Бастауыш сынып оқушыларның шығармашылық қабілеттерін арттырудағы музыка пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әд

Музыка сабағының мұғалімі өз сабағын жүргізумен қатар, ол сол мектеп аймағының музыка, өнер салсының барынша дамуына ат салысатын білімді тұлға болуын бүгінгі өмір талап етіп отыр. үйренетін үйірмелерді мектеп басшыларымен келісі отырып ұйымдастырғаны пайдалы. Сол себепті, ол түрлі музыкалық аспаптар ойнауды мына төмендегі оқу жоспарымен сабақ жүргізіп, оқу жүйесі бір тәртіпке келтірілген жөн.

Музыкалық аспаптарда   (домбыра, жетіген, қобыз, шертер, сырнай, скрипка, виолон÷ель, труба, пианино, баян, кларнет, гитар т.б.) ойнап үйрену үйірмесінің үлгі оқу жоспары.

 

 

	Сабақтың аттары	Апталық сағат саны	Қанша апталық	Жылдық сағат саны
1	Мамандық	2	34	68
2	Сольфеджио	1	34	34
3	Музыкалы әдебиет	1	34	34
4	Барлығы	4	34	136

 

 

 

Балалар оркестрінің үлгі оқу-жоспары

 

	Сабақтың аттары	Апталық сағат саны	Қанша апталық	Жылдық сағат саны
1	Оркестр	2	34	68
2	Сольфеджио, хор	1	34	34
3	Музыкалық аспаптың бір түрі	0,5	34	34
4	Барлығы	3,5	34	119

 

 

 

Балалар, хор үйірмесінің, студияларының үлгі оқу-жоспары

 

	Сабақтың аттары	Апталық сағат саны	Қанша апталық	Жылдық сағат саны
1	Хор	2	34	68
2	Сольфеджио, хор	1	34	68
3	Музыкалық аспаптың бір түрі	0,5	34	34
4	Барлығы	3,5	34	119

 

Бұл қазіргі кезде, 1967 жылдан бастап Халыққа білім беру министрлігінің шешімі бойынша республикамыздың жүздеген мектептерінде практикалық шешім тауып, іс жүзінде қолданылуда.

ңПионерияң деген ат алған Ресейдің ең алғашқы балалар хор студиясы 1959 жылы мектеп хорының негізінде ұйымдасты. Қазір ол Москва жанындағы Железнодорожный қаласының оқушылар үйінде жұмыс істейді. Онда 400-дей оқушылар қамтылған.

Студияда музыкалық білім бергенде негізінде хор сабағын музыкалық-теориялық сабақтарымен бірлестікте жүргізеді және белгілі бір музыка аспабында ойнатуға үйретеді (фортепиано, скрипка, баян, аккардеон, т.б.). Барлық сабақ бірімен-бірі тығыз байланыста. Студияда оқу мерзімі 7 жыл, дайындық класымен 3 жыл. Оқушылар хор студиясын бітіргеннен кейін музыка у÷илиùелеріне түсуге жолдама алады. Хор студиясында тәрбиеленген көптеген балалар музыка у÷илиùелерінің дирижерлық-хор, теория және түрлі аспаптар бөлімдерінде, педагогика институттарының музыка бөлімдерінде білімдерін жақсы көрсетіп жүр. Кейбіреулері мектептерде, мәдениет үйінде, оқушылар үйінде музыка мұғалімдері, балалар коллективтерінің жетекшілері болып қызмет атқаруда – деп жазды оны ұйымдастырушы Г.Струве.

Хор студияларында оқыту баспалдақтар бойынша жүргізіледі. Әр баспалдақтың өзіне тән айқын жоспары, өздеріне ыңғайлы шығармалары бар. Барлық хор төмендегі, орта баспалдақтардан өтіп, хорда орындаушылық қабілеті қалыптасқаннан кейін балалар ең жоғарғы хор баспалдағы - үлкен хорға ауысады.

Өз репертуарына күрделі шығармалар енгізе алатын жоғарғы хор тек осылай баланың әншәләк және есту қабілетін біртіндеп жейелі түрде дамыту негізінде ғана жетістікке жете аладың – деп көрстеді Г.Струве.

Бастауыш мектеп оқушыларын түрлі көркемөнер үйірмелеріне тарту үшін, ең әуелі олардың музыкаға деген бейімділігін, дауыс қабілетін, музыкалық ырғығын тексеріп алған жөн. Себебі, домбыра, пианино, баян, оркестрге, т.б. үйірмелерге қатысам деген оқушылар көп болады да, олардың барлығын бірден қамту өте қиынға соғады. Сондықтан үйірменің жұмысы нәтижелі болу үшін оған музыкаға қабілеті күшті және оқу үлгерімі жақсы балаларды алған жөн дей отырып, әр баланы өнердің әр саласымен қамту, бір музыка аспабын ойнап, хорда айтуды үйрену керектігін өмірдің өскелең талабы деп білеміз.

Балалардың музыкалық қабілетін ексеру үшін мына төмендегі талаптарды қойса жеткілікті:

1. Балалардың дауыс қабілетін тыңдағанда олар жоғары биіктіктегі ноталарды қиналмай айтып беруі керек.

Көрсетілген мысалдардыекі-үш рет қайталап, тыңдатқан соң, жеке-жеке дауыстап айтып беруді, әуенге дауысты қосабілу, әр түрлі ырғақты нақты қолмен соғып дауыстап ңляң, ңтаң деп орындап беруді талап ету керек.

Осы мелидиялардың ырғағын тыңдап болған соң, өздері бұлжытпай алақандарымен соғып беруі керек.

Музыкалық аспапта ойнап үйренетін балалардың музыкалық қабілеттерінің жайы туралы тізім.

 

	Фамилиясы мен аты	Қай сыныпта оқиды	Музыканы есте сақтау қабілеті	Музыка-ырғақты соғу қабілеті	Комиссия ның шешімі
1	Болатбек Серіков	3	4	5	қабылдан сын

 

Бұл  үйірмелердің құрал-жабдықтары ата-аналардың қаражатымен қамтамасыз етіледі. Ата-аналар комитеті құрылып, үйірменің жұмысына көмектесіп отыруы қажет. Жалпы басшылық мектеп, оқушылар сарайы, үй басқармаларының басшылығының басқаруымен жүргізіліп, ата-аналардың алдында оқушылар жылына екі рет концерт беруі тиіс.

Мектеп оқушыларының көркемөнер үйірмелері әрдаым оқушылардың, ата-аналардың алдына шығып, өздерінің өнерін көрсеткені өте пайдалы. Оқушы балаларының сахнаға шығып өнер көрсетуі балаларды батылдыққа, жинақылыққа баулып, оларды тәртіпке салып, ойларын, өнерін ұштай түседі, балалардың дарындылығын байқатады. Музыка сабағының үстінде, онан тыс мезгілде үйренген әндерді, музыкалырдың үстінде, одан тыс мезгілде үйренген әндерді, музыкаларды сабақтан тыс уақытта тақырыптық кеш, мейрам өткізуді балаларды өте қзықтырып, ұйымшылдыққа тәрбиелейді. Жылдығ әр маусымына байланысты көктем, жаз, май, күз, қыс, жан-жануарлар, құстар туралы, ңбақытты балалық шақң, ңоқушылар әнін жырлаймызң, ңхалқымыздың тілін, ата-ананы, ән-күй мәдениетін білгім келедің т.б. атты тақрыпты музыкалық кештер, мейремдар өткізіп, ол кеште басқа сыныптың, мектептің оқушыларын шақыратын болса, ол жұмыстың тәрбиелі-эстетикалық мәні зор болмақ. Мұндай музыкалық мейремдарды әр тоқсан сайын бірнеше сыныптың балалары қосылып өткізіп тұрғаны жөн. Музыкалық мейремдар мен кештерге қатысушы оқушылардың музыкалық қабілетін одан ары дамытуға, әлем туралы білімін тереңдетіп, биік мәдениетке тәрбиелейді.

Жастарды ұйымдасқан түрде концертке, театрға, түрлі мәдени мекемелерге, музейлерге апару олардың өмірге деген көқарасын кеңейтіп, өнерге деген құмарлығын арттырады. Одан басқа оқушылармен еңбек, әскер қайраткерлерін, әншәлерді, терме-жыршыларды кездестіруді немесе олар туралы әңгіме, баяндамаларды әрдайым ұйымдастырып тұрудың мәні зор.

Мектеп қабырғасынан тыс мезгілде оқушылармен музыкалық-эстетикалық тәлім-тәрбие жүргізуде баспадан шыққан оқу-тәрбиелік маңызы бар әдебиеттердің, көмекші құралдың республикамызда өте аз екендігіне тоқтала келіп, бұл туралы ңМектепң баспасынан 1968 жылы жарық көрген С.Безкорновайный мен А.Жұмабаевтардың ңМектепте өткізілетін тарихи-әдеби кештерң атты кітапшасының қазақ мектептері үшін табылмайтын көмекші құралы екендігін айтпақпыз. Бұл кітапшаның орнына сай негізінен алты тарихи-әдеби кештерді өткізу жағы қамтылған. Дегенмен, әрбір кештерде ән, хор музыка елеулі орын алып отырады. Авторлар әр-әр тақырыпқа сай әндерді, хорларды, музыкаларды орынды етіп құрастырған. Біздің байқағанымыз мектеп өмірінде өтетін қандай кеш  олмасын, олардың барлығында да музыкасыз кештер ұйымдастырылмағанын көре алмадық. Сондықтан біз мектеп өмірінде пайдаланып өткізілетін сабақтардан тыс түрлі кештерде музыка соңғы орын алмай, жетекші роль атқаратынын байқадық. Көрсетілген көмекші құралда авторлар берілген музыкалардың авторларын, сөздерін ғана беріп, әннің мызыкалы-нота текстерін бермегені, кітапшаны пайдалану құнын аздап болса төмендетіп тұрған секілді.

ң…Мектептердің міндеті – мектеп оқушыларының сабақтан тыс уақытын жай ғана өткізумен емес, қайта әрбір бос сағатын өзінің жеке басы үшін, сондай-ақ қоғам үшін пайдалы болатындай етіп өткізуге үйрету болып табыладың.

Мектепте музыкалық тәрбие берудің басты міндеті – оқушыларды музыканы дұрыс тыңдап, түсінуге және оны әсерлі орындай білуге баулу. Орындаушылық шеберлікті шыңдау ән-хор дағдыларын жүйелі түрде жолға қоя білумен тығыз байланысты. Сабақта ән салу дағдыларын негізінен жаттығулар айтқандай үйренеміз де, ал ән үйрену кезінде оларды пысықтап қайталау арқылы есте қалдыруды көздейміз.

Хор жетекшілерінің назарына тәжірибеде кең тараған кейбір жаттығуларды ұсынамыз.

Ән айту жаттығулары негізінде мына төмендегі бағыттарда қолдарылады:

а) жаттығулар жасап, дауысты ән айтуға дайындау;

ә) дауыс шымылдығын қыздыру, шеберлікті шыңдап, вокалды-хор техникасын меңгеру;

б) оқушылардың назарын дайындық кезінде шешілуге тиісті көптеген маңызды, әрі түйінді мәселелерге бағыттап, олардың ынтасын арттыру.

Төменгші сынып оқушыларының дауыс аумағы (диапазоны) өте кең емес:

1,2-сынып – бірінші октаваның  до-си ноталар аралығы;

3-сынып – бірінші октаваның  до нотасы мен екінші октаваның  до нотасы аралығы;

4-сынып – бірінші октаваның до нотасы мен екінші октаваның ре нотасы аралығы.

Сондықтан жаттығуларды да, репертуарды да балалардың дауыс мүмкіндіктерін ескере отырып таңдаймыз. Оларды тамағына күш түсірмей, әнді айқайламай айтуға дағдыландыру керек. Осыған байланысты жаттығулар дауыс еркін жететін дыбыс аумағында (примерная зона) жүргізіледі.

Ән айту кезінде ең басты назар аударатын нәрсе – дұрыс тыныс ала білу. Оқушыларды дұрыс тыныс алудың негізгі үш ережесімен таныстырамыз:

1. Дем өте қысқа, әрі жылдам, жеңіл ғана алынады;
2. Тыныс ала салысымен бір сәт тына қалып, демді айқындап, әнді барлық бала бір мезетте бастауы керек;
3. Ән айтқан кезде ауа легін асықпай біртіндеп, әрі біркелкі шығарып отыру қажет.

  Демнің ережеге сай  өте жеңіл, қысқа болуын және дем алған кезде иықтың көтерілмеуін қадағалаймыз. Ал ыңылпап жабық ауызбен айту үннің жинақы және нақтылы шығуына көмектеседі. Алайда бұл әдісті дұрыс орындай білу қажет: еріндер бір-біріне сәл ғана жанасып, ал астыңғы және үстіңгі тістер мүлдем жақындаспай тұруы тиіс. Көмекей ашық (сәл есінегендей), таңдай көтеріңкі келіп, ауызда кішкентай бар сияқты әсер болуы керек. Сонда дыбыс еркін, әрі жарқындау шығады. Бұл жаттығулар тамақты қысып айтатын жағымсыз әдеттен арылуға себін тигізеді.

Оқушыларға үйретілетін келесі негізгі дағды - әгдә дыбыс сарынын үзбей, үнемі жалғастыра, ұластыра әдемі үнмен айта білу. Ол үшін ән өлеңінде кездесетін дауысты дыбыстарды дұрыс қалыптастыра білудің маңызы зор. Мысалы, ңәң, ңең, ңің, ңаң,ңяң сияқты езулік ашық дауысты дыбыстарлы ерінді шеңберлей жинақылап, жабыңқы үнмен айту талап етіледі. Оларды орындаған кезде еріннің дөңгеленуі, иектің төмен түсіп, таңдайдың жоғары көтерілу мөлшері, көмекейдің ашылу кеңдігң барлық орындаушыларға бірдей болып келуі вокалды-хор дикциясының басты шарты. Осы шартты орындағанда ғана әншілердің үндері бірігіп, таза унисон болып шығады.

Әнде дауыстылармен қатар дауыссыз дыбыстарды да дұрыс айта білу талап етіледі. Ол үшін дауыстау мүшелерінің жұмысын жақсартатын, атап айтқанда ерінге, тілдің ұшына және таңдайға әсер ететін жаттығулар пайдалы. Жылдам екпінде орындала тын әндердің үзіндісін де осы мақсатта жаттығу ретінде пайдалануға болады. Әсіресе тез айтылатын әндерді айту тиімді.

Осылайша жаттығулар айтқызу арқылы бертіндеп балалардың дауыс аумаған ұлғайтып, оның икемділігі мен жүрдектілігін қалыптастырамыз. Оқушылар әнді бірде баяулатып, бірде асқатата шырқай, әр түрлі екпінде және жылдамдықта орындай алуы тиіс.

Сонымен қатар хор ұжымы біртіндеп көп дауысты ән айтуға да дайындық жұмысын жүргізуі тиіс.

Канондарды алдымен бір дауысты етіп жаттап, соңынан мұғалім бірінші дауысты, ал оқушылар екінші дауысты айтып үйренеді. Бұл дағдыға балалар әбден үйренген соң, оқушыларды екі топқа бөліп, бірінші және екінші дауыстарды канонмен орындау керек. Екі дауысты айтуға ңКөкекң(Кукушка) немесе ңЖаңғырықң(Эхо) ойындарын пайдалануға болады. Мысалы, мұғалім жеке бір дыбысты немесе қысқа ғана әуенді даусын қатты шығарып әндетеді, ал хор оны қағып алып, жаңғырық сияқты ақырын қайталап айтады. Екі дауысты жаттығулардыайтпас бұрын оқушылардың гормониялық есту қабілетін қалыптастыру қажет. Ол үùшін сабақ сайын жаттығулар айтып, дағдылану жұмыстарын жүргізеді. Осы мақсатта тәжірибеде кең тараған ьірнеше тәсілдер ұсынамыз: