Бастауыш мектеп оқушыларының оқу-танымдық қызығушылығын зерттеу тәсілдері

    Баланың мектептегі  оқуды табысты бастауы үшін  қажетті психикалық сапарлар  кешені - мектепке психологиялық даярлық мазмұнын құрайды.Ол                                        баланың мектептгі оқу әрекетіне жағымды қатынасынан: мінез-құлықтың ырықтылығының барынша жоғары деңгейінен: білім, іскерлік, дағдыларының белгілі бір қоры мен таным  процестерінің дамуынан, сондай-ақ үлкендерімен және құрдастарымен өзара қарым-қатынас орнатуды, ұжым өміріне   араласып кетуді,  бірлескен әрекетті  орындауды    қамтамасыз  ететін сапалардың   қалыптасуынан  тұрады.

  Мектепке оқу қабылданар  баланы мектептік болмысқа  ендіру, толық-  қанды оқу әрекетін  қалыптастыру- өтпелі кезеңге тен  психикалық  дамудың барлық  жиынтықтарымен тығыз байланысты. Олар  оқу-тәрбие  үрдісін  осы  жастың  психологиялық  ерекшеліктерімен қатаң сәйкестікте жүргізуді қажет етеді. Сондай-ақ мектепке дейінгі шақтан  оқушылық өмірге өту кезеңін зерттеу мәселесі  мектептегі оқу-тәрбие міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді. Бұл істің түпкі мақсаты баланың мектептегі оқуына берік  тұғырды қамтамасыз ету. Ол  мұғалім талаптары мен мектеп ережесін орындауға баланың  ерік  күшін  бағындыра  алу  іскерлігінен   көрінеді.  Екі  кезеңнің  түйісер  тұсындағы  дағдарыс  құбылысының  бала  психикасына  әсері   іс-түссіз  жоғалып  кетпейді.

   Психикалық даму дағдарысы осы уақытқа дейін баланың  ересектер-мен қарым-қатынасы кезеңіндегі қиындықтармен мінез-құлық ауытқу-ларын, теріс қылықтарын сипаттайтын ұғым ретінде  қарастырылып келеді. Мәселен “теріс қылықтарын көрінісін жұмсаратындай етіп, тәрбиені қалай құрса болады?” деген сұрақтар іздестіріледі. Ал психикалық дамуда дағдарыс   рөлі  қаншалықты  екендігі  аса  көп  зерттелінбеді.

    Психикалық  даму  дағдарысын   педагогика  ғылымы  тұрғысынан  қарастыру бихевиористік  бағыттағы  балалар  психологиясына  да тән: “тәрбиенің  жетімсіздігі  салдарынан  туындаған  психикалық  даму барысындағы ауытқулар”. Бұған  қарсы ТМД  кеңестігінде, Л.С.Выготскийден   дағдарыс дамудың  ішкі  аса  қажетті  кезеңі  ретінде,  сапалық  секіріс  ретінде  қарастырылды .Соның нәтижесінде бала психикасы жаңа деңгейге көтеріледі.  Ал   дағдарыстың   оған   қылықтар  арқылы көрінуі-бұдан ары қарайғы даму үшін тежегіш ретінде көрінетін баланың үлкендермен қарым-қатынасының бұрынғы жүйесінің күйреуі; яғни оң жағымды жаңа құрылымдардың “келесі беті”.Баланың психикалық дамуы диалектикалық үрдіс. Ол біркелкі, тегіс өтпейді: ішкі қақтығыстардың пайда болуы мен шешілуі арқасында қауырт қайшылықты түрде жүреді.

   Л.С.Выготскийдің  пайымдауынша,психикалық дамудың  жалпы заңдарын түсіну кілтін  өтпелі кезеңдерді,яғни даму дағдарыстарын  зерттеу береді. Себебі, Осы кезде  бала  психикасындағы сапалық  қайта құрулар барынша айқын көрінеді.

   Белгілі балалар  психологы Е.Е.Кравцова 7 жас дағдарысының  рөлін                 ерекше бағалайды:”баланың, бұған  дейінгі барлық дамуының даярлығы  нәтижесінде 7 жас дағдарысы пайда  болады”. Осы  дағдарыстың  өту  нәтижесінде балалардың мектепке   психологиялық   даярлығы   қалыптасады, (Д.Б.Эльконин,А.Л.Венгер).

     Жеті  жас  дағдарысы  балалар  психологиясы  мен  педагогиялық   психологияда  шартты түрде белгіленген жас  мөлшері. Дамудағы даралық  ерекшелікке   байланысты,   осы   шамадағы   дағдарыс    кезеңі   баланын,  тура жеті   жасында  өтуі  мүмкін. Сондай-ақ,  алтыдан аса бере, немесе сегіз жасқа таяу уақытта да басталуы кәдік. Бірақ, бір жағдайы анық Жол-7жас  шамасындағы    дағдарыстың  мектеп жасына дейінгі балалық  шақ пен  мектептік   кезең  аралығындағы  шекара   іспеттес екндігі.

 Бала дамуын күрделі  үрдіс деп санаған Л.С.Выготский  “даму дегеніміз              бәрінен  бұрын   жаңаның   пайда  болуы”,-дегенді.

6-7 жасар бала қоғамдық  қатынастар әлеміндегі өз орнын  түсіне бастайды. Ол өзі үшін  жаңа әлеуметтік қатынастың мәнін ашады. Бұл үлкендер аса жоғары  бағалайтын оқу   әрекетімен  байланысты, оқушылық қатынас.Осы жаңа орынды иелену тілегі қай кезде басталса да, баланың ішкі бағытының қалыптасуы  оның  өзіндік санасын түбегейлі өзгеріске ұшыратады. Л.И .Божовичтің пікірінше, 7-жас дағдарысы баланың әлеуметтік“Менінің” қалыптасу кезеңі. Өзіндік сананың өзгеруі-құндылықтар сипатының өзгеруіне әкеліп соғады. Бұрын аса жағдайлар қазір қосалқылық  роль  атқарып қалады.

  Әлеуметтену – нақты құндылықтар, білім, нормалар жүйесін  меңгеру арқылы жүзеге асатын тарихи үрдіс.Бұл нәрестелік шақта-ақ басталып,                                                             бірте-бірте күрделене  түседі де, мектепке дейінгі кезеңнің аяғында айқын                                                          көрінеді.Бұдан шығар қорытынды:6-7 жасар баланың жеке басының әлеуметтенуі мектепке оқуға психологиялық жағынан даярлануына байланысты жүзеге астындығынада.

  Дағдарыс кезеңі біртіндеп  өтіп, жеті жастағы балада жаңа құрылымдар  қалыптаса бастайды. Олар: көңіл-күйін тұрақтандыраалу іскерлігі, қызығушылықтарының артуы, үлкендермен және құрдастарымен қарым-қатынасының ерікті сипатқа ие болуы. Бала қоғамдық өмірге  кірісуге талпынып белгілі бір әлеуметтік орын алуға ұмтылады.Бұл талпыныс мектепке барумен  қанағаттандырылады.

   Тиісті материалдарды  талдау барысында “дағдарыс”  ұғымына берілген анықтамалардың  аталмыш құбылыстың мазмұнын  толық  ашпайтындығы                       анықталды:

  1) берілген психикалық өзгерістің неліктен дағдарыс деп аталғандығы ашылмайды:

  2) дағдарыс кезеңінде байқалар теріс қылықтардың,табиғаты көрсетілмейді.

   Жас ерекшелігі  психологиясы ғылымында даму  дағдарысына жан-жақты  сипаттама  беріледі. Бірақ сол бай ұғымның  қысқа ғана, әрі толық тұжырымы көрсетілмейді.Ереже ретінде берілген мәселе  туралы түсінікті  аша алмайтын анықтаманың қызметі де шетеулі.Осы толқылықтарды толтыра отырып,даму дағдарысын барынша ашатын жаңа анықтама жасау қажеттілігі туды.

Сонымен, даму дағдарысында берілген анықтама  мынау:

Дағдарыс – бір  жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өту барысында  ағзадағы физиологиялық өзгерістерге психиканың әлі бейімделе алмауы  салдарынан, жеке  адамның   жаны мен тәні арасында ішкі қайшылықтардың  туындауы себепті мінез-құлықты оғаш қылықтардың етек алуы.

 Баланың мектепке даярлығын  анықтайтын 5 бағыт:танымдық қабілеті,                                                                дене күшінің дамуы, оқуға ынтасы , көңіл күйі, ерік сапаларының  қалыптасуы-мектептік кемелді құрайды.

 Жалпы ден дамуына 6-7 жасар баланың дене білімінің  –бойы,  салмағы                                               бұлшық ет толысуы, көкірек қуысының  көлемі, тері жамылғысыт.т.қалыпты  мөлшерге сәйкес келуі және  көз жанары, естуі, қимыл-қозғалысы, әсіресе   қол мен саусақтарының нәзік қимылы, жүйке жүйесінің қозу мен тежелеу жағдайы,сондай –ақ жалпы денсаулығы жатады  (Р.В.Овчарова, М.Р. Битянова, А.Л.Венгер).

 Танымдық даярлық, мазмұнына  баланың сөздік қоры, көзқарас  деңгейі,                                                                      арнайы іскерліктерінен қоса, танымдық процестерінің даму деңгейі, олардың ”жақын арадағы даму аймағына” бағытталуы, көрнекі-бейнелік ойлаудың  жоғары деңгейлері,оқу міндетін ерекшелеп бөле алуы мен оны әрекеттің дербес  мақсатына  айналдыра алу іскерлігі жатады.

  Еріктік даярлық-бала  алдана мақсат қойып, шешім қабылдап, іс-әрекетін жоспарлап, оны жүзеге  асыруға  күш жұмсамай алса, осы  жолда кездескен кедергілерді  жеңсе- қалыптасқан деп есептеледі.

  Көңіл-күй даярлығына “оқушының ішкі жағдайы”- деп аталатын жаңа                                                                                      әлеуметтік қатынастың; оқу әрекеті үшін қажетті адамгершілік қасиетгер тобының сондай-ақ баланың құрдастарымен, үлкендермен қарым-қатынас сапасының қалыптасуы жатады.

  Баланың оқуға ынтасы, ықыласы мектепке психологиялық  даярлық диагностикасы бағыттары  мазмұнындағы мотивтік даярлықты  құрайды.                                                      Баланың мектепке психологиялық жағынан даярлығы міндетті түрде баланың биологиялық жасымен тығыз байланысты. Мектептік кемелді анықтайтын бағыттар тікелей жасмөлшеріне тәуелді. Білім меңгеру үшін қолдың саусақтарының нәзік қимылы,икемділігі, тісеу барысы, бойы мен салмағының мөлшері – осының бәрі баланың нақты жасын көрсететін  биологиялық    кемел  белгілері.

        Мектептік  кемелге әсер ететін жағдайлар  қандай? Біріншіден, даралық ерекшелік. Оған жас мөлшері тәуелді емес. Екіншіден, мектепке дейінгі даярлық. Ол  жүйелі  түрде  жүргізілген  жағдайда  баланың  танымдық   белсенділігі мен оқуға деген ынтасы,мінез-құлқын игере алу, ерік-күшін бағыттай алу іскерлікті қалыптасады.Үшіншіден, жас ерекшелігі. Жас   мөлшері   биологиялық   кемелдің көрсеткіші.Сондықтан да, бүгінгі таңда мемлекетімізде 1-сыныпқа қайтадан  7 жастан қабылдау,6 жасарларды жаппай мектеп алды даярлықтан өткізуісі жүргізілуде. Осы үш ерекшелікті   ескере отырып, 1-сыныпқа қабылданар баланың мектептік кемелге жеткен –жетпегендігін мұқият тексеру қажет.”Мектептік кемел” терминін балалар психологиясы ғылымына  гигиенашылар енгізген.Бұл арнайы терминнің мәні мынада:6-7 жастағы   бала  ағзасының   мектептегі  жүйелі  оқу  әрекетіне   дайындығының  белгілері.

 Кез-келген ұжымды  алалық тумауы үшін сол ұжым  мүшелеріне ортақ                                                                                   белгі қажет. 1-сынып оқушылары үшін осы ортақ белгі бүгінгі таңда жас                                                         мөлшері болып отыр. Мектептік кемелге әсер ететін бірінші шарт – даралық ерекшелік сонда бір жас мөлшеріндегі балалардың ішінен алынып отыр. 0- дік жалпыға бірдей міндетті болған жағдайда бұл әдіс тура жол деп тұжырымдай отырып, 1-сыныпқа қабылдау жасын ұлттық мінез-құлық,                                                               ұлттық даму ерекшеліктеріне сай зерттеу ісі-де кезек күттірмес мәселе деген пікірдеміз. Өйткені, ұлт болашағы ұлттық негізге сүйене дамуы шарт. 

Балаларды мектепке психологиялық тұрғыда даярлауда бала бақшаның  ересектер мен даярлық топтарында  жүргізілетін   жүйелі  оқыту  мен  тәрбие  жұмысының маңызы зор екенін мойындай отырғанымызбен,бала бақшалар санының балалар мөлшерін толық қамти алмайтындығын қазіргі кезде жалпыға бірдей міндетті  мектепке даярлық ісі 0-дік сыныптардың ашылуы арқылы шешілуде.1 сыныпқа барар бала әуелі 0-дік сыныпта  оқуы керектігі талап етілуде. Бұл ретте педагогтар қауымы мен ата аналар  балаға әріп танытуды; қолға қалам ұсталып, жазып үйренуін; санай алу дағдыларын; мектептегі сынып – сабақтық жүйегі үйреніп, қалыптасуы үшін мақсаты іс-әрекеттер жасап жатыр. Орындалып жатқан қыруар жұмыс-баланы мектепке даярлау ісі болып табылады.Психология баланың мектепке даярлығын биологиялық кемел, әлеуметтік кемел, мектептік кемел өлшемдері  тұрғысынан анықтап, баланың жеке басының дамуына психологиялық баға беру арқылы қарастырылады.

     Мектеп жасына  дейінгі балалардың қабылдауы  олардың қимыл әрекетіне байланысты  және эмоциялық бояуларға бай  болып келеді. Мәселен, олардың қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні,қанық бояулы нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан. Төменгі сыныптарда оқитын балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде де болса құбылыстарды тұтас  зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды.Бала заттың көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттерімен белгілерін ғана көреді, заттарды талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз тболады. Егер обьектіні қабылдау қиынға соқса бала оған қынжылмайды,екіншісіне ауыса береді,қабылдаған затының жеке бөліктерін тізбектей алғанымен ,бірақ ондай жүйе болмайды. Мәселен,оқушы көбелектің құрылысын айтқан кезде:

     ”Көбелектің  қанаты ақ. Қанатында дөнгелек қара нүкте бар.Көбелектің мұрты,көзі,құйрықшасы болады” деп жай тізбектейді де,оның негізгі ерекшеліктерін (түрі,түсі т.б) айтуды естен шығарады.Кейде бала нәрсенің жеке жақтарын қабылдайды да,оның тұтас зат екенін ұмытады. Мәселен, оқушы кружканың суретін салғанда,тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді, ал үйдің суретін салғанда есік, терезесі еденінен төбесіне дейінгі жерді алып жатады.

      Үшінші  сыныптан бастап балалардың қабылдау  саласындағы осындай қатерлері  азая бастайды.Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады.  Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәніне,ішкі, сыртқы құрлысына, жасалу принципіне   зер сала бастайды. Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді.Заттарды  дұрыс қабылдай алу,мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін арифметика,ана-тілді сабақтарына қарағанда сирек болатын ән-күй,сурет сабақтарынан бала қабылдауының   даму   дәрежесі   әлдеқайда  баяу  болады.

    Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады. Мектепке түсу балалардың логикалық есін                    дамытуда  үлкен роль атқарады.Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас  және дара ерекшеліктерін қатты ескере отырып,жұмыс жүргізеді.Төменгі сынып оқушылары оқу тәсілін  өз бетімен   таңдай   ала  алмайтындықтан  мұғалім үйге тапсырма бергенде,материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі керек.Бұл жөнінде оқулықтардың бәрінде  мәтінді қаппай оқу, тапсырманы қалай оқу керектігі айтылған.Бірақ

 баланың назары кейде  бұған жөнді түсе қоймайды.Мұғалім  мұны қатты ескергені жөн.  

Төменгі сынып оқушылары  (әсіресе, бірінші, екінші, үшінші кластағылар) материалды көбінесе,сөзбе-сөз жаттап алады. Олар материалды есіне қалдырғанша оқи береді. «Оқулықтағыдай білсем болғаны ғой» дейді.

 Бұлайша есте қалдыруға  материалдың  қысқалығы әрі  жинақылығы  себеп болады.Балалардың сөздік  қорының аздығы да өз сөзімен  айтуға  мүмкіндік бермейді. Сондықтан, мұғалім бір жағынан, баланың сөздік қорын дамыта отырып, екінші жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйретуі қажет. Баланың оқыған нәрсенің мәнін түсіне алуы-оның материалды өз сөзімен   айта білуі болып табылады . Осылайша, есте қалдыру үшін оқитын материалды  бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу,оның жоспарын жасау   қажет екендігі   өткен   параграфта  айтылды. Төменгі сынып оқушылары, бұл жағынан   өте  шорқақ  екенін де  психологиялық зерттеулер көрсетіп отыр. Өйткені   бала талдау жасауды  білмейді, мәтінді жеке бөліктерге   бөлгенмен, оның   негізгі жерін    айыра алмайды. Оқушылар шығарманың    жеке бөліктеріне ат  беріп, басты жерлерін табудың орнына, мәттінді түгелдей жаттай қояды. Бұл  әдіс оған  оңай болып көрінеді. Егер мәтін ұсақ бөліктерге бөлінетін   болса, оқушылар жеке фактілер мен сөйлемдерді оларға тақырыпша етеді де, мәтін үлкен бөліктерге бөлінсе,бұлардың тақырыпшасы шамадан   тыс, шығарманың мазмұнын  көрсетпейтін жағдайда болады.