Cалық механизмі мен функциясының қалыптасу негіздерін талдау

Алым түрлерінің және басқа да міндетті төлемдердің және оларды өндіріп алу рәсімдерінің көптігі салық жүйесін күрделендіреді.

Әлуметтік дамудағы аймақтық үйлесімсіздік.

Мемлекеттік борыштың өсуі.

Стратегиялық  міндеттер.

       Салық-бюджет саясаты саласында 2001-2010 жылдар кезеңіне арналған мынадай негізгі стратегиялық міндеттер болады:

-салық жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз ету;

-бюджетке салық  түсімінің ІЖӨ-нің 30%  деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз ету.

-салық заңдарын  жетілдіру;

-салық жеңілдіктерін  жүйеге келтіру;

-кәсіпорындардың  сыртқы экономикалық қызметіне  тиімді мемлекеттік бақылауды  қамтамасыз ету;

-бюджетті орталықсыздандыру  принциптерін іске асыру;

-мемлекеттің әлуметтік-экономикалық сласын баму стратегиясымен өзара байланысты дамытға бағдарлайтын бюджет саясатын жүзеге асыру;

-бюджетаралық  трансферттер жүйесін жетілдіру;

-ІЖӨ-ге қатысты  мемлекеттік борышты тұрақтандыруға  және біртіндеп қысқартуға қол  жеткізу;

-бюджетті жоспарлау  жүйесін жетілдіру;

-бюджеттің ашықтығын  қамтамасыз ету.

Дискрециялық  қазыналық саясат - үкіметтің арнайы шешімі бойынша салықты,мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың көлемін мақсатты бағытта өзгерту. Бұл шаралар төлем балансының жағдайын,инфляция қарқынын,өнім көлемін,жұмысбастылық деңгейін өзгертуге бағытталған.

Дискрециялық  емес қазыналық саясат - жиынтық табыстың цикілдік тербелістерінің нәтежесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі.Жалпы ұлттық өнімнің өсуікезеңдерінде мемлекет бюджетіне түсетін таза салық салымдарының дағдылы түрде өсуін дискрециялық емес саясат қарастырады.

Бұл саясат эканомикадағы  тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық түсімі бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан берілетін трансферттің арасындағы айырма. Дискрециялық қазыналық саясат экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында мақсатты түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып,немесе салық мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады. Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде мақсатты түрде бюджет артақшалығы құрылады.

Үкіметтің дискрециялық саясаты ішкі уақытша кешеуілдеумен байланысты болады,өйткені мемлекеттік шығындар құрылымының және салық салымы пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері парламаментте ұзақ уақыт талқылауға түседі.

Дискрециялық  емес қазыналық саясатта бюджет артықшылығы  және тапшылығы дағдылы түрде  пайда болады,ол экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы  арқылы мүмкін болады.

Ұзақ мерзімдік  кезеңде салықты төмендету саясаты,өндіріс факторларының ұсынысын қ-кеңейтуге және экономикалық әлуеттің өсуіне алып келуі мүмкін.Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының жүргізілуіне байланысты болады.Бұл шаралардың орындалуы Орталық банк жүргізетін тежеуші ақша-несие ясатымен және мемлекеттік шығындардыңқұрылымын оңтайландырумен байланысты.

Тежеуші бюджет-салық  саясаты (қазыналық шектеу)-экономикадағы циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін,мемлекеттік шығындары төмендеп (G),салық мөлшері (Т) жоғарылайды немесе біріктірген,құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.Қысқа мерзімдік кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде,өндірістің құлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік береді.       

Ұзақ  мерзімдік   кезеңде  өспелі  салық  «сынасы» жиынтық ұсыныстың    төмендеуіне және құлдыраушылық механизімін ашуға негіз болуы мүмкін. Бұл құбылыс әсіресе төмендегі жағдайларда кездеседі.Мемлекеттік шығындардың азаюы бюджеттің барлық баптарында пропорцианалды қысқарып, жүзеге асырылып отырса және еңбек нарығының инфрақұрлымына мемлекеттік инвестиция берілуінде басымдылық болмаса.

Мемлекеттік шығындарды тиімсіз басқарумен қатар ұзақ уақытқа  созылған құлдыраушылық экономикалық әлеуеттің бұзылуына әсерін тигізеді.Мұндай жағдай экономиканың өтпелі кезеңінде жиі кездеседі.

Қысқа мерзімдік  кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық  бюджеттің,салықтың және мемлекеттік  шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты болады[10].

Мемлекеттік шығындардың өзгерісін көру үшін Кейнс кресін пайдаланамыз.Мемлекеттік шығындар жиынтық шығындардың құраушы болып табылады,олардың өсуі жоспарланған шығындарды да өсіреді.Егер мемлекеттік шығындар G өссе,онда жоспарланған шығындар қисығы онға қарай сол мәнге жылжыиды.            

Экономиканың  дамуына салықтық түсім көрсеткіштердің  әсері.

2011 жылға арналған Республика бойынша салық түсімінің көрсеткіші мынадай көлемдерге бекітілген:

1) кірістер-4 468 225 079 мың тенге ,оның ішінде :

Салықтық түсімдер -3 302 870 000 мың тенге;

Салықтық емес түсімдер 37 692 594 мың тенге;

Негізгі капиталдан сатудан түсетін түсімдер-8 185 895 мың тенге;

Ресми трансферттердің  түсімдері-119 476 590 мың тенге;

2) шығындар- 3 476 210 603 мың тенге;

3) операциялық сальдо- -7985 524 мың тенге;

4)таза бюджеттік   кредит беру-16 578 146 мың тенге, оның ішінде:

Бюджеттік кредиттер-38 193 533 мың тенге;

Бюджеттік кредиттерді  өтеу -21 615 387  мың тенге;

13 бап. 2011 жылға арналған республикалық бюджетте республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін субъвенциялар көлемі 153 149 590 мың тенге, оның ішінде:

Ақмола облысына -15 958 655 мың тг;

Алматы облысына-17 707 954 мың тг;

Шығыс Қазақстан  облысына -17 610 210 мың тг;

Қарағанды облысына-5 908 832 мың тг;

Қостанай облысына -10 934 747 мың тг т.б. қалаларға ақша бөлінді.

Ал,  Ақтөбе облысының  мемлекет қазынысына түсетін салық  мөлшері  жыл сайын өсіп келеді.  2006 жылы бұл көрсеткіш 175,7 млрд.тенге болса, 2008 жылы195,1 миллиардқа жетті. 2010 жылы екі есеге жуық өсіп, 654 млрд тенге шамасында болса, 2011жылы 987млрд болды.Облыста атқаратын қыруар шаруа әлуметтік –экокномикалық бағыттағы ірі бағдарламалар осы салық түсіміне қарай атқарылады.

Облыс бюджетінің жыл сайын өсуі – экономиканың жақсаруынан сондай-ақ салық саясатын халықтың тұрмыс тіршілігіне қарай тиімді жүргізуден.Бұл-салыққа қатысты ақпараттық жүйені енгізуден, салық инспекторларының кәсіби шеберліктерінің өсуінен. Осының барлығы салық түсімін жіті қадағалауға,кейбірулердің салық төлеуден жалтаруына жол бермеуге сеп. Әрине облыс бюджетінің толығуы ең әуелі осы өңірде жұмыс жасапжатқан табиғи байлықты игерушілерге тікелей қатысты. Олардың үлесі басым. Мұнай бағасы өсіп тұр. Дегенмен салықтың түсімі-әуелі біздің жұмысымыздың нәтижесі. Салық – кейбір фирмалар мен компаниялар үшін орасан зор қаржы.  Мұндай қаржы жүрген әр түрлі қулықтар болатыны аян. Оларды әшкерлеудің жолы көп. Салық есебінде ізі жоқ кәсіпорындардың құжаттары есепке алынбайды. Кәсіпорындар тоқсандық есептерін тапсырғаннан кейін,салық органдары да өз есебін шығарады. Салықтан жалтару-қылмыстың үлкені. Салық түсімі молырақ болған сайын,мемлекеттің де әлеуметтік бағдарламаларды шешуге мүмкіндігі молаяды. Егер кәсіпорын салық органына тіркелмесе,банктен несие ала алмайды,зейнетақы қорына да түсімі азаяды. Заң жалпыға ортақ. Ол қоғамды жікке бөлмейді және біреулерге басымдылық бермейді.Заң бұзушылық көбіне салық төлеушінің заңды білмеуінен туындайды. Жыл сайын салық кодексіне енетін өзгерістер мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып тұрады.Соларды қадағалап отырған жөн. Заңдарға толықтырулар мен  өзгертулерді Парламент енгізеді. Салық заңнамаларына өзгертулер жылына бір-ақ рет енгізіліп, келесі жылдың қаңтарынан бастап күшіне енеді[7].

Салық салу жүйесінде, ең әуелі салық алынатын мүмкіндіктер тегіс есептеліп, жыл бойы қанша салық жиналатыны                                                                                                                                      жоспарланып, бұл болжам бюджет негізі болып алынады. Облыстық салық комитеті салық төлеушілерге көрсетілген қызмет түрлерін кеңейткен. Мұнда салық есебін қабылдау және өңдеу орталықтары жұмыс істейді. Адамдарға «бір терезе» жүйесімен қызмет көрсетіледі. Салық есептерін электронды жүйемен қабылдау жүзеге асырылған. Тұтынушыларға қажетті құжаттар беруде жаңа ақпаратты жүйе енгізілген. Салықшылар салық кодексіндегі өзгерістер туралы мерзімді баспасөз беттерінде түсініктер беріп тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  3 Салықтарды бүгінгі күн талабына  сай дамыту мәселесі 

        

       Салық заңдарының тұрақтылығы принципін заң тәртібімен бекіту қажет,өйткені салық заңдарына өзгерістерді жиі енгізу елдегі экономикалық ортаға теріс ықпал етеді.

