Абай Құнанбаевтың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беру

Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

 

 

Мәдениет және өнер институты

 

«Музыкалық білім» кафедрасы

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ  ЖҰМЫС

 

Тақырыбы:

 

 

«Абай Құнанбаевтың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беру»

 

 

 

 

Орындаған: 11401 топ студенті Естай Шынғалиев

 

 

Ғылыми жетекші: М.М. Нағымова п.ғ.к., доцент                                   ________

                                              (ғылыми дәреже, Ф.А.Ж..)                                             (қолы, күні)

 

Сарапшы:  М.Е.Ержанов п..ғ. д., профессор                                                    _____________         

                                              (ғылыми дәреже, Ф.А.Ж..)                                            (қолы, күні)

                                                               

                                  

«Музыкалық білім» кафедрасының меңгерушісі:

М.М. Нағымова п.ғ.к., доцент                                                       _____________

           (ғылыми дәреже, Ф.А.Ж..)                                                                           (қолы, күні)

 

 

 

Орал – 2008 ж.

 

МАЗМҰНЫ

 

 

 

Кіріспе ------------------------------------------------------------------------------------ 3

 

 

1  Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері

 

1.1 Музыка тәрбиесін дамытудағы және қалыптастырудағы қазақ ағартушыларының музыкалық - педагогикалық  ой-пікірлерінің маңызы...................................................................................................................... 

 

1.2 Абай Құнанбаевтың композиторлық дарынының қалыптасуына ықпал еткен әлеуметтік орта, өмір жолы және музыкалық  - педагогикалық көзқарасы   ---------------- --------------------------------------------------------------

 

 

2 Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық  - педагогикалық көзқарасы арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие берудің мазмұны

 

 

2.1 Абай Құнанбаев мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие берудің әдістемесі...................................................................................................

 

 

2.2 Абайдың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беруге арналған эксперимент жұмысының қорытынды нәтижесін шығару, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру...............................................

 

 

 

Қорытынды ..........................................................................................................

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ..................................................................

 

Кіріспе

Зерттеудін көкейкестілігі: Ұлттық тәрбиені жолға қоюда басты кұрал ретінде пайдаланатын ауқымды материалдарды біз өткен дәуірден келіп жеткен ғұлама-ғалымдардың еңбектерінен іздеп тауып, қазіргі заман талаптарына сай пайдалану жолдарын қарастыруымыз - бүгінгі күн талабы. Осыған орай, қазіргі кезде ұстанып жүрген «Жоғары мектеп тұжырымдамасында»: «Әлемдік өркениет кұндылықтарын кайта бағалау, сол негізде адамдарда мәдениетті тәрбиелеудің қажеттілігі кең ауқымды ойлайтын әлеуметтік прогреске араласатын, өзін өзгерте отырып ықпал ете алатын ұстаздар тэрбиелеу» -делінген. Жас мамандарды оқыту мен тәрбиелеу мәселесіне ерекше мән беру туралы айта келіп Н.Назарбаев: «Жастар тәрбиесі басты мақсат екенін көрсетіп, алдағы отыз жыл ішінде мемлекетіміздің кандай бағытта даму керек екендігін белгілеп берді. Осы міндетті болашаққа іске асырушылар - жастарымыз» -деген еді. Бұдан басқа кейінгі кезде ұлттық құндылықтарды өмірге алып келу және оны халыққа тарату максатында қабылданған «Ұлттық мәдениет» туралы заңда: «Қазақстан Республикасы халыктарының мәдениетін өркендетуге, сақтауға, дамытуға және таратуга бағытталған шараларды қабылдау керек» -делінген.

Осындай кесек кұнды материалдардың бірі Абай (Ибраһим) Құананбаевтың музыкалық мұрасы екені үнемі айтылып келеді. Бұл ретте Абай мұрасының тарихи орнын дәріптеуде зерттеуші ғалымдардан алдымен Х.Досмухамедов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймаутов, Ш.Құдайбердиев, С.Сейфуллин сынды халқымыздың біртуар азаматтарын айтуға болады. Әрине, Абайтанудың қайнар бұлағының көзін ашқан, оның қазақ халқы үшін маңызын дәріптеп, әлем әдебиетінен алатын орнын көрсетудегі М.О.Әуезовтың орны бөлек. Философия саласынан акын мұрасының қоғамдық жеке тұлға үшін өмірлік мән мағынасына үңілген ғалымдар А.Машани, Ғ.Есім, М.Орынбеков, Б.Р.Қазыханова, Т.Қ.Айтқазин, Қ.Бейсенбиев, Т.Тәжібаев, әдебиеттанушы, тілтанушы-педагогтар Қ.Мұхаметханов, Х.Сүйіншәлиев, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.Сильченко, Б.Кенжебаев, А.Нұрқатов, З.Ахметов, Р.Сыздықов, Т.Әлімқұлов, Ә.Жиреншин, М.Бөжеев, т.б. және басқа саладағы ізденушілердің сіңірген еңбегі зор. Өйткені олардың зерттеу жұмыстарының нәтижелері ақын шығармаларын тәлім-тәрбие жұмыстарында пайдалануға іргетас бола алды.

Абай мұрасында педагогикалық ойлардың бар екенін алғашкылардың бірі болып дәріптеген Ш.Әлжанов болды. Одан соң ақын шығармашылығын педагогикалык тұрғыда зерттеп келе жатқан белгілі педагог ғалымдар Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, А.Қ.Көбесов ондағы тәлім-тәрбиелік ойлар ауқымын нақтылап, тәрбиенің әр саласына, соның ішінде этнопедагогикамен байланысын ашып көрсетуге ұмтылды.

Эстетикалық тәрбие беру мәселелеріне қатысты Т.Тәжібаев. М.Х.Балтабаев, С.А.Ұзақбаева, М.М.Нагимова, Қ.Б.Сейталиев. С.К. Мұхамбетова, Б.Т.Махметова, ақын шығармалары арқылы оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мәселелеріне А.Көбесов, І.Р.Халитова, К.Шәймерденова, Г.І.Төретаева, К.Құнантаева, Ұ.Қансеитова, Қ.Ақбергенов және т.б. іргелі еңбектері мен жекелеген мақалаларын айтуға болады.

Ақын шығармалары арқылы эстетикалык тәрбие беру мәселесін айқындап зерттеуде, әдебиеттанушы ғалымдар Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, А.Нұрқатов, Қ.Мұхаметханов, Т.Әлімқұлов, Қ.Ақбергенов, С.Таңкаев және т.б. жекелеген еңбектерінде ақын эстетикасы әдеби - көркемдік тұрғыда талданған.

Аталған ғалымдардың еңбегі аса маңызды екенінде дау жок. Десек те, акқынның ән өнерін эстетикалық тәрбие мақсатында эстетика санаттарымен қабыстыра отырып, ақынның музыкалық мұраларын пайдалану мәселесі көлемді ғылыми-зерттеу ретінде әлі көтерілмеген екен. Әрине, осыған орай жекелеген мақалалар мен өнертану бағытындағы кейбір еңбектерді айтуға болады.

Тарихи деректерге сүйенсек, Абай әндерін ең алғаш жинай бастаған А.Э.Бимбоэс, одан соң оларды жинаған А.В.Затаевич болды. Қазіргі кезде ақынның өзі шығарған 20 әні, 2 күй шығармалары ақын өлеңдеріне жазылған әндер - 60, ақын шығармашылығына арналған әр түрлі жанрдағы музыкалық шығармалар 15-ке жеткен, бұл әлі толыға береді. Осының өзі ғұлама ақынның музыкалық шығармашылығын эстетикалық тәрбие мақсатында пайдалануға мүмкіндік береді.

Абайтанушылардың осы уақытқа дейін оның ән өнері, әуен, біздіңше айтқанда, музыкаға катысты ойларын, көзқарасын музыкатану ілімі тұрғысынан және философия ғылымының эстетика саласы тұрғысынан зерттелмей келе жатқаны белгілі. Рас, бұл ретте В.П.Дернованың «Музыкальное творчество Абая» деген өнертануға байланысты кандидаттық диссертациясын айтуға болады. Бірақ, онда эстетиканың санаттары терең және тәлім-тәрбиелік тұрғыда акынның ән өнерінің эстетикалық тәрбиелік ықпалы тұрғысынан қарастырылмаған. Осыған орай, Ә.Шерубаев «...абайтану ғылымын зерттеушілер әлі күнге Абайдың осы өлендеріне арнайы тоқталып тұжырымды пікір айтқан жоқ. Рас бірді-екілі ғылыми еңбектерде ұлы ақынның музыкаға, ән өнеріне көзқарасы туралы жол-жөнекей сөз болғанымен, олар осындай үлкен тақырыпты егжей-тегжейлі ашып бере алмайды. Сондықтан Абайдың ән жайында айтқандары арнайы зерттеуді кажет ететін принципті мәселе сияқты» деген еді. Ж.Тұяқов, Қ.Исабаев және басқалар ақын әндерінің Ресей, Еуропа, Қытай, Германия (Тюрингияда), Түркия, Қырғыз, Өзбекстан т.б. елдерге таралуын зерттеген.

Музыкатанушы В.П.Дернованың «Ән -  қазақ халқының ұлы ақынының ағартушылык идеяларының жетекшісі болды» деуінің өзі тегін емес екеніне ақын әндерінің эстетикалық сипатын қарастыра келе көз жеткіздік, Музыка сезім әлеміне тікелей ықпал ететін және одан қалған әсердің көпке, тіпті кейде өмір бойы сакталатынын ескерсек, тақырыбымыздың мәні ашыла түседі. Осыған орай ақынның ән өнеріне қойған талаптарын жалпы музыкаға да катысты деуге болады. Өйткені, теле, радио арналарда қазіргі  ән, күйлердің сапасы жайлы айта келіп, кейбір әндердің адамды жалықтыратыны, қайталауларының орынсыз екені айтылып келеді, мысалы, бір әнде бір "ойлай берме" деген сөз 5 минутта 17 рет, тағы бір әнде осындай бір сөздің 3 минутта 15 рет қайталанғанын өзіміз де естіп, көріп жүрміз. Бұл шетелдік бір музыканттың тұжырымы бойынша "жаңаны үйрену" екен. Оның айтуы бойынша осындай көп рет кайталау арқылы сол әуенді адамның есінде сақтап қалуына мүмкіндік пайда болады екен. Әрине, көп рет қайталау -педагогикада, психологияда оқыту мен үйретудің немесе оқу мен үйренудің басты тәсілдерінің бірі. Психологияда бұндай кайталаулар емдеу кезінде илану (внушение) тәсілін қолдануға байланысты адам санасына бір пікірді орнықтыру (установка) мақсатында, не болмаса назарын басқа нәрсеге аудару максатында, релаксация, медитация және басқа да мақсатта қолданылады. Мұнда адам бір сөзді ести беріп, бас миының ойлауын тежеу не тоқтату арқылы санасын демалдыру үшін пайдаланады. Ал, көңіл көтеру, демалыс, не болмаса танып-білу мақсатында музыка тыңдау кезінде, мұндай орынсыз кайталанулар жалықтырады, сондықтан бұны "жұқпа әуен" деп те атайды.

Эстетикалық тәрбиенің басты мәселесі жастарды сырттан, шетелдерден келген сұрықсыз сурет (фото-суреттер), құлақты кесетін музыка (егер, ол музыкаға ұқсаса), эстетиканың ұсқынсыз, сайқымазақ санаттарына жататын адамды шошыту; қорқытып, зәре-құтын қашыру, өлтірудің неше түрлі әдістерін насихаттайтын кино, еркек пен әйел арасындағы махаббаттың көркем сипаты емес, оның ең бір сұрықсызы, тұрпайы жыныстық қарым-қатынастың хайуандық ұсқынсыз түрлері, қыздар мен ұлдар арасындағы тәртіпсіз, әдеп пен эстетикадан жұрдай мәмілелер т.б. жастардың эстетикалық талғамдарының қалыптасуына теріс әсерін тигізуде. Жастар сұрықсыз, ұсқынсыз, сиықсыз нәрселерді көркемдік санатына жатқызуға дайын. Бозбала мен бойжеткендер арасындағы әдеп пен әсемдік қағидаларына негізделген қарым-қатынастарды кейбір жастар "ескілік белгілері", "қазақпайшылық", "мамбет жорыктары" (мамбетские выходки) деп кіналауға дейін барады. Осы және басқа да жастар арасындағы келеңсіздіктерді жойып, олардың санасына эстетика мен әдеп қағидаларына негізделген, адамдар арасындағы қарым-қатынастың көркем сипатын орнықтыру эстетикалық тәрбиенің тиімді ұйымдастырылуына байланысты. Міне, осылар және басқа да, Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұрасын эстетикалык тәрбие мақсатында қолдануға байланысты материалдарды зерттей келе мынадай қайшылықтар белгілі болды: ақын музыкалық мұрасында эстетикалык тәрбие идеяларының болуы мен олардың ғылыми-педагогикалық негізделмеуі арасында; оның шығармаларында музыкатану пікірлерінің болуы мен олардың студент жастарға эстетикалык тәрбие беру практикасына ендірілмеуі арасында. Педагогикалык үрдісте Абайдың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалык тәрбие берудің ғылыми-педагогикалык және әдістемелік жолдарын қарастыру басты мәселе ретінде танылып, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұралары арқылы студенттерге эстетикалық тәрбие беру» деп аныктауға мүмкіндік берді.

Зерттеу мақсаты: Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық-педагогикалық мұралары арқылы студент жастарға эстетикалык тәрбие берудің мазмұнын анықтап, оны жүзеге асыруды ғылыми-педагогикалық, әдістемелік жақтан қамтамасыз ету.

Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындарындағы эстетикалық тәрбие беру үрдісі.

Зерттеу пәні: Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық-педагогикалық мұраларындағы эстетикалық тәрбие беру идеялары.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық-педагогикалық идеялары арқылы сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда студенттерге эстетикалық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері қарастырылып, ақын шығармалары арқылы эсетикалык тәрбие берудің мазмұны айқындалып, әдістемесі жасалса, ақын шығармаларының кұндылығын ерекше сезіммен түсінуге жэне практикада шығармашылықпен колдануға бағытталса, онда бұл студенттердің эстетикалық сана, эстетикалық сезімі, эстетикалық іс-әрекетіне ұрымтал ықпал етеді.

Зерттеудің жетекші пікірі: студенттерге Абай музыкасы арқылы эстетикалық тәрбие берудің құрылымдық моделі, оны жүзеге асыру жүйесі олардың іс-әрекеті, сезімі мен талғамы, қажеттенуі мен мұратының бірлігі нәтижесінде және тың мазмұнды дәрістер мен сабактан тыс жұмыстар аркылы заман талабына сай тәрбие беруге мүмкіндік туғызады.

Зерттеу міндеттері:

• сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда студенттерге Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың музыкалық мұралары арқылы эстетикалық тәрбис берудің ғылыми-педагогикалык негіздерін нақтылау;
• ақын мұрасындағы музыкалық-педагогикалық ойларға сипаттама беру арқылы эстетикалық тәрбиедегі маңызын айқындау;
• студенттерге   ақынның  музыкалық-педагогикалық  мұралары   арқылы эстетикалық тәрбие берудің моделін жасап, мазмұнын анықтап, әдістемелік жүйесін белгілеу;
• студенттерге   эстетикалық   тәрбие   беруді    ақынның    музыкалық педагогикалық мұралары арқылы жүзеге асырудың әдістері мен мазмұнын тэжірибелік-эксперимент арқылы тексеру және ғылыми-әдістемелік нұсқаулар мен ұсыныстар беру.

Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философияның диалектика және гносеология саласына, эстетика туралы ілімге және тәрбиелеу теориясына негізделеді. Педагогикалық, психологиялық, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтардың ақын шығармасындағы сипаты; білім тәрбие туралы мемлекеттік саясат пен жалпы адамзаттық тұжырымдар; олар музыканы қоғамдық-табиғи кұбылыс ретінде танып-білу және түсіндірмелеу оның тәлім-тәрбие практикасындағы мүмкіндіктерін белсенді пайдалануға жол ашады. Абайдың музыкалық мұрасын қазіргі эстетикалық тәрбиеге ықпалы тұрғысынан талдау, оның адамдардың сана, сезіміне, және іс-әрекетіне.әсерін жан-жақты қарастыруға шарт түзеді.

Зерттеу көздері: педагог, психолог, философ ғалымдардың ақын шығармаларына арналған еңбектері; Қазақстан Республикасының Ата заңы, "Білім туралы" Заң, Білім жэне ғылым министрлігінің жоғары мектеп және тәрбиелеу тұжырымдамасы; өнертанушы, этнографтардың ғылыми еңбектері мен практик педагогтардың пайымдаулары, нормативті құжаттар.

 Зерттеу әдістері: философия, педагогика, психология, өнертану, абайтану, мәдениеттану, ғылыми-әдістемелік әдебиеттердің негізгі ұстанымдарына талдау беру, олардың эстетика және эстетикалық тәрбие пікірлерін жүйелеу; бақылау, әңгімелесу, сауалнама, тестілеу жүргізу; тәлім-тәрбие жұмыстарына талдау, салыстыру, қорыту, жинақтау және сабақтан тыс жұмыстардың нәтижелерін негізге алу; эксперимент жұмысының нәтижесіне баға беру, оларды өңдеу.