Салықтар мен алымдар бойынша есептесудің есебі

Есеп принциптері барлық есеп процесін жүргізу мен қорытынды  есепті құрудың негізін құрайды. Олар әділ болуға, тек бухгалтерлік есепке тән болуға тиісті, яғни басқа  ғылымдардың негізімен ауыстыруға болмайды. Сондай-ақ, есеп принциптері бірдей және көпшілік қабылдаған болуға тиісті. Осы туралы айта отыратын, америкалық ғалым Р.Энтонидің көзқарасымен келіспеуге болмайды. Ол былай деген: «Есеп принциптерін жалпы көпшіліктің мойындауы, әдетте олардың мынадай үш талапқа қаншалықты жауап беретіндігіне байланысты-әділдік, жүзеге асырылуы және орындылық. Принцип орынды, егер ақпараттың мәні (мағынасы) болса және белгілі бір кәсіпорын туралы бір нәрсе білу қажет болған адамдарға пайдалы болса. Принцип әділ, егер ақпаратқа оны жасаған адамдардың жеке көзқарасы, бағалауы ықпал етпеген болса. Принцип жүзеге асырылады, егер оның шектен тыс қиындықсыз немесе шығынсыз орындалуы мүмкін болса».

Бухгалтерлік есеп процесін жүргізу мен қорытынды есепті құруға негіз болатын принциптер ретінде төмендегі принциптерді атауға болады:

1. Есептеу
2. Үздіксіз қызмет ету
3. Бөлектенген (оңашаланған) кәсіпорын
4. Екі жақтылық
5. Ақшалай өлшем
6. Ақпараттардың құпиялығын сақтау.

Қаржылық қорытынды  есеп үшін пайдаланылатын бухгартерлік есеп принциптерін унификациялауға (бір ізгі салуға) қол жеткізу үшін қаржылық қорытынды есеп берудің халықаралық стандарттары жасалынды. Бұл құжатта бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі принциптері қарастырылған:

1. Есептеу
2. Үздіксіздік
3. Түсініктілік
4. Орындылық
5. Мәнділік (маңыздылық)
6. Сенімділік
7. Әділетті (бұрмалаусыз) көрсету
8. Мәнділіктің (маңыздылықтың) нысанның артық болуы
9. Бейтараптық
10. Сақтық
11. Толықтық
12. Салыстырмалылық
13. Өз уақытында дайындап беру.

Қаржылық қорытынды  есептің сапалық сипаттамалары қорытынды есепте берілген ақпарттарды оларды пайдаланушылар үшін пайдалы ететін атрибуттар болып табылады. Сапалық сипаттамалардың 4 принципіне: түсініктілік, орындылық, мәнділік (маңыздылық), сенімділік жатады.

Түсініктілік принципі. Бұл принципке сәйкес қаржылық қорытынды есепте көрсетілген ақпарттардың негізгі сапасы-пайдаланушылардың түсінуі үшін олардың қолайлығында. Ол үшін ақпарттарды пайдаланушылардың субъектінің экономикалық және іскерлік қызметі, бухгартерлік есеп салалары бойынша жеткілікті білімдері болуға тиісті деп пайымдалады. Алайда, пайдаланушылардың шешім қабылдауы үшін маңыздылығына байланысты қаржылық қорытынды есепте көрсетілуге тиісті күрделі мәселелер туралы ақпарттар тек белгілі бір пайдаланушылардың түсінігі үшін күрделірек болып көрінуі үшін ғана алынып тасталмауға тиісті.

Орындылық принципі. Пайдалы  болу үшін ақпарттар, шешім қабылдаушы пайдаланушылар үшін орынды болуға тиісті. Ақпарат орынды болып табылады, егер пайдаланушыларға өткен, қазіргі және болашақтағы оқиғаларды бағалауға, дәлелдеуге немесе олардың бұрынғы бағаларын жөндеуге көмектесе отырып, пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына әсер ететін болса.

Ақпарттардың болжаушы және дәлелдеуші фунциялары өзара байланысты. Мысалы, кәсіпорында бар активтердің  қазіргі деңгейі мен құрылымы жөніндегі ақпараттар пайдаланушылар үшін, олар кәсіпорынның қолайлы мүмкіншіліктерді пайдаланып қалу қабілетін және оның келеңсіз жағдайлармен күресе алу қабілетін алдын ала болжауға тырысқан кезде құнды болып табылады. Осы ақпарттар өткен болжамдар жайында, мысалы, кәсіпорынның болуы мүмкін құрылымдық ұйымдастырылуына немесе жоспарланған операциялардың нәтижесіне қатысты, растаушы (дәлелдеуші) рөль атқарады.

Мәнділік (маңыздылық) принципі. Ақпарттардың орындылығына олардың  сипаты мен мәнділігі (маңыздылығы) үлкен әсер етеді. Кейбір жағдайларда ақпарттың орындылығын анықтау үшін оның сипаты да жеткілікті. Мысалы, жаңа сегмент жөніндегі хабарлар есепті кезеңде сол жаңа сегменттің арқасында қол жеткізілген нәтижелердің мәнділігіне (маңыздылығына) қарамастан, кәсіпорында бар тәуекелмен мүмкіндіктерді бағалауға әсер етуі мүмкін.

Ақпарт мәнді (маңызды) болып табылады, егер оның қалдырылып кетуі, бұрмалануы қаржылық қорытынды  есептің негізінде қабылданған  пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне әсер ету мүмкін болса. Мәнділік (маңыздылық) тастап кету немесе бұрмалаудың нақты жағдайында бағаланушы баптар немесе қателердің шамасына байланысты. Демек, мәнділік (маңыздылық), бәрінен де бұрын, есептеудің басын немесе нүктесін көрсетеді, және де пайдалы болу үшін ақпарттарда болуға тиісті негізгі сапалық сипаттама болып табылады.

Сенімділік принципі. Пайдалы болу үшін ақпарттар сенімді  болуға тиісті. Ақпарттар оларда елеуші қателер және алдын ала болжанған  бұрмалаушылық болмаған кезде және не ол көрсетуге тиісті шындықты, немесе ол көрсетеді деп негізді түрде күтілетін шындықты көрсетуші ретінде пайдаланушылар оған сенуге болатын кезде сенімді болып саналады.

Ақпарттар орынды болуы  мүмкін, бірақ оны мойындау (есепке алу) келешекте адасушылыққа әкеліп соқтыратын өзінің сипаты немесе көрсетуі бойынша соншалықты сенімсіз болуы мүмкін. Мысалы, сотта қаралатын зиянның орнын толтыру жөніндегі талаптың көлемі мен оның негізгілері дауға (таласқа) түседі, кәсіпорын үшін баланста талаптың толық сомасын есепке алу орынды болуы мүмкін.

Әділетті (бұрмалаусыз) көрсету принципі. Сенімді болу үшін ақпарттар олар көрсетуге тиісті, немесе олар оны көрсетеді деп негізді түрде күтілетін операцияларды және басқа оқиғаларды шындықпен көрсетуге тиісті. Сөйтіп, мысалы, баланс есепті кезеңге нәтижесі мойындау критерилеріне жауап беретін кәсіпорынның активтері, міндеттемелері және капиталы болып табылатын, операцияларды және басқадай оқиғаларды шындықпен көрсетуге тиісті.

Мәнділіктің (маңыздылықтың) нысанынан артық болуы принципі. Егер ақпарат операцияларды және басқа оқиғаларды шындылықпен көрсетуге тиісті болса, онда оларды тек заңдылық нысанында емес, өздерінің маңызы мен экономикалық нақтылығына сәйкес есепке алу және көрсету қажет.

Бейтараптық принципі. Сенімді болу үшін қаржылық қорытынды есеп ақпарттары бейтарап болуға, яғни күні бұрын кесіп-пішілмеген болуға тиісті. Егер ақпарттар өздерінің іріктелуімен немесе тапсырылуымен ол жоспарланған нәтижеге қол жеткізу мақсатында шешім қабылдауға немесе пікірлердің қалыптасуына әсер ететін болса, онда қаржылық қорытынды есеп бейтарап болмайды.

Сақтылық принципі. Сақтық деген – белгісіздік жағдайында активтерді немесе табыстарды көбейтіп жібермеу, ал міндеттемелерді немесе шығындарды азайтып қоймау талап етілетін есептеулерді жүзеге асыруда қажет болатын пікірлерді қалыптастыру процесіне белгілі бір деңгейде сақтық енгізу. Бірақ, сақтық принципінің сақталуы, мысалы үшін, жоспарын резервтерді және шектен тыс босалқыларды жасауға, активтерді немесе табыстарды саналы түрде төмендетуге, не болмаса міндеттемелер немесе шығындарды қасақана көтеріп жіберуге мүмкіндік бермейді. Әрине, мұндай жағдайда қаржылық қорытынды есеп бейтарап болмас еді және сенімділік сапасын жоғалтар еді.

Толықтық принципі. Сенімді  болу үшін қаржылық қорытынды есептің ақпарттары оған шығарылатын шығындардың маңыздылығын есепке ала отырып, толық болуға тиісті. Қалдырып кету – ақпарттарды өтірік немесе шатастырушы, ал содан барып сенімсіз және оның орындылығы тұрғысынан қарағанда жетілмеген етіп қоюы мүмкін.

Салыстырмалық принципі. Кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы және қызметінің нәтижесіндегі тенденцияларды анықтау үшін ақпарттарды пайдаланушылардың кәсіпорынның әр түрлі кезеңдегі қаржылық қорытынды есебін салыстыра алу мүмкіндігі болуға тиісті. Сондай-ақ, пайдаланушылардың әр түрлі кәсіпорындардың қаржылық қорытынды есебін, олардың салыстырмалы түрде қаржылық жағдайын, қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайындағы өзгерістерді бағалау үшін салыстыра алу мүмкіндігі болуға тиісті. Сөйтіп, ұқсас операциялардың және басқа оқиғалардан болған қаржылық нәтижелердің өлшенуі және көрсетілген барлық кәсіпорындар үшін бірегей методологиялық бойынша жүзеге асырылуға тиісті.

Ақпарттарды өз уақытында  дайындап беру принципі. Ақпараттарды беру кезінде кешігулер болған жағдайда олар өздерінің орындылық сипатын жоғалтады. Кәсіпорын басшыларына ақпараттарды өз уақытында берудің салыстырмалы құндылығын сенімді ақпарттар берумен теңестіру қажет болуы мүмкін. Ақпарттарды өз уақытында тапсыру үшін операциялардың немесе басқа оқиғалардың барлық аспектілерін айқындағанға дейін есеп беру жиі қажет болады. Ол ақпарттардың сенімділігін төмендетеді. Және керісінше, егер қорытынды есеп барлық аспектілерді анықтағанға дейін кешігуге ұшыраса, ақпарат төтенше сенімді, бірақ бұрын шешім қабылдауға тиіс болған пайдаланушылар үшін пайдасы аз болып қалады.

1.3 Қаржылық есеп берудің  халықаралық стандарттарын енгізу  жағдайындағы есепті ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік негіздері

Әлемдік жаһандандыру жағдайында Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің қажеттілігі  маңызды орын алады. Мұнда бәскеге  қабілеттілігінің ерекше белгісі болып  бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесінің  халықаралық стандарттарға сәйкестігі табылады.

Бухгалтерлік стандарттары есептік жүйені реттеудің екінші деңгейі, олар қаржылық есеп беруді өткізетін  барлық субъектілердің міндетті түрде  орындайтын нормативті құқықтық құжаттар болып саналады. Басқаша айтқанда, стандарттар негізінде есептің түрлі бөлімдер, шаруашылық субъектілердің салалық және басқадан ажыратушы ерекшеліктері бойынша бухгалтерлік есепті жүргізудің базалық ережелері белгіленеді.

Бухгалтерлік есеп стандарттары – шаруашылық жүргізуші субъектілер бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру үшін пайдаланатын ережелер мен процедуралардың жиынтығы.

Стандарттар бухгалтерлік есептің әртүрлі аспектілерін қамтиды. Олардың кейбіреулері бағалау мен  танудың альтернативтік әдістерін  ұсынады. Бұл әрбір басшы өз бизнес ерекшеліктеріне байланысты стандартта ұсынылған әдістердің ішінен өзінің кәсіпорыны үшін тиімдісін және кәсіпорын қызметінің нәтижесімен оның қаржылық жағдайын нақты көрсетуге мүмкіндік беретіндерін таңдап алуға тиісті екенін көрсетеді.

Халықаралық стандарттар - бұл қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша комитет құрамына кіретін мемлекеттер қолдануға ұсынылған ережелер, олар көбінесе ҚЕХС қолдану кезінде есептің ұлттық ерекшеліктерін сақтап қалуға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының халықаралық есеп жүйесіне өту аясында 1997 жылы бухгалтерлік есептің 20 стандарты енгізілді, олар қазіргі кезде пайдалануға әдістемелік ұсынымдармен толықтырылуда. Мысалы 2005 жылы Қазақстанда 33 стандарт қолданылды.

Халықаралық тәжірибедегідей Қазақстандағы есеп стандарттары мынадай болып бөлінеді:

• жалпы әдістемелік;
• әлеуметтік сясат мәселелрі бойынша стандарттар;
• жеке мүлік және құралдар түрлері бойынша стандарттар.

Қаржылық есеп берудің  халықаралық стандарттарының артықшылықтары келесілерді жатқызуға болады:

• халықаралық капитал нарығына икемдеу үшін мүмкіндіктерді кеңейту;
• пайдаланушыға негізделген шешім қабылдауға көмектесетін ақпарат көлемінің нақты, пайдалы және толық ашылуы;
• ұлттық стандарттарды құрастыру үшін уақыт, шығындарды қысқарту;
• бухгалтердің жауаптылығын жоғарылату және білімін, тәжірибесімен құзіретін кеңейту, олар республика экономикасын тұрақты ұлғайту үшін есептің нақтылығын, маңыздылығын өсіреді;
• ашық ақпарат, тәуекелді төмендету және сенімділікті жоғарылату арқылы басқа мемлекеттермен байланысты дамыту;
• сапалы салыстырмалы қаржылық ақпаратты қалыптастыру негізінде түрлі мемлекеттердің экономикасын біріктіру;
• есеп пен есеп беруді экономикалық интеграциялау және икемдеп жақындату.

Қаржылық есеп берудің  халықаралық стандарттарының кемшіліктері мыналар жатады:

• стандарттардың жалпылаған тәрізі;
• есеп әдістері түрлерінің көптігі;
• кейбір мәселелер бойынша нормативтік-құқықтық жүйенің сәйкес еместігі;
• нақты бір жағдайларға түсіндірмелердің жоқтығы;
• түрлі мемлекеттердің даму деңгейлерінің айырмашылығы;
• дұрыс аудару болмағандықтан кейбір терминдерді түсіну күнделілігі;
• экономиканың ұлттық ерекшеліктерін ескеретін тәртіп пен ережелердің болмауы;
• ұлттық есептік жүйеге ҚЕХС икемдеу қажеттілігі және жеке жағдайларда жұмыстың қомақтылығы;
• бухгалтердің білімі мен тәжірибесінің жеткіліксіздігі, сонымен қатар жүйелі оқытудың қажеттілігі.

Қазақстан Республикасында  халықаралық стандарттарды қолданудың объективтік және замануи талаптарға жауап беретін тәсілді құрастыру  үшін ҚЕХС қалыптастыру тарихын ауқымды стандарттардың бірыңғай жүйесі, сонымен қатар, халықаралық интеграция және экономиканы индустриалды-инновациялық дамыту нәтижесінде болған әлемдік экономикадағы түпкілікті өзгерістер ретінде назарға алу қажет.