі дәстүрлер  негізінде бүлдіршіндерді тәрбиелеу  кешенді тәрбие берудің құрамдас бір бөлігі болуға тиіс.Халқымыздың  ұлттық мәдени мұраларында балаға рухани, жалпы адамзаттық құндылықтарды түсінуге, қоршаған дүниені тануға қатысты мәселелер кең қамтылған.

Бірақ осындай ғажап халықтық тәрбиенің іс-жүзінде толық орындалмай, тәрбие ісінде нақты, жүйелі жүзеге аспай  отырғандығын балалармен, тәрбиешілермен әңгімелесу, педагогикалық үрдістерге, құжаттарға, сауалнама нәтижелеріне талдау жасау барысында анық байқадық. Балабақша тәжірибесінде жүргізілген  тәрбие жұмыстарының мазмұны жұтаң, жүйесіз, шашыраңқы күйде екенін көрсетті. Балалардың өздік шығармашылық іс-әрекеттеріне, ұлттық тәрбие элементтерінің сіңісуіне қажетті жағдайлар  жасалмай келеді. Тәрбиешілер де көтеріп  отырған проблема, яғни ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарментиянақты таныстыру  жұмыстарына жауапсыздықпен қарайтынын байқатты.

Соңғы жылдары мектептердің тәрбие үрдісінде халықтық педагогика идеяларын қолдануға көп көңіл  бөлінуде. Әйтсе де, осы салада ғылыми әдебиеттер мен мектепке дейінгі  тәрбие мекемелерінде тәрбие жұмыстарына  талдау жасай келіп, ұлттықсалт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің теориялық та, тәжірибелік тұрғыда да өз дәрежесінде  жүргізілме йотырғанын бағамдадық.

Халықтық педагогика негізінде  тәрбиелеудің жүйесін, тиімді әдіс-тәсілдерін айқындап, жаңа жасалған «Балбөбек» бағдарламасына «Имандылық тәрбиесі» бөлімін еңгіздік. Аталған бағдарламада мектепте тәрбиелеу  мен білім беруде бай ауыз әдебиеті үлгілерін, халыөтық музыка, ұлттық ойындар, өнер, салт-дәстүрлерін тұтас қамтып, бірлікте жүргізу көзделеді. Олар тәрбиленушілердің  жас ерекшеліктеріне сай мазмүндық  деңгейі әркелкі болып жүзеге асырылуы тиіс. Балалардың әрбір іс-әрекетінде ұлттық ерекшелік қанық бояумен, әрленіп, дараланып тұруы көзделеді.

Сонда ғана баланы халықтық дәстүрлерде тәрбиелеу мен дамыту мүмкіндігінің жұтандығынан құтыламыз. Ол үшін алдымен тәрбиешінің теориялық  білімі қажет. Балабақшалардағы тәрбиелеу  – білім беру үрдісінде ұлттық салт-дәстүрлердің озық идеяларын қолданудың тәжірибелік іскерлік-дағдыларын меңгеруі тиіс.

2.2 Жүсіп Баласағұн еңбектеріндегі  халықтық педагогика мәселелері

Ж.Баласағұнның ізімен немесе одан тәуелсіз қорытындылар арқылы ғылымның және білімнің маңыздылығы мен пайдалылығы  идеясын Махмұд Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Қожа Ахмет Яссауи, Имад ад-дин Әбу-л  Қасым Әл-Фараби, Реванди Хорезми, Сайф Сараи да дәледдеген еді. Бұл  ойлардың ерекше өзгешеліктері ғылым  мен өнер, мәдени құндылықгар әрбір  халықтың туған тілінде, халық оқымыстыларының, халыққа шын ықыласпен берілген білімпаз адамдардың күшімен жасалуы  қажеттілігіне назар аудартулары  болып табылады.