Қаржы-банк жүйесінің, экономиканың аграрлық секторының нығаюына қарай, Салық кодекісінің жаңа редакциясын қабылдау қажет.

Мемлекеттік бюджеттің  кіріс бөлігінің нығаюына және өсу  мүмкіндіктеріне орай халықың өз күнін өзі көру және экономиканың жекелеген секторларына салық жеңілдіктерін,сондай-ақ экономиканың тиімсіз, бірақ үлкен  әлуметтік маңызы бар секторларын мемлекеттің тікелей қолдауының рөлін күшейту саясатына көшу қажет.

Бюджетке салық  түсімінің ІЖӨ-нің 30% деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз ету. Мемлекеттік бюджетке салық түсімінің өсуі салық әкімшілігін жүргізуді жақсарту және салық заңдарының нормаларын мүлтіксіз сақтау есебінен қамтамасыз етілетін болады.

Барлық дамыған  елдерде бөлінетін ІЖӨ-нің үлесі  әрбір он жыл сайын заңды түрде  өсіп, ІЖӨ-нің  50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттік  бюджетке салық және салықтық емес түсімдердің деңгейі ІЖӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетеді[16].

Салық заңдарын жетілдіруді қамтамасыз ету. Перспективада 5-7жылдан кейін салық жүйесінде мынадай бағыттар бойынша реформалар жүргізілетін болады:

-жеке табыс  салығына салық салу жүйесі  бойынша едәуір ұқсастығы бар әлеуметтік салық, мемлекеттік сақтандыру қорына төленетін жарна болып қайта құрылатын болады.Бұл жағдайда жарна төлеушілер бюджетте неге жұмсалатыны белгісіз әлеуметтік салықпен салыстырғанда,қор қаражатының қандай мақсаттарға пайдаланатынын білетін болады;

-салық төлемдерінен  жалтарудың мүмкін еместігі мен  оның тиімсіздігін қамтамасыз  ететін,соның ішінде жеке тұлғалардың  табысын жаппай мәлімдеу және  табысы неғұрлым жоғары тұлғаларға  салық салуды күшейту есебінен  қамтамасыз ететін тетіктр қолданысқа енгізілетін болады,мұның өзі осы санаттағы салық төлеушілерден салық жинау ісіндегі жағдайды едәуір жақсартады;

-салық салу  базасын кеңейту және экономиканың  нақты секторын салық жүктемесін  неғұрлым теңдей бөлу үшін  әлемдік практикада жергілікті  бюджеттер үшін кірісің маңызды көзі болып табылатын бөлшек саудада сатуға салық салуды енгізудің орындылығы қарастырылатын болады

Салық жеңілдіктерін  жүйеге келтітру. Салық жүктемесін барлық салық төлеушілерге тңдей және әділетті бөлу мәселесі принцпті мәнге ие.Басымдықты салаларда іскер белсенділікті ынталандыратын мақсатты бағытталған біріңғай жеңілдік жүйесін қалыптастыру қажет.

Басымдықты  салаларда іскер белсенділікті  ынталандыратын мақсатты бағытталған  біріңғай жеңілдік жүйесін қалыптастыру қажет.

Салық артықшылықтарын пайдаланбайтын салық төлеушілерге қатысты салық жүйесіндегі әділеттілік принціпін бұзатын негізсіз жеке салық жеңілдіктері жойылады,өйткені салық төлеушілердің бірі үшін жеңілдікті салық режимі сөзсіз басқаларға қосымша салық ауыртпалығын түсіру дегнді білдіреді.

Кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметіне тиімді мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ету. Қазақстандық тұлғалардың сыртқы экономикалық қызметтегі белсенді өзгерістер кеден шекарасында экономикалық қызметтегі белсенді өзгерістер кеден шекарасында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде контрабандаға тосқауыл қоюда,кеден шекерасында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде, контрабандаға тосқауыл қоюда кеден төлемдері мен салықтарды толық көлемде өндіруде республика кеден органдарының рөлін арттырады[18].

Кеден әкімшілігін  жүргізудің сапасын арттыру республиканың  кеден қызметіне біріңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйе енгізілу қамтамасыз етілетін болады.

Сонымен қатар  кеден қызметі қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесін, әсіресе кеден шекарасынан өткізу пункттеріндегі жүйесін реформалау қажет, өйткені нақ осы еңбекке ақы төлеудің төмендегі сапасыз кеден  шекарасында өткізу пункттеріндегі жүйесін реформалау қажет,өйткені нақ осы еңбекке ақы төлеудің төмендегі сапсыз кеден бақылауының себебі болып отыр және кеден қызметі қызметкерлерінің арасында сыбайлас жемқорлықтың көбеюі де соның салдары.