ҚР – да жұмыссыздықтың жағдайы және дамуы

 

«Халықты жұмыспен қамтудың 2008 - 2010 жылдарға арналған бағдарламасы» жекелеген селолық округтер мен аудан орталығында жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуынан туындап отыр.

Жұмыссыздықты төмендетудің негізгі жолдары қолданыстағы заңнама актілері негізінде мыналарды: экономиқалық өсуді, жұмыспен қамтуды, жұмыссыздықты төмендетуді.

Сонымен қатар Бағдарлама гендерлік аспектілер мен ауылдық жерлердегі жұмыссыздықтың өңірлек ерекшеліктерін ескереді.

Жұмыссыздықтың өсуіне түрткі болатын негізгі экономикалық жэне элеуметтік жағдайлар мыналар: төмен еңбекақы, жасырын формалды емес жүмыспен қамту; заңнаманың жетілдірілмегендігінен халықтың масылдық көңіл күйі, жүмысқа орналасу туралы халықтың жеткілікті түрде хабардар болмауы; жұмыссыздар біліктілігінің еңбек нарығы талаптарына сэйкес келмеуі; жүмыссыздықтың төмендеуінің негізгі жолдары, халық өмірінің сапалығының өсуі, Н. Ә. Назарбаевтың «Жаңа элемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан Республикасының жолдауы, 4 негізгі мақсаты көрсетілген, «Жаңа элеуметтік саясат: жұмыс орындарын күру жэне адамдардың қажетіліктеріннің сүрауларының ортасында болады. Бағдарлама жұмыссыздық проблемаларын шешуді салалық қүрылымдардың, мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің белсене қатысуы мен бірлесіп іс-қимыл жасауы арқылы көздейді.

«2008 - 2010 жылдарға арналған бағдарламаны» өндеу, енбек нарығындағы қарым-қатынас жүйелерін қалыптастыру болып табылады, халықты жүмыспен қамту жүмыс берушілердің рөлі жоғарлайды, экономиқалық қажеттіліктерге сэйкес кадрлар дайындау жүйесі қалпына келтіріледі.

2005 - 2007 жылғы еңбек нарығының  даму беталысын және жай –  күйін талдау.

Кіші бизнестің дамуы жэне мал шаруашылығы, ауыл шаруашылығы аудан экономикасының дамуын беделді бағытаттары болып келеді.Ауданда экономика көлемі өсуінің беталысы сақталған жэне ауылшаруашылық өнімдерін өндеу, оны өткізуі.

2006 жылы барлық ауыл  шаруашылық азығы 5,8 млрд.теңгені  құрады,

2005 жылға қарағанда 1,1 % өсті. Ауыл шаруашылық өндірісінің  өнімі, атап айтатын болсақ бидай  мэдиниеті 2006 жылы 268,6 млрд. теңгені  кұрады, 2005 жылдың деңгейіне 70,6 мың  теңгеге өсті.

2005 - 2007 жылы кіші бизнестің  дамығаны айқын көрінді, атап  айтатын болсақ сауда-саттық қызметі. 2006 жылы тауар айналысы 1005,9 млн. теңгені  құрады, 2005 жылдың деңгейіне қарағанда 597,9 млн. теңгеге өсті.

Эконмикалық белсенді халық 2005 жылға қарағанда 258 адамға өсті, 01.09. 2007 жылы 18258 адамды құрайды.

Жұмыспен қамтылған халық 2005 жылмен салыстырғанда 308 адамға өсті. Жұмыспен қамтылғандардың санының өсуінің есебінен жұмыссыздардың алпы саны төмендеді, 01.09.2007 жылдың жағдайы бойынша 1150 адамды құрайды, 2005 жылдың деңгейі бойынша 50 адамға қысқартылды.    Сондай-ақ уәкілетті органда жұмыспен қамту жэне әлеуметт'к бағдарламалар бөлімінде есепте тұрған 66 адамға қысқарды. Жұмыссыздардың деңгейі 0,3 % төмендеді. Жұмыспен қамту уәкілеті органында тіркеуде тұрған қысқарды.

2005-2007 жылғы халықты жұмыспен  қамту. Бағдарламасының мониторингіне сэйкес жұмыс орындарынның қызметің үйлестіру жэне қалыптастыру, жұмыссыздады жұмысқа орналастыру, жұмыссыздардың төмендеуі жэне жүмыспен қамту іс-шаралары. Көрсетілген мониторинг бойынша 2006 жылы 1445 жүмыссыздар жұмысқа орналасты, салалық бағдарламаның нэтижесінде 1293 жүмыс орындары ашылды.

Жұмыссыздардың ескертуі, әсіресе жастардың арасында. 2006 жылы 728 жүмыссздар уэкілеті органға кеңес алуға келді. Ауданда жү_мыс іздеу клубы жұмыс істейді, 115 жұмыссыз психологиялық кеңес алды, соның ішінде 47 адам жастар.

Қосымша жұмыс табу мәселесі бойыншы белсенді 17 адамға жұмыс ұсынылды, 2 бос орындар жэрменкесіне қатысқан.

2006 жылы басқада экономика  салаларына жұмыс берушілерінің  өтініші бойынша 1037 жұмыссыздар жұмысқа орналасты, соның ішінде 599 адам жұмыспен қамту уәкілетті органнымен жіберіді.

Әлеметтік жұмыс орындарына 11 жұмыссыз жұмысқа орналастырылды. квота бойынша кэсіпорындарға және ұйымдарға тұрақты жұмыс орындарына 16 мүгедек орналасты.

Еңбекке қабілеттілігін өсіру мақсатында уэкілеі орган кэсіптік оқуға 19 адамды бағыттады, 2005 жылмен салыстырғанда 11 адамға артық.

Еңбек нарығын төмендетуге мекемеде өз үлесін қосты, қоғамдық жұмыстар өткізілді. 2006 жылы 315 жұмыссыз қатысты.

2008-2010 жылдарға еңбек нарығының  дамуының негізгі бағыттары жұмыспен қамту саясатын белсенді өткізу және оның басымдылығын есепке ала отырып ауданың әлеуметтік - экономиқалық 2008-2010 жылдарға 4110 адамды жұмысқа орналастыру қамтамссыз етілсін.

2008-2010 жылғы болжам бойынша  жұмысқа орналсы бойынша 2214 адам  келетін болады, соның ішінде 1233 адам жұмысқа орналасатын болады.

Ауыл шаруашылығының дамуы себебінен, жаңа жоғары өнімді техниканы енгізу салдарынан, жұмысшылардың саны өседі, сонымен қатар білікті мамандардың сұранысы өседі.2008-2010 жылдары еңбек нарығының қажетті сұрақтары бойынша 214 мамандар оқытудан және қайта оқытудан өтетін болады.

Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері

Бағдарламаның негізгі мақсаты - халықты жұмыспен қамтуды қамтамассыз ету, жұмыссыздық денгейн төмендету.

Бағдарламаның міндеттері:

• еңбек нарығының жұмыс істеуін қамтамассыз және жұмысқа орналасу-

ға жәрдемдесу;

• жұмысқа орналасу мэселесі бойынша уәкілетті органға шағым берге

жұмыссыздардың 12 % кәсіптік оқытуға жіберу;

• кәсіптік оқытулардың сапасын жоғарлату;
• жұмыссыздарды қайта оқыту;
• оларды дайындау үшін маманыдқтарды кеңейту;
• жұмысқа орналастыру мәселерінің негізі;
• аз қамтылған азаматтардың оқытуына көңіл бөлу;
• жұмыс істейтің адамы жоқ отбасының ішінен;
• кәсіпкерлік және кіші бизнесті қолдау;

Енбек нарығының аумақтық көрсеткіштердің динамикасын қамтамссыз ету және т.б.

Бағдарламаны негізгі бағыттары және оны іске асыру тетіктері. Жұмыспен қамту саясатын белсенді өткізу және аумақтың әлеуметтік дамуын оның басымдылық есебін негізге ала отырып жұмыс орындарын құру және жұмыссыздарды жүмысқа орналастыру мониторингін жүргізу шаралары, жұмыс күштерінің даму сапалығын дамыту және еңбек нарығында азаматтардың еңбекке қабілетілгін артыру (жұмыс күштеріне сұраныстың өсуі, жұмыссыздардың жалпы санын төмендету).

Бөлімде міндеттін көрсету 4110 жұмыссызға жұмысқа орналасуына

әрекет көрсету, соның ішінде тұрақты жұмыс орындарына 2604 ( ауыл    

шаруашылығына - 794, құрылысқа -51, өнеркэсіпке - 58, жеке кәсіпкерлікке –

648), қоғамдық жұмыстарға 930 жіберу. Әлеуметтік жұмыс құру есебінің

орындарына 45 адамды жұмысқа орналстыру.

Халықтың мақсатты топтарына 981 жұмыссызды орналастыру, соның ішінде тұрақты жұмыс орындарына 330 адам, қоғамдық жұмыстарға 651 адам.

Еңбек ресурстарының сапасын жақсарту үшін және еңбек нарығының біліктілікке қабілетті даярлық курстарына және қайта даярлауларға 214 жұмыссыздарды жіберу, аумақтық еңбек нарығына қажеттілігін ескере отырып, жұмыспен қамту органдарының қабілетілігін жоғарлату (жүмыс ілеспетің жетілдіру жэне дамыту ақпараттық жүйеннің дамуы бойынша іс-шаралар өткізу, жүмыс іздеу клубтарының жақсарту, бос орындар жәрменкесінің тиімділігігн артыру және т.б.

Халықты жұмыспен қамту мәселерінің шешу жолдары:

Жұмыссыздар құрамының сапалығының және саны анализі және аумақтың экономиқалық дамуынан шыға келе, соның ішінде уәкілетті органда тіркеуде тұрған, селолық округтердің мәселелерін шешу жолдарын іздеу.

Барлығы 4110 адамды жұмысқа орналастыру. Соның   ішінде   тұрақты   жұмыс   орындарына   3084   адамды,   жұмысқа орналастыру бойынша жалпы тапсырманың 75 % құрайды, экономика салаларының дамуының негізгі салалары жэне жұмыспен қамтудың белсенді нысанадарын қолдану;

Жұмыс берушілердің өтініштері бойынша 1233 адамды орналастыру, тапсырманың 30 % құрайды.

 

 

2.2 Қ.Р – да  жұмыссыздықтың деңгейін талдау

 

Жұмыссыздық деңгейі % мұның мағынасы: Жоғары жұмыссыздық жағдайында инфляция төмен болатынын білдіреді және керісінше, жұмыссыздықтың азаюы жиынтық сұранысты арттырады, бағаның өсуіне итермелейді. Басқаша айтқанда, төмен жалақы жағдайында жұмыссыздық өсуі, керісінше жалақы өскен сайын жұмыссыздық азаяды.

Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне қатынасымен анықталады (% - бен есептеледі) .  
    Қазақстанда экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе бастады, бірақ онымен қатар жасырын жұмыссыздық та орын ала бастады.   
      Қазақстандағы еңбек нарығында ағымдағы, құрылымдық, циклдық жұмыссыздықтың түрлерін көруге болады. Ағымдағы жұмыссыздық фрикциональдық жұмыссыздыққа сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы кәсіпорындардағы жұмыстан шығып, және уақытша жұмысқа орналаса алмады.   
       Құрылымдық және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да, олар жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ уақыт жұмыс таба алмағандықтан өзінің біліктілігін жоғалтады, еңбек нарығында бәсекелестік қабілетін жоғалтады.

       Толық жұмысбастылық деген мағынаның экономикада жоқтық қасы, себебі барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс. Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп аталады.   
      Жұмыспен толық қамту жағдайындағы қарқынды инфляцияға әкеліп соқпайтын жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деп аталады. Егерде жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің азаюына әкеледі.  
   Жұмыссыздықтың зардаптары:

  а) жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:  
 - халықтың сатып алу қабілеті төмендейді,

- қазына – қор қысқарады,

- инвестицияға сұраныс қысқарады,

- өндіріс құлдырайды.

      б) ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында жұмыссыз адамдардың біліктілігі жоғалады.

с) жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және

халықтың әлеуметтік жағдайының төмендеуіне әкеледі.

  Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді.

  Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің потенциальдық мүмкіндігімен салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ толық жұмыспен қамту жағдайында өндірілетін өнім.

Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір адамдар саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық бойынша қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр түрлі жүйелерін қолдануда.

 

Кесте 2 - Қазақстанда 2008 жылы (2 тоқсан) бойынша жастардың жұмыссыздық деңгейі.

 

Жұмыссыздық деңгеі	0-3 %	3-7 %	7-8 %	8-10 %	10-12 %
Қазақстан Аймағы бойынша	Актөбе облысы	Оңтүстік Қазақстан Алматы, Павлодар, Атырау, Жамбыл обласы	Батыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда обласы	Манғыстау, Карағанды обласы	Акмола, Шығыс ҚазаҚстан, Солтүстік Қазақстан облысы

 

Ағымдағы жылдың 2 тоқсанның берілгені бойынша статистикалық талдау көрсетілген, жастардың жұмыссыздық ең төмен деңгейіне қол жеткізген Актөбе облысы (2,2%) қамтыды. Ең жоғары жастардың жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші – 11,3% -ға  ие болған Солтүстік Қазақстан облысы.

Павлодар облысы 2006 жылдан 2008 жылға дейін кезеңі  бойынша жастардың жұмыссыздық  тенденциясының пайызы кемуі мен  азаюын айту қиын. Бір қалыпты емес болды. Үш жыл аралығында жастардың жұмыссыздық деңгейі 2007 жылы 6,2%-дан 2008 жылы екінші тоқсанда 6,5% - ға дейін аралығында бір қалыпты емес болған, ал 2006 жылы 6,3% - ды құрады.

 

Сурет 1 - Жалпы жастардың жұмыссыздық деңгейі (2001 - 2008).

 

Павлодар облысы 2002 жылы жастардың жұмыссыздық деңгейі 14,4% құрады, ал 2003 жылы - 13,4%, 2004 жылы - 11,1%, ал 2005 жылы - 11,2%, 2006 жылы - 6,3% және 2007 жылы - 6,2% құраған еді. Жалпы айтқанда Қазақстанда негізгі еңбек көрсеткіші жастардың жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі айқын, 2002 жылы 17,3% -ы 2007 жылы 9,4% -ға дейін сол көрсеткіш төмендеп кетті.

Сонымен қатар басқа тенденцияны белгілеуге болады – қалада жұмыссыздық деңгейі ауылдық жерлерге қарағанда, деңгейі әрдайым көтеріңкі болады. Ол жастарға да байланысты.

Сурет 2 - Павлодар аймағындағы тұратын жері бойынша жастардың жұмыссыздық деңгейі (қала/ ауыл).

Осы құбылысқа жауап – ауылдық жастар үйде жұмысты таппай олар қалаға барады, өзіне лайықты жұмысты табу және үйге қол жетіспеуіне байланысты жұмыссыз азаматтардың қатарын сирек толықтырмау, мамандырылған білім мен жұмыс істеу қабілеттілігінің болмауын қалап сеніммен осындай жұмысты ізейді.

Қазақстан Республикасының Басқармасы концепциясын қабылдады. Ол концепцияда 2008  – 2015 жылдары қолдау мен жастардың бәсеке қабілеттілігін дамыту, жергілікті орындаушы органы жастарға жұмыс таңдау мен жұмыспен қамтамасыз ету керек.

 

Сурет 3 - Мамандырылған мектеп (лицейлер) және колледждер саны.

Сурет 4 - Оқушылардың саны  Оқу орындарының бастапқы (мемлекеттік/мемлекеттік емес) және орта мамандандырылған білім.

 

 

Бұл жұмыс кадр тапшылықтың өсуіне байланысты, жоғары оқу орнына түсуін талап етеді, мемлекттік қаржы бөлуін арттыру бастапқы оқу орындарына және орта мамандырылған білімге байланысты.

15 – 24 жастардың жалпