Бастауыш сыныптарды оқытуда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері

1 тұлға тарихи дамудың нәтижесі;

2 тұлға қоғамдық – экономикалық  қатынастың нәтижесі;

3 тұлғаның даралық сипатының  қалыптасуы.

Тұлға білім беру жүйесіндегі ең маңызды орында болуы тиіс. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселесі білім және тәрбие тұжырымдамасында: «Жеке тұлғаның қалыптасуы үздіксіз күрделі процессң делінген. Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескере отырып балалар мен жастардың білімге, ғылымға ықыласын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу деп атап көрсетілген. Жалпыға бірдей білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие жұмысының мазмұны мен санасын көтеру, жақсарту мәселесі оқыту процесінде өздігінен орындалатын жұмыстарға қызықтыратын, тартымды элементтерін енгізудің әр түрлі ойындарды пайдаланудың қаншалықты тиімді екенін білеміз. Адамның болашағы оның қазіргі алған білімнің сапасына, көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты. Бүгінгі күн талабы тұрғысынан қарасақ, оқыту ісі тек сабақ беру ғана емес, оқытудың басты міндеті – мұғалімнің білім беруі және оқушының білім алу қызметкерінің біріккен түрі екендігін көреміз. Өскелең заман әрбір оқушының жеке тұлға ретінде тәрбиеленуін қажет етуде. Сондықтан оқушы қызметін үйренуші тұлға екенін ескеріп, білім беру ісін ұйымдастыруды дамыту – қазақ мектебінің бүгінгі басты нысанасы болуда. Бүгінгі мектеп оқушысы – ертеңгі маман, қоғамның тірегі, тұлғасы. Жеке тұлғаның өмірге деген көзқарасуының қалыптасуы, адами қасиеттерді бойына жинақтауы, жақсы мен жаманды айыру кезеңі мектеп қабырғасында қалыптасады. Мұғалім – қоғамымыздағы басты тұлға. Қазақ мектебінің болашағы білікті маманның қолында. Бүгінгі мектеп оқушысы ертеңгі ел азаматтары. Мектеп алдындағы басты міндетіміз – жеке тұлғаның дамуына жағдай туғызу, мектеп бітірген оқушыны өмірге жан-жақты даярланған азамат етіп шығару. Әлеуметтік жағдайларды ескере отырып оқушы тұлғасын қалыптастыруда білім мен тәрбие ұштасқан тұста ғана оқу үрдісі нәтижелі болады. Жас ұрпақты ұлтжандылыққа тәрбиелеуді тілін дамытып және білім берудің тиімді әдістемесімен жандандыра түсіп, пәнаралық байланысты жүзеге асыру қолға алынуда. Оқушылардың шығармашылық тұлғасын пәнаралық байланыс  негізінде қалыптастыруда мұғалімнің шеберлігі мен тәжірибесі шығармашылығы, ізденуі оқу-тәрбие ісіндегі басты мәселе. Оқушылардың шығармашылық тұлғасын қалыптастыруда тек ана тілі, қазақ тілі пәндері бойынша жұмыстар жүргізіліп қоймай, басқа пәндер арқылы да пәнаралық байланыс  бойынша жан-жақты оқушының тілін дамыту, ой-өрісін, дүниетанымын қалыптастыру, пәнге қызығушылығын ояту, т.б. шығармашылық жұмыстар нәтижесінде тұлғаның сана-сезімі, қиялы, ойлауы дамып кеңейеді. Пәнаралық байланыстың мақсаты оқушылардың ой-өрісін жан-жақты дамытады, білім сапасын арттырады, оқу іс-әрекетінде белсенділік танытады, ойын, ес пен ойлауын, қиялын, тапқырлығын дамытады, алған білімін өмірде қолдануға зейінін, шығармашылығын шыңдай түседі. Пәнаралық байланысты жүзеге асыруда кең тараған жолдары мыналар:

1. әңгімелесу.
2. саяхат.
3. тәжірибе жасау.
4. техникалық құралдарды пайдалану.
5. танымдық есептер құрастыру, оны шешу.
6. сөзжұмбақтар, ребустар, метограммаларды құрастыру, шешу.
7. практикалық жұмыстар жүргізу.

Пәнаралық байланыс үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру керек. Оқушының ойын жүйелі айта білуге, бір-бірімен тікелей қарым-қатынас жасауға дағдыландыруда ана тілі, қазақ тілі, дүниетану, математика пәндерінің ролі ерекше. Оқушының ауызша көбірек сөйлейтін сабақтары да осы аталған пәндер. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздері, берген жауаптары осы пәндерде анық байқалып отырады. Бала тілін дамытып, шығармашылығын тереңдетуде халқымыздың ертегі, аңыз әңгімелері, жұмбақ жаңылтпаштарының маңызы зор. Халық шығармаларының сан алуан түрлерін бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігіне қарай пайдалану, мән-мазмұнын терең түсіндіру, оқушы тұлғасының шығармашылығын қалыптастыруға әсерін тигізеді. Сондықтан оқушыларға жас кезінен бастап халқымыздың ертегілерін, өлең жырларын оқып, өздеріне мазсұнын айтқызуда, баланың тілі де, ойы дадамиды. Балаға жаңылтпаш үйретіп, оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге үйретеді, ал жұмбақ айтқызу тапқырлыққа үйретіп, ойлау қабілетін, тілін, шығармашылығын шыңдайды. Оқушы шығармашылығының тиімді құралдарының бірі жаңылтпаштар айтқызу мен мақал-мәтелдерді, фразеологиялық сөз тіркестерін пайдаланып сөйлем құрату, шешендік өнерді оқыту. Шешендік өнер - өткен өмірден сыр шертіп, тарих тынысын, сөз зергерлерінің өрнекті де өткір тілін үйретеді. Мақал-мәтелді бала шығармашылығын дамытатындай етіп пайдаланудың мәні зор. Себебі, әрбір сабақта мақал-мәтелді қолдану бала тәрбиесінде алар орны ерекше. Сонымен қатар оқушының білім деңгейін оның сапасын арттыруда бірден-бір тамаша құрал. Мақал-мәтелді оқушы шығармашылығын дамытатындай етіп пайдаланудың төмендегідей жолдары бар:

1. тақырып мазмұнына сай мақал-мәтел айтқызу.
2. оны өз сөзімен, ойымен дәлелдету.
3. көрініске қарап мақал-мәтел айту.
4. табиғатқа сай мақал-мәтел құрастыру.
5. суреттерге қарап мақал-мәтел айту.

Осының нәтижесінде оқушының сөз саралауы, ізденімпаздығы, тапқырлығы, нақты ой болжауы артады. Сонымен білім беру барысында халықтық тәлім-тәрбие түрлерін көбірек жүйелі түрде сабақта, пәнаралық байланыс кезінде қолдансақ, ұрпақ бойында ізгілік, адамгершілік қасиеттерді, шығармашылық деңгейін дамытып бойына сіңіре аламыз. Қоршаған орта қоғамдағы құбылыс және өмірдегі заттарды танып білуде пәнаралық байланыс арқылы өтілген сабақтардың тиімділігі ерекше. Бастауыш сынптардағы пәнаралық байланыс арқылы өтілген жарыс, саяхат, сайыс, ойын, аралас сабақтар оқушының есінде ұзақ сақталады. Ой-өрісі кеңейеді, көптеген мазмұнды мәліметтер алады, ойлау қабілеті, шығармашылық деңгейі қалыптасады. Сабаққа белсенділігі, пәнге қызығушылығы артады. 

Оқу – бұл танымдық іс-әрекет, ақыл-ой немесе ой жұмысы. Ол ақпаратты алуды, оны есте сақтауды, жазуды (тіркеуді) және игеруді қамтиды. Ойланудың нәтижесінде ұғымдар қалыптасады, талдап қорытулар жасалады. Бұлардың барлығы да оқушылардың оқу іскерлігіне байланысты. Оқу іскерлітері деп білімді және практикалық әрекетті игеру бойынша іс-әрекет тәсілдері (есептеу, өлшеу, графикалық, т.б.) түсіндіріледі. Ал, білу – бұл алдыға қойылған мақтсаттың шешімі үшін белгілі әрекеттерді орындау жағдайы.

Оқу-интелектуалдық іскерлік – ұғымдарды, заңдылықтарды, қорытындыларды, талдап қорытуларды қалыптастыру үшін логикалық ойлау тәсілдерін игеру бойынша әрекеттер жүйесі. Оқу-комуникативтік іскерліктер – білімдерді беру, жеткізу тәсілдерінің жүйесі (1).

Барлық іскерліктің негізін әрекеттер құрайды. Е. А. Климов еңбектің құраушысы ретінде жалпы әрекеттерді төмендегідей етіп жіктейді:

1. Қозғалыс әрекеттері (алу, құю, сығымдау, орын ауыстыру, күшті азайту немесе көбейту және т.б.).
2. Танымдық (гностикалық) әрекеттер:

     а) қабылдау әрекеттері (байқау, ажырату, тану, есту, сипап сезу, көру,  

     есту, дәм сезу, иіс  сезу бойынша белгілер көрінісінің  дәрежесін анықтау   

     және т.б.);

б) елестету әрекеттері (объектіні ойша түзу, осының негізінде болашақ өнертапқыштар, тиімді ұсыныс жасаушылар дүниеге келеді);

в) логикалық әрекеттер (талқылау, қорытынды шығару).

3. Жеке тұлғалық қарым-қатынас әрекеттері:

а) болжаушылық;

б) әрекет-талап ету (ым-ишарат, өтініш, мақұлдау, кеңес, бұйыру, қысым жасау);

в) жолдасыңның ақпараттық басқаруы бойынша әрекеттер;

г) келісім-кесімді үйлестіру (мақұлдау, терістеу, келіспеу, т.б.) бойынша әрекеттер.

Оқушылар үшін өзбетінше жұмысты ұйымдастырудағы қажетті іскерлік оқу-іскерлігі. Оқу-іскерлігіне,, өзінің уақытын ұйымдастыру, өзіндік бақылау және жұмыстың жүрісі мен оның яқталуы бойынша тәсілдерді жүзеге асыру жатады.

Оқу іскерліктерінің қалыптасуы процестің мәнін ашуды, ойлау операцияларының құрамы мен реттілігін орнатуды қамтиды. Іскерліктердің кезең бойынша қалыптасатынын психологтар ғылыми дәлелдеген. Оның негізгі кезеңдері:

1. Міндеттердің қойылуы, алдағы жұмыста нені білу керек, не туралы қорытынды шығару қажет.
2. Берілген тәсілдің мәні (мәселен, салыстыру, классификациялау) мұғалім тарапынан түсіндіріледі немесе әңгіме барысында ашылады.
3. Операцияның құрамы және реттілігін анықтау, әрекет жоспарын құру.
4. Жұмыстың жабдықталуы қалай болуы қажет.
5. Іскерлікті, тәсілді игеруді тексеру.

Қазіргі уақытта оқытудың сапасын арттыру мақсатында жаңа педагогикалық технологиялар ғылымда теориялық тұрғыдан негізделіп, практикада жүзеге асырылуда. Оқытудың әдіс-тәсілдері жетілдірілуде.

Жаңа тәсілдермен оқытуда оқушы белсенді рөл атқарушы ғана емес, жетекші бағытты ұстанады. Қоршаған ортаны тануға, белгісізді анықтауға өзі жауап іздейді. Оқушылар білімді әр түрлі әдебиеттерден табуы мүмкін, сондықтан ой қорытуы да әр түрлі болады.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тұлғасын пәнаралық байланыстар негізінде қалыптастыру үшін оқу пәндері және сыныптары бойынша пәнаралық байланыс материалдары негізінде айқындалатын білімдер мен іскерліктерді білуді қажеттілік саналады.

Жалпы пәндер ұғымдары мен ережелері – бұл әрбір пәнде пайдаланатын білімдер мен  іскерліктер. Олар міндетті түрде мұғалімнің зейінінде болуы шарт. Базалық білім деңгейі – бұл оқушылардың жалпы пәндер ұғымдарын және ережелерін меңгеру.

Пәнаралық іскерліктер – бұл кез келген пәнді оқуы үшін қажетті іскерліктер. Мәселен, белгілі жылдамдықпен оқи алу мен жазу, мәтіндегі бастыны таңдау және конспекті жазу, шығармашылық операцияларды орындау: сәйкес қою, талдау, классификациялау, жүйелеу және т.б.(3).

Ғалымдар пәнаралық байланыс оқу материалдары негізінде түзілетін (немесе түзетін) білімдер мен іскерліктерді В. А. Бухваловтың еңбегі және басқа да педагогикалық-ғылыми зерттеу материалдары, оқу бағдарламаары негізінде айқындадық.

1-сыныпта оқушылардың меңгеру  тиіс пәнаралық оқу іскерліктері:

• сабақ тақырыбын және кітаптағы тапсырма нөмірін таңдау;
• минутына 40 сөз жылдамдықпен оқу және оқығанды түсіну;
• минутына 4 – 5 сөзді дәптерге сауатты көшіріп жазу;
• ережелер көмегімен терминді есте сақтау;
• мәтіндегі сұрақтарға жауап табу;
• ауызша және жазбаша мәтінді біргелікте өзгерту және толықтыру;
• дене, зат және моделді салыстыру және классификациялау;
• табиғи денені және құбылысты бақылау;
• шығармашылық тапсырмаларды орындау кезінде ойлауды белсендіру және алгоритмдеу әдістерін біргелікте қолдану;
• сабақтың жоспары бойынша өзінің іс-әрекеті нәтижесін талдау.

2-сыныпта оқушылардың меңгеруі  тиіс пәнаралық оқу іскерліктері:

• минутына 60 – 70 сөз жылдамдықпен оқу және оқығанды түсіну;
• минутына 6 – 8 сөзді дәптерге сауатты көшіріп жазу;
• терминдер мен мәтіндерді ережелер көмегімен есте сақтау;
• мәтіндегі бастыны бөліп алу;
• ауызша және жазбаша мәтінді біргелікте өзгерту және толықтыру, құрастыру;
• дене, зат және моделді салыстыру және классификациялау;
• табиғи денені және құбылысты бақылау;
• тапсырманы орындау үшін ережені таңдау;
• шығармашылық тапсырмаларды орындау кезінде ойлауды белсендіру және алгоритмдеу әдістерін біргелікте қолдану;
• денелер, материалдар мен суреттердің компазициясын құрастыру;
• критерилер бойынша өзінің іс-әрекеті нәтижесін бағалау.

3-сыныпта оқушылардың меңгеруі  тиіс пәнаралық оқу іскерліктері:

• минутына 70 – 80 сөз жылдамдықпен оқу және оқығанды түсіну;
• минутына 10 – 12 сөзді дәптерге сауатты көшіріп жазу;
• терминдер мен мәтіндерді ережелер көмегімен есте сақтау;
• мәтіндегі бастыны өзбетінше бөліп көрсету және оны схема, кесте, конспекті түрінде әзірлеу;
• ауызша және жазбаша мәтіндерді өзбетінше өзгерту, толықтыру және құрастыру;
• құбылыстар мен оқиғалар үшін себеп-салдарлық байланыстарды анықтау;
• тапсырманы орындау үшін ережені біргелікте әрекет ету;
• шығармашылық тапсырмаларды орындау кезінде ойлауды белсендіру және алгоритмдеу әдістерін өзбетінше қолдану;
• зерделеуі қажет сабақ тақырыптары сұрақтарын құрастыру;

4- сыныпта оқушылардың меңгеруі  тиіс пәнаралық оқу іскерліктері:

• минутына 90 – 100 сөз жылдамдықпен оқу және оқығанды түсіну;
• минутына 13 – 15 сөзді дәптерге сауатты көшіріп жазу;
• ережелер көмегімен терминді және мәтінді есте сақтау;
• мәтіндегі бастыны өзбетінше бөліп көрсету және оны схема, кесте, конспекті түрінде әзірлеу;
• ауызша және жазбаша мәтіндерді өзбетінше өзгерту, толықтыру және құрастыру;
• заңдылықтарды, дәлелдемелерді, жалғанға шығаруларды анықтау;
• тапсырманы орындау үшін ереже алгоритмін біргелікте құрастыру;
• шығармашылық тапсырмаларды орындау кезінде ойлауды белсендіру және алгоритмдеу әдістерін өзбетінше қолдану;
• өзбетінше жұмысты орындау, олардың нәтижелерін талдау және бағалау.

Жоғарыда берілген пәнаралық оқу іскерліктері қазіргі уақытта жас мұғалімдер үшін оқу-тәрбие процесінің нәтижесінде ескеретін іс-әрекеттер.

Оқу іскерліктері, біріншіден, оқыту мазмұнын қараушы элементтің бірі болып табылады; екіншіден, оқушының шығармашылық іс-әрекетінің негізі ретінде қарастырылады.

Сондықтан да оқыту процесін ұйымдастыруда басшылыққа алатын құжаттардағы, бағдарламалық материалдардағы қарастырылған іскерліктерді талап етілген деңгейде меңгермеу кейінгі оқу жылында оқушылардың үлгермеушілігіне негіз болады, ал, пәнаралық байланыс тұрғысынан оқу іскерліктерін меңгермеу оқушылардың шығармашыл тұлға болып қалыптасуына кері әсер тигізеді деп білеміз.

Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тұлғасын қалыптастыру үшін оқу материалдарының дамытушы құрылымы айқындалуы тиіс. Оқу материалдарының дамытушы құрылымы – бұл ұғымдар арасындағы өзара байланысты міндетті бөлумен қарапайымнан күрделіліге ретті мазмұндалу. Сабақта жаңа оқу материалдарын оқып-үйренуде оқушылар ғылыми немесе мәдени зерттеу үрдісінде ертеректе зерделген ұғымдар қалай жаңа білімдер мен таным әдістері шығарылғанын көретіндей етіп тұрғызу қажет. Кез келген жүйенің даму үрдісі – бұл оның пайдалы функциясының артуы. Ғылыми білімдердің дамуы – бұл теория мен әдістердің функциональдық тиімділігінің жоғарылау үрдісі, ол диалектика заңдылықтары негізінде жүзеге асырылады: