Меншікке салынатын салық

           Инвестициялық саясаттың әлеуметтік-экномикалық салаларынан ескере отырып, Қазақстан экономиканың қаржылық тұрақтану сатысына ену кезеңінде қатаң әдістерді қолдана бастады. Бұл әдістер төмендегідей бағыттарды қамтиды:

- Үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені үкіметтік несие алдынала ақы төлеуді, кепілдемелерді  ұсынуда және белгілі сомалардың процентімен қайтарылуын талап етеді).Мұндай жағдайда елге келіп жатқан шетел инвесторларын көбейтуге арналған мүмкіндіктер кеңейіп жатыр.Капиталды тартудың мұндай формасының басымдылығы әр түрлі түсіндіріледі:

- Тікелей  шетел инвесторлары донордың ұзақ мерзімдік мүдделерінің жүзеге асуына мүмкіндік береді;

- Донордың өндірістік процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі болуы тиіс;

- Елеулі көлемде қаржылық ресурстары ағылып келуін қамтамасыз етеді, ол сыртқы қарыздардың төлену проблемасына әсер етпейді;

-Тікелей шетел инвестициялары іскерлік және шаруашылық белсенділікті қамтамасыз ете отырып, өндірістік және ғылыми-техникалық ынтымақтастықтың әр түрлі формаларының кең түрде таралуына ықпал етеді;

          ҚР аумағында алғаш рет пайдалануға берілетін өндірістік мақсаттағы ғимараттар мен  құрылыстар, машина мен жабдықтар, егер пайдалануға берілсе салық кезеңінен кейінгі кемінде 3 салық  кезеңі ішінде  бір мезгілде мынадай талаптарға сәйкес келсе:

1. Салық төлеушінің бухгалтерлік есебінде негізгі құрал болып табылса;
2. Преференцияларды қолданған салық төлеуші табыс алуға бағытта пайдаланса ;
3. Оларды пайдалану ерекшеліктеріне байланысты жер қойнауын пайдалануға  арналған келісімшарт бойынша қызметті жүзеге асырумен тікелей себеп ─ салдарлы байланысы бар активтер болып табылмаса, преференция нысандарына жатқызылады.

            Преференцияларды қолдану мынадай әдістердің бірі бойынша жүзеге асады:

1. Нысан пайдалануға берілгеннен кейінгі шегерім әдісі:
2. Нысын пайдалануға берілгенге дейінгі шегерім әдісі:

 

 

Халықаралық салық  салу негізіндегі резидент емес заңды  және жеке тұлғалардың табыстарына  салық салу ерекшеліктері

         Көптеген мемлекеттердің үкіметтері  бір ─ бірімен салық саясаты саласында бірге жұмыс жасауға тырысады.  Бұл бірлестіктердің  қажеттілігін екі және көп жақты шаруашылық байланыстың дамуы мен экономикалық интеграцияның  қарқынды алға жылжуымен  түсіндіруге болады. Бұны әлемдік нарықта бәсекелестікке  тең дәрежеде жағдай жасау бағытымен жасалып жатқан игі істер деп ұғуға болады.

           Барлық дамыған мемлекеттерде өзінің аймағында табылған табыстарға салық салады.Көптеген мемлекеттер(АҚШ,Канада,Жапония,Ұлыбритания) Басқа мемлекеттерде табылған табыстардан өз мемлекеттерінің жеке және заңды тұлғаларынан салық алады.Нәтижесінде олар шетелде және өз елінде де екі есе салыққа (қос салық)   ілінеді.

           Қос салық салудан босату жайындағы алғашқы талпынысты 1940 жылы Ұлттар Лигасы жасады.1960 жылы Экономикалық Бірлестік және Даму Ұйымы (ЭБДҰ ) құрылып,1963 жылы оның Фискальді кабинеті ‘’Табыспен капиталға байланысты қос салық салудан босату жайындағы келісімнің жобасын’’ жариялады.ЭБДҰ келісімнің бірінші редакциясы 1963 жылығы  жасалған жобадан кейін ЭБДҰ-ға мүше мемлекеттердің тәжірбиесін саралай келе тек қана 1977 жылы жарық көрді.

          1991 жылы айтылған ЭБДҰ келісімі үздіксіз қайта қаралып жаңа шешімдер қабылдауға үкім қабылданды.Бұл жолы қайта қарауда салық салу саласында айтарлықтай өзгеріс болғанын және бұрынғы жүйе ескеріп,оны жылдамдату,бүгінгі күнге сай ету мәселелері қозғалды.Соның әсерінен 1972  жылғы жоба қайта қаралып,1992 жылы жаңа жоба қолданысқа енді.

          ЭБДҰ келісімінің мақсаты – ЭБДҰ мүше мемлекеттердің арасында қос салық салуды жою.

         Экономикалық Біріккен Даму Ұйымының (ЭБДҰ) келісімі мысалында халық аралық салық салымының негізгі нысандарына тоқталайық.Бұл нысандар ЭБДҰ Келісімінің арнайы баптарында көрсетілген нысан ─ ол кәсіпкерлік әрекетінен тапқан табыс.Тұрақты мекеменің анықтамасы кәсіпкерліктен түкен пайда үшін негізгі анықтама болып табылады. Салық кәсіпкерлік орналасқан жерде ғана алынады,текке жағдайда ғана,мысалы,егер кәсіпкерлікті басқа мемлекетте жүргізіп табыс сол жерден ғана тапса,салық жергілікті жерден алынбай, негізгі кәсіпкерлік орналасқан жерден алынады.

         Халық аралық салық салу нысанының бір түрі ол су және ауа арқылы тасмалдаудан тапқан пайдаға салық алу.

         Су және ауа арқылы тасмалдау әрекеті жеке түрде қарастыралды,өйткені ол тұрақты орынға ие болмайды және тек екі мемлекеттің ғана емес,оданда көп мемлекетке бір мезгілде пайда әкеле алады.

        Мекеменің негізгі басқару органы орналасқан жердегі мемлекет басым құқыққа ие бола алады.Егер ол кеменің үстінде орналасқан болса,онда кеменің әдетте тоқтайтын порты не кеменің иесі орналасқан жердің мемлекеттік салыққа құқығы бар деп саналады.

       Салық салымының кең тараған нысандарының бірі ─ девиденттер. Салық төлеушінің тұрақты орналасқан мемлекеті және табысты тапқан жердегі мемлкет дивиденттен салық ала алады.

        Сонымен бірге кең тараған нысандарының бірі ─ ол пайызғы салынған салықтар.ЭБДҰ ─ ның келісімі бойынша ең жоғарғы деңгейлі көрсеткіш бойынша 10 пайыз мөлшерде салық салу белгіленген.Түрлі келісім бойынша түрлі мөлшерлер қойылуы мүмкін, әдетте ол 5 % , 10 % , 15 %  құрайды.

         Резидент емес заңды тұлғаның ҚР ─ ғы қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырудан алынатын табыстарына мыналарды жатқызуға болады:

1. ҚР-ғы көздерден алынатын табыстарды;
2. ҚР-ғы қызметін  тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырудан туындайтын табыстарды;
3. ҚР ─ ның тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырылатын  қызметке баламалы немесе  соған үқсас қызметті жүзеге асырудан туындайтын табыстарды қоса алғанда,ҚР ─ да қызметін жүзеге  асыруды бастаған кезден бастап түрақты мекеменің қызметіне байланысты  табыстардың барлық түрлері жатады.

Қазақстан аймағында салықтан босану үшін шетелдік  заңды тұлғаның  өз  елінен  салықты сол мемлекетте төлейтіндігі жөнінде  хабарламасы  болу шарт.

Жек табыс салығы

          Жеке табыс салық төлем көзінен табыс алатын тұлғалардан алынады,оның мәні жеке тұлғалардың барлық табыстарына салық салу болып табылады,алайда  Салық Кодексінде жеке табыс салығымен салынбайтын табыстарда бар.Мемлекеттік бюджетте бұл салық бойынша қаражаттардың түсімі барлық салық төлемдерінің 9 % алады. Жеке табыс салығы толығымен жергілікті бюджетке түседі және жергілікті бюджетте бұл салық өзінің үлесімен ерекше орын алады, жөйткені барлық жергілікті бюджетке түсетін салықтардың 37 ─ 40 % осы салық жүйесіне жатады.

          Салық салу нысандары бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі.Салық салу нысаны төлем көзінен салық салынатын табыс және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып саналады.

           Салық мөлшерлемесі баспалдық үндеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 % ─ 10 % дейін белгіленген.

           Дивидент сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 % мөлшерлеме,адвакаттардың және нотариустардың табыстарына 10 % мөлшерлеме  бойынша салық салынады.

Төлем көзінен салық салынатын  табыстарға мыналар жатады:

• Қызметкердің табысы;
• Біржолғы төлемдерден алынатын табыстар;
• Жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
• дивиденттер, сыйақылар,ұтыстар түріндегі табыс;
• стипендиялар;
• жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.

          Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күнінен кешіктірмен жүргізеді.Олар салық төлеушінің тұрған жері есепті айдың табысын төлеудің соңғы күнінен кейін бес жұмыс  күні ішінде жүзеге асырады.Салық кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері белгіленген.

Салық салуға жатпайтын табыстар.

Жеке тұлғалар табыстарының мынадай  түрлеріне салық салынуға тиіс емес:

1. ҚР заңдарында белгіленген мөлшерде мелекеттік бюджет қаражаты есебінен төленетін атаулы әлеуметтік көмек,жәрдем ─ ақылар мен өтемдерге;
2. Балаларға және асырауындағы адамдарға  алынатын алименттерге;
3. Жеке тұлғаның өмірімен дансаулығына  келтірілген зиянды ҚР-ның заңдарына сәйкес өтеуге;
4. Жеке тұлғалардың қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды  ретту мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның лицензиялары бар банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетін сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақыға салық салынбайды.

Салықтық  шегерімдерді шартты түрде мынадай түрлерге бөлуге болады:

1. Міндетті шегерімдер,оларға:

• Минималды жалақы мөлшеріндегі сома;

• Міндетті зейнетақы жарналарының сомасы жатады;

2. Қызметкерлердің өз бастамашылығымен қолданылатын қосымша шегерімдер,оларға кіретіндер:

• Өз пайдасына енгізілетін ерікті зейнетақы жарналарының сомасы;
• Жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары  бойынша өз пайдасына  енгізетін сақтандыру сыйлықақыларының сомасы;
• Тұрғын үй құрылыс жинақтау  банктерінен алынған қағаздар бойынша  сыйақыны өтеуге бағытталған сомалар;
• Медициналық қызметтерге ( косметологиялық қызмет көрсетулерден басқа ) ақы төлеуге жұмсалатын  шығындар.

Жеке табыс салығын  есептеу:

Мысалы: Қызметкердің айлық жалақысы ─ 50000 теңге

2012 жылғы бекітілген ең  төменгі жалақы ─ 17439 теңге

       1)Зейнетақы  қорына  есептелген жарна =50000 теңге × 10 % =5000 теңге.

       2) жеке табыс салығы=(жалақы  ─ зейнетақы қорына жарна ─ ең төменгі жалақы) × 10%=(50000-5000-17439)×10%=2756,1 теңге.

       3)  қызметкердің таза қолына  алатын сомасы :(жалақы- ЗҚЖ-жеке табыс салығы)=50000-5000-2756=422440теңге.

            Жеке табыс салығы жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы  болып саналады, себебі, тапқан табыстарынан немесе  табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.

 

 

 

Әлеуметтік салық

             Әлеуметтік салық жергілікті бюджеттердің кіріс бөлімінің салық түсімдері құрамындағы ең маңызды салықтардың бірі болып саналады.Ол 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға :  зейнетақы ,мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру,халықты жұмыспен қамту қорына аударылатын сақтық  жарналары аударымдарының орнына енгізілген. Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік жкргілікті бюджетке 33-35 % түсім береді.

 Әлеуметтік салықты төлеушілер мыналар:

1. Дара кәсіпкерлер;
2. Жекеше нотариустар, адвокаттар;
3. Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары;
4. Қазақстан Республикасынында қызметін тұрақты  мекемелер арқылы  жүзеге асыратын ризидент еместер.

Салық салынбайтындар:              

1)  мемлекеттік халықаралық ұйымдар;

2)  ҚР президентті немесе Үкімет белгіленген степендия,сыйақылары;

3) спорт жарысында, байқауларда,конкурстарда жүлделі орындар үшін белгіленетін ақшалай силықтар;

4) пайдаланған еңбек демалысы  үшін жұмыс берушілердің қызметкерлерге төлейтін өтемдері;

5)  ҚР  заңдарына сәйкес  жинақтаушы зейнетақы қорларына  қызметтің  міндетті зейнетақы  жарналары.

          Заңды тұлғалар үшін салық салу нысаны болып табыс түрінде жұмыскерлерге төленетін жұмыс берушінің шығындары,соны мен қатар резидент емес заңды тұлғамен берілген шетелдік персоналдың табыстары танылады.

          Әлеуметтік салық Салық кодексінде бекітілген табыстардың кейбір түрлері,сонымен қатар, гранаттар қаражаты есебінен жасалатын төлемдер;  ҚР  Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайтын мемлекеттік сыйақылар, стипендиялар; спорт жарыстарында, байқауларда,конкурстарда жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай  силықтар;ұйым таратылған немесе жұмыс берушінің қызметі тоқталған, қызметкерлердің штат саны  қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шықырылған жағдайларда еңбек шарты  бұзылған кезде , ҚР заңнамасында белгіленген мөлшерлерде төленетін өтемдер; жұмыс берушінің қызметкерлерге пайдаланылмаған еңбек демелысы үшін төлейтін өтемдері: ҚР заңнамасына сәйкес жинақтаушы зейнетақы  қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы жарналары салық салу нысанасы болып табылмайды.