Меншікке салынатын салық

 

Меншікке салынатын  салық.

 

Меншікке салынатын  салықтардың

экономикалық  мазмұны,табиғаты және

оларды есептеу,төлеу  тетіктері.

 

Мүлік салығы

 

 

 Жалпы меншікке салынатын салықтың, мейлі жер салығы, мүлік немесе көлік құралдарына  салынатын салық болсын, олардың мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне, сапасына қарай белгіленеді. Алайда, көлемінің ірі болуы табыстың көбеюуіне кепілдік бермейді: егер салық салынбаса, ірі меншік иелерінің артықшылықтары молаяды да, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмайды. Осылайша мүлік салығы, жер салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеруге бағытталған нақты салықтарға жатады. Бұл салықтардың әрқайсысы өздерінің салық салу базаларымен, ставкаларымен, есептеу әдістерімен, төлеу мерзімімен  бір – бірінен өзгеше болсада, бұларды бірнеше топқа біріктіруге болады:

1) Төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына және салық салу объектісіне байланыстылары тікелей салық салатындарға жатады. Өйткені бұларға белгіленген ставкаларды негізге ала отырып ,салық мүліктің құнына тікелей салынады.

2) Пайдалану белгісіне қарай меншікке салынатын салықтар жалпы салықтарға жатады. Яғни,  түрлері бойынша бұл салықтардың салық сомасы мемлекет қорына түсіп, пайдалану барысына ғана  негіделеді.

3) Салық салу нысанын бағалау дәрежесіне қарай бұл салықтар нақты салықтарға жатады. Нақты салықтар мүліктің сыртқы белгісіне байланысты нақты табыстың түсуі есептелместен салынады. Сонымен бірге, аталмыш салықтар тобын қазіргі кезде жеке салықтар қатарына жатқызып жүр, себебі олар, табыс салығы сияқты жеке салықтармен бірге алынады.

4) Меншікке салынатын салықтар салық салу әдістерінің кадастырлық және декларациялық түрлерімен алынады да, жергілікті бюджетке түседі.

5) Меншікке   салынатын салықтарды «санитарлық»  (сауықтыру) салықтар деп те атайды, өйткені мемлекет аталған салық ставкасын жоғары көтерген кезде, салық төлеушілер өз меншік құқығындағы, оралымды басқаруындағы және иелегендегі кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын немесе пайда әкелмейтін, тиімсіз салық салу нысандарынан құтылуға асығады. Әрине, пайдасы жоқ нысанға босқа салық төлегілері келмейді.

6) Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі.  

7) Меншікке салынатын салықтар жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның айналысатын қызметінің түріне тәуелсіз, міндетті салықтар қатарына жатады.Сондықтан бұл салықтардан жалтару мүмкіндігі өте аз.Осы себептен мемлекет бұл салықтың түрлері бойынша оның бюджетке түсуін шекті дәлдікпен болжай алады және оған қол жеткізуге толық мүмкіндігі бар.

Енді осы меншік салығы тобына жататын салықтардың әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері мен айырмышылықтарына жеке – жеке тоқталып өтетін болсақ.

       Оның ішінде, мүлікке салынатын салық қарастыратын болсақ, әртүрлі шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалар  үшін күрделі, әрі жалпы салықтардың бірі мүлік салығы болып табылады.Өйткені оны жеке азаматтарда, кәсіпкерлерде төлейді.

        Жергілікті мүлік салығын басқа салықтардай жергілікті бюджетке заңды және жеке тұлғалардың белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдері деп айтуымызға болады, яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар мүлкіне, жеке тұлғалардың кәсікерлік қызметіне пайдаланбайтын мүлкіне салық салынады. Жалпы салықтар – шаруашылық жүргізуші  субъектілердің,жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадығы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық катигория. Жергілікті мүлік салығының ұзақ тарихы бар, олар Ежелгі Грецияда – ейсфера, Ежелгі Римде – трибутум цивиум деген атпен қолданылған. Бұл салықтар прогрессиялық принципте құралған. Бірақ олар әскери шығындарды қаржыландыруға   арналғандықтан, кездейсоқ сипатта болатын. Мүлік салығы соңынан барып, мемлекеттің   тұрақты табыс көзіне айналған.

         Қазақстан құрылыстарға салық салу жылжымайтын мүлікке салынатын  салық атауымен енгізілген. Ол барлық меншіктегі жылжымайтын мүліктерге, яғни, тұрғын үйлерге, фабрикаларға, зауыттарға, моншалар мен қоймаларға т.б. салынады. Мүлік салығы:  қазынадан  қаржыланатын мүліктерге, рухани ведомстваларға, қайырымдылық және  ғылыми-қоғамдық мүліктерге, оқу орындары, мемлекеттік сарай  мүліктеріне және арзан құнды мүліктерге салынбайды.

  Мүлік бағасы мен оның табыстылығын қала думалары есептеген. Салық мөлшерін есептеу кезіндегі негізгі обьект  мүліктің табыстылығы болған. Бұдан революцияға дейінгі Қазақстанда мүлік салығының шынайы жүйесі болғандығын түсіну қиын емес. Оның үстіне салық арқылы обьектінің табыстылығын есептеуге мүмкіндік туып отырған.

    Жергілікті мүлікке салынатын салықтардың тағы бір экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын  көрсетеді.

   Салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігін міндетті төлемдер ретінде мемлекеттік бюджеттің кіріс жағының негізін құрайтын қайнар көз  ретінде құру – ертеден келе жатқан дәстүрдің бірі.  Және бұл дәстүр нарықтық экономика жағдайында да, нарықтық емес экономика жағдайында да әрекет етеді.  Сондықтан салықтар мен салық салуды адамзат  өркениетінің ажырамас бір бөлігі ретінде қарауға болады.

   Жергілікті салықтардың ішінде мүлік салығының алатын орны ерекше. Мүлік салығы толығымен дерлік жергілікті бюджетке барып түседі. Мүлік салығы тікелей  салықтардың қатарына жатады. Мүлік салығының сомасы  салық төлеушінің  табыс көлеміне қарай емес, мүлкінің құнына қарай анықталады.

   Қазақстан заң актілеріне  сәйкес оның төлеушілері – меншік, шаруашылық жүргізу  және оралымды басқару құқығында салық салу нысаны бар заңды және жеке тұлғалар. Салық төлеушілердің оны  төлеу кезінде негізгі міндетті салық салу базасын тиімді анықтау және мүлікті дұрыс бағалау болып табылады. Мүлік салығын жылжымайтын мүлікті тіркеу және бағалау орталығы жүргізген мүлікті бағалауға сәйкес аумақтық салық органдары есептейді.

   Сондықтан бұл түрінің мәнін оның жіктелуінен түсінуге болады. Соңғы жылдары мүлік салығы көптеген заңдық өзгерістерге түскенін айта кеткен жөн. Атап айтқанда,  мүлік салығын  төлеуші заңды тұлғалар және жеке тұлғалардың тізімі кеңейтіліп, жеке – жеке  түсіндірілген. Сондай  – ақ, заңды тұлғалар мен кәсіпкерлердің салық салу нысанына тек негізгі құралдары ғана емес, материалдық емес активтері де кіреді.

    Бухгалтерлік есеп деректері бойынша  анықталған салық салу нысандарының орташа жылдық  құны тұлғалардың салық салу  нысандары бойынша салық салу базасы болып табылады. Салық салу  нысандарының орташа жылдық баланстық құны  ағымдағы салық кезеңінің әр айының бірінші күні мен есепті кезеңнен кейінгі кезең айының бірінші күніндегі салық салу нысандарының баланстық құнын қосу кезінде алынған соманың он үштен бірі ретінде айқындалады. Заңды тұлғалар ( оның ішінде резидент еместер ), олардың филиалдары, өкілдіктері және өзге де оқшауланған бөлімшелері мүліктің тұрған жері бойынша төлейтін мүлік  салығының сомасын анықтау бухгалтерлік есепте  амортизацияланатын активтердің қалдық құнынан 1,5 % ставкасы бойынша жыл ішіндегі ағымдық төлемдерді есептеу үшін жүргізіледі. Мүлік салығын салық базасының 0,5 % ставкасы бойынша төлеушілер:

      1) Дара кәсіпкерлер ;

     2) Оңайлатылған дикларация негізінде арнаулы салық режимі қолданылатын заңды тұлғалар.

 Төменде аталған заңды тұлғалар мүлік салығын салық базасының 0,1 % ставкасы бойынша төлейді:

      1) Діни бірлестіктерді қоспағанда коммерциялық емес ұйымдар;

      2) Әлеуметтік салада қызмет ететін заңды тұлғалар;

      3) Негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету  саласындағы жұмыстарды  орындау (қызметтер көрсету) болып табылатын ұйымдар;

      4) Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестаттау саласындағы қызметтерді жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар;

        5) Мемлекеттік меншіктегі және бюджет қаражаты  есебінен қаржыландырылатын су қоймаларының,  су тораптарының және табиғат қорғау мақсатындағы  басқа да  су құрылыстарының нысандары бойынша заңды тұлғалар;

          6) Ауыл шаруашылығы тауарларын өндіруші  заңды тұлғалардың және шаруа немесе фермер қожалықтарының жерін суландыру үшін пайдаланылатын гидромелиорациялық  құрылыс нысандары бойынша заңды тұлғалар;

          7)  Ауыз сумен қамту нысандары бойынша заңды тұлғалар;

  Мүлік нысанының жаңа  ұғымы пайда болған соң амортизацияланатын активтер. Енді  мүлікке салынатын салықты есептеу кезінде салық есебінде негізгі құралдар анықтамасын үзілдіт – кесілді  бұрмалау мүмкін емес.

  Негізгі құралдар мен  материалдық емес активтер  амортизацияланатын активтер  болып танылады.  Мүлікке малынатын салықты есептеу кезінде  салық  мақсатында амортизация  есептеу үшін  негізгі құралдарды  топтастырудың  қажеті  жоқ.

  Қазіргі кезде өкілдіктерді пайдаланушылардың   тобының саны азаюда,  өйткені Қазақстанда қолданыстағы салық кодексі бойынша  жеңілдіктер келесі субъектілерге қолданылады:

         1 ) Коммерциялық емес ұйымдарға;

         2 ) Әлеуметтік ұйымдарға;

         3 )    Ғылыми  кадрларды    мемлекеттік    аттестаттау  саласындағы мемлекеттік кәсіпорындарға;         

         4 ) Негізгі қызметі кітапханалық  қызмет  көрсету болып табылатын ұйымдарға;

         5 ) Мемлекеттік  меншікке жататын және мемлекеттік бюджеттің  қаражаты есебінен қаржыландырылатын  су қоймаларының, су тораптарының  және  табиғатты қорғау мақсатындағы басқа да су шаруашылығы    құрылыстарының    нысандары бойынша заңды тұлғаларға;

        6 ) Ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші – жерді тыңайтуға арналған  гидромелиоративті құрылғылар  нысандары бойынша заңды тұлғалар  жеңілдікті  салық ставкасын пайдаланады.

  Жоғарыдағы  мәліметтердің  келтірілу  себебі, қаржылық  қызметтер  мүлік салығының  жеңілдіктер  категориясын  дұрыс анықтамауына байланысты дұрыс есептелмеуі де мүмкін.Сонымен қатар,тәжірибе көрсеткеніндей,  көптеген  қателер  жеңілдіктерді дұрыс қолданбаудан болады.

   Жеке тұлғалардың  мулік салығына келетін болсақ, бұл салық  жергілікті  болғандықтан,  ол мүлік  орналасқан аумақтың  жергілікті бюджетіне төленеді. Егер жеке тұлғаның  саяжайы  қаланың сыртында болса мүлік салығы  аумақтық  салық комитетінен  алынған  хабарлмасына сәйкес  осы аумақта төленеді.

   Тұлға меншік  құқығын  сату, ауыстыру  және  беру кезінде  салық салу  нысанын іс жүзінде иелену  кезеңі үшін төленуге жататын салық  сомасын меншік құқықтарын мемлекеттік  тіркеу кезіне  дейін немесе тіркеу кезінде бюджетке енгізуі тиіс.

 

Жеке тұлғалардың  мүлік салығын есептеу мен  төлеу тәртібі

Салық салу нысаны	Есептеу тәртібі
Бірнеше жеке тұлғаның ортақ  меншігіндегі салық салу нысыны ушін.	Әрқайсысының  осы мүліктегі  үлесіне сәйкес.
Салық төлеуші бір жеке тұлға болған жағдайда, бірнеше салық  салу нысандары бойынша.	Әрбір салық  салу нысаны бойынша  бөлек жүргізіледі.
Жаңадан салынған  салық  салу нысандары бойынша.	Салық есептеу олардың  құрылу  жылынан кейінгі салық  жылында жүргізіледі.
Салық салу нысаны бұзылған, қираған кезде.	Бұл фактілерді растап уәкілетті  орган беретін құжаттар болған жағдайда қайта есептеу жұргізіледі.
Салық төлеуден  босатылу құқығы  туындаған кезде.	Осы құқық туындаған айдан  бастап қайта есептеу жүргізіледі.
Салық салу нысандарына меншік  құқықтары берілген жағдайда.	Мүлікке меншік құқықтарын іске асырудың нақты  кезеңі үшін есептелінеді.

 

           Әрбір жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалатын мәмілелерді тіркеу саласындағы  уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін, тиісті тәртіппен айқындаған салық салу нысандарының  құны жеке тұлғалар тұрғын үй-жайлар, саяжай құрылыстары немесе аяқталған құрылыс нысандары бойынша салық базасы болып табылады. Жеке тұлғалардың мүлік салығы салық салу нысандарының  құнына қарай ( 1 млн. Теңгеден 120 млн. теңге және жоғары)  жыл сайын 0,05%-дан 1,0% дейінгі мөлшерлеме бойынша төленеді.

 

Жеке тұлғалардың  мүлігіне салынатын салық ставкалары

 

Салық салу нысандарының құны	Ставкалар
1 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	Салық салу нысандары құнының 0,05 пайызы
1 000 000 теңгеден жоғары 2 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	500 теңге+1 000 000 теңгеден асатын соманың 0,08 пайызы
2 000 000 теңгеден жоғары 3 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	1 300 теңге+2 000 000 теңгеден асатын соманың 0,1 пайызы
3 000 000 теңгеден жоғары 4 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	2 300 теңге+3 000 000 теңгеден асатын соманың 0,15 пайызы
4 000 000 теңгеден жоғары 5 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	3 800теңге+4 000 000 теңгеден асатын соманың 0,2 пайызы
5 000 000 теңгеден жоғары 6 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	5 800теңге+5 000 000 теңгеден асатын соманың 0,25 пайызы
6 000 000 теңгеден жоғары 7 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	8 300теңге+6 000 000 теңгеден асатын соманың 0,3 пайызы
7 000 000 теңгеден жоғары 8 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	11 300 теңге+7 000 000 теңгеден асатын соманың 0,35 пайызы
8 000 000 теңгеден жоғары 9 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	14 800 теңге+8 000 000 теңгеден асатын соманың 0,4 пайызы
9 000 000 теңгеден жоғары 10 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	18 800 теңге+9 000 000 теңгеден асатын соманың 0,45 пайызы
10 000 000 теңгеден жоғары 50 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	23 300 теңге+10 000 000 теңгеден асатын соманың 0,5 пайызы
50 000 000 теңгеден жоғары 120 000 000 теңгеге дейін қоса алғанда	223 300 теңге+50 000 000 теңгеден асатын соманың 0,75 пайызы
120 000 000 теңгеден жоғары	748 300теңге+120 000 000 теңгеден асатын соманың 1 пайызы