Қазіргі мектептердегі оқыту үрдісінде әдістерді тиімді қолданудағы іс-тәжірибелер

Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар жатады.

1. Оқу кітаптары – оқулықтар, оқу-әдістемелік кітаптар, анықтамалар, сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар – кестелер, сызбалар, суреттер, фотосуреттер,

альбомдар, тарихи, экономикалық –гографиялық картарлар т.б.

3.Техниаклық құралдар – үнтаспа, телеарна, бейнетаспа, компьютер т.б.    

      Сабақтар  жүйесінде оқытудың әр алуан  әдістерін мұғалімнің пайдалана  білуі оқыту процесінің ұйымдастырылғандығын  сипаттайды. Бұл турасында Л.Н.Толстой былай дейді: “Қандай мұғалім болмасын, әдістердінеғұрлым көп білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының сабақ түсінудегі қиыншылығының қандай болса да, оны оқушының кемшілігі емес,  қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті.  Жаңа тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қаблетін дамыта беруге ұмтылуға тиістіˮ [5.129] .

Сондықтан, әрбір мұғалім  сабаққа дайындалу барысында  оқу материалын оқушыларға қалай меңгеруге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс істеуі тиіс.

       Оқыту  процесінде оқушыларға ғылыми  негіздеріне сай терең де тиянақты  білім беру, оларды адамгершілік  рухта тәрбиелеу және дамыту  міндеттерін шешудегі мұғалімнің  басшылық ету тәсілдері, адамдары  мен құралдарының біртұтастығын  оқыту әдістері демекпіз.

     Оқыту  әдістері педагогика саласында  талас тудыратын күрделі мәселелердің  бірі болып табылады. Соған орай  бүгінгі таңда оқыту әдістерінің  анықтамасы және оларды топтастыру  мәселесінде ортақ пікір қалыптаспаған.

Бұл мәселені зерттеуші  авторлар (С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев, Н.В.Кузьмина, Т.А.Ильина, Н.Д.Никандоров, М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, М.А.Данилов, Б.П.Есипов, Т.А.Ильина, Ю.К.Бабанский, Р.Г.Лемберг, В.Оконь, И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант т.б.) оқыту әдістеріне түрліше анықтама беріп, оларды әр түрлі негізінде топтастыруды ұсынады.

Мақсатты бағытта танымдылық іс-әрекетіне байланысты, негізгі  білім көзінің байланысы, оқушылардың  танымдылық деңгей белсенділігі, бірлескен  оқыту әдістерінің классификациясында қолданады. Олар М.А.Данилов,, М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, М.И.Махмутов, Н.А.Сорокин, Н.Ф.Талызына, В.Ф.Паламарчук т.б. ғалымдардың еңбегінде берілген. Бұнда кеңес үкіметінің құрылу кезеңдерінде және жалпы білім беретін мектептерде даму процесімен айналысқандықтары жайлы мәліметтер берілген.

 Әдістерді  белсенді және белсенді емес  деп бөліп қарауға болмайды.Бәрі  де мұғалімнің танымдық оқу  іс-әрекетінің оқыту әдістерін  қолданып, іске асыру даярлығына  байланысты. Білікті мұғалімнің  қолданған оқыту әдісі «белсенді»  болады, ал біліксіз мұғалімнің қолында «белсенсіз» болуы мүмкін.

Түрлі оқыту  әдістерінің мазмұны талдауда оқушыларға білім беру анықтамасын нақтылап алған жөн. Тәжірибиде мектептің  танымдық анықтамасын оқу іс-әрекетін «білім беру» оқыту процесінің негізгі  бөлігін құрап, оқушылардың жеке дара психологиялық жағдайда пәндік – оқу ақпаратын сапада игеруін қарастырады, оны еске сақтау, айту және шығармашылықты игеру, түрлі формада мұғалімнің танымдылық оқу іс-әрекетін ұйымдастыру мен бақылау іске асырылады.

Оқушылардың жеке дара психологиялық қабілеттіліктерінде барлық пәндерді жоғары сапада игеру күрделі мазмұнды жәнетанымдық оқу іс-әрекетті формадағы жалпы және арнайы пәндерге сүйеніп сапалы игеру жағдайларын байқау.

Оқу – танымдық процестеріне зейініне, ойлауына, қиялдауына, есіне, тіліне сонымен қатар оқу мотивінің ерекшеліктеріне, өзінің эмоцияналды жағдайына, оқушылар арасында және мектептегі әлеуметтік – білім беру процесінің мазмұны мен ұйымдастыру формасына көзқарасына байланысты. Оқу материалын сапалы игерту мұғалімнің жеке басы мен оқушымен қарым-қатынасына, сонымен қатар эрудициясына, кәсіпке қызығушылығына, педагогикалық тактикасына, оқушылар мен жеке дара қарым-қатынасына, өзін қоршаған құбылыс және пәннің мазмұнын оқу танымдық іс-әрекетке қызығушылық пен жас ерекшеліктерінің игеру деңгейіне байланысты.

Ғылыми педагогикалық  әдебиеттерде оқыту әдістерін топтастырудың  жиырмадан астам түрі бар екен.

1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай. /М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер/:

-Түсіндірмелі хабарлау әдісі:

-Репрудивтік әдіс;

-Проблемалық баяндау әдісі;

-Эвристикалық әдіс.

2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай. /М.А.Данилов, Б.П.Есипов,Т.А.Ильина/:

• Жаңа білім беру әдісі;

• Біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
• Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
• Өзіндік жұмыс істеу әдісі;
• Білімді тексеру әдісі;
• Проблемалық, программаланған оқыту әдісі;

3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай/Ю.К.Бабанский/:

• Оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
• Оқуға ынталандыру;
• Оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері

4. Әдістердің логикалық және психологиялық сипатына қарай./Р.Г.Лемберг/:

-Ауызша баяндама әдісі;

-Есеп шығару әдісі;

• Өнер құралдарын пайдалану әдісі.

5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай

В.Оконь/:

• Жаңа білімді игеру әдісі;
• Өзіндік білім әдісі;
• Проблемалық әдісі;
• Көркем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі;

6. Солардың ішіндегі ең көп тарағаны- білім берудің көздеріне сәйкес /И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант/:

• Сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
• Көрнекілік әдістер;
• Тәжірибиелік әдістер.

       Бұл әдістің ерекшелігі: егер  мұғалім оқу материалын ауызша  баяндаса, онда білім алу көзі  мұғалімнің сөзі болып табылады  немесе мұғалім оқушыларға білім  беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі көрнекіліктер  болып есептелінеді т.с.с.

 Білімді  меңгерту қандай жолдармен немесе  тәсілдермен іске асса да, оқыту  әдістерін таңдау негізінен, білім  берудің мазмұны сияқты, оқытудың  жалпы мақсаттары және міндеттеріне  сәйкес анықталады.

Оқу процесінде білім берудің көздеріне қарай  қолданылатын әдістер:

  Сөздік әдістер:  түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.

Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.

Тәжірибиелік  әдістер: лабораториялық, практикалық, графикалық, әр түрлі жаттығу жұмыстары.

Оқыту процесінде ең көп тараған дәстүрлі әдіс – сөздік немесе мұғалімнің ауызша баянау әдісі. Бұл әдіс оқыту процесінде басқа әдістерге қарағанда жетекші рөл атқарады,.

     В.А.Сухомлинский: “Сөз – ең маңызды педагогикалық құрал, оны еш нәрсемен ауыстыра алмайсың...ˮ - деп оның маңызна ерекше назар аударады [1.170] .

Мұғалімнің  сөзі әсерлі, тартымды,, сенімді, сондай-ақ дауыс ырғағы мен мимикасы мәнерлі  және бай болғаны қажет.

Бұл ойымыз дәлелді  болу үшін Ы.Алтынсаринның пікірін  келтірейік: “Мұғаліс балалармен істес  болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәләмай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзін-өзі кінәлаауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұблаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіруі керекˮ. [10.214]

Бұл әдісті қолданғанда  мұғалім белсенділігін арттыруға /зейін, қабылдау, ойлау т.б. процестерін/ байланысты да әрекет жасайды.

Мұғалімнің  оқу материалын ауызша баяндауы көп  жағдайда түрлі көрнекі және техникалық құралдарды пайдаланумен ұщтастырылады.

Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен оқушылардың ұғыну процесінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында  әңгіме, әңгімелесу, ауызша – жазба  және лабораториялық жұмыстарын қажетіне сай қатар қолдану керек.

     Оқытудағы жаңа технология аса қажетті педагогикалық мәселелердің шешімдерін табуға, ой   еңбегін арттыруға, оқу процесін тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Жаңа технологияларды оқыту   үрдісінде қолданудың негізгі ерекшелігі ол оқытушылар мен оқушыларға өз бетімен және   бірлесіп шығармашылық жұмыс жасауға көп мүмкіндік береді және оны педагогикалық мақсатта   пайдалану оқушылардың зердесіне, сезіміне, көзқарасына әсер ете отырып оның интеллектуалдық мүмкіншіліктерін арттыруға көмектеседі.

     Дене тәрбиесінің әлеуметтік жүйе және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін,   оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып,   білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес өсіп келе жатқан ұрпақтың дене тәрбиесін   қамтамасыз ету үшін керек. Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес, ол   сабақтан тыс, мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі   кезеңдегі білім беру орындарындағы дене тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын   нығайтумен қоса, тұлға бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты   жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай  маңызды әдістеме ғылыми және оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытта болашақ мұғалімдерді дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарындағы оқыту жүйесіне тікелей байланысты. Қазіргі кезеңде жалпы орта мектептердегі   оқу бағдарламаларын құрастыру бағыт-бағдары өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп   оқушыларын қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі дағдылар мен   қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар көрсетілген. Денені шынықтыру   жаттығуларының орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы мәлімет береді. Дегенмен,   бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие, сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай   мен салт-дәстүрлерге орай өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.

     Дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуге, өзгермелі өмір жағдайында   инновациялық процестер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын   көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асыруға белсенді, салауаттылық пен дене   мәдениетін меңгерген маман даярлаудың маңыздылығы артуда.

     Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына   сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене    мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен  айқындалады. Қоғамның елеулі өзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі  мен мінез-құлқына, сондай-ақ өзінің жеке басына да субъект ретінде өзгеріс енгізуде. Оның үстіне  қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі  және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру қажеттігі біздің  тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.

     Елімізде бәсекеге қабілетті білім – білім беру саласының ең басты міндеті болып отыр.

     Дамудың алдыңғы қатарындағы елдердің білім дәрежесімен теңесу – еліміздің біліми саясатының  негізгі көздегені. Дамыған елу елдің қатарына енудің алғышарттарының бірі де осы сапалы да   бәсекеге қабілетті білім. Сондықтан да еліміздегі мектептердегі білім берудің басты ұстанымдары  мен міндеттері, әрекеттері, жолдары осы мақсатқа орай ұйымдастырылады.

     Мақсатқа жетудің түрлі жолдары бар. Солардың бірі де бірегейі оқытудың жаңа технологияларын пайдалану. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының (Астана, 2000  жыл) 18-бабының 8-тармағында: «Оқытудың жаңа технологияларын сынақтан өткізу, білім  берудің жаңа мазмұнын енгізу үшін білім беру ұйымдарында эксперимент тәртібімен іске  асырылатын білім беру бағдарламалары әзірлену мүмкіндігі», - атап көрсетілген. Осыған орай  қазір еліміздегі көптеген мектептерде білім берудің жаңа жүйесі енгізіліп, әлемдік білім беру   кеңістігіне бет алуда. Білімі мен ғылымы өз дәрежесінде дамыған елдер көш бастап, қашан да елдік дамудың кез келген саласында озық тұрары сөзсіз. Бізде осы көштен қалмаудың қамын  жасап бағудамыз.

     Жалпы орта мектептердегі «Дене тәрбиесі» пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды   қажет етеді, осыған орай оның ғылыми негізделген бағыт-бағдарын жасау қажеттілігі туындайды.  Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене тәрбиесі сабағында дәстүрлі емес оқыту құралдарын  қолдануды зерттеу болып табылады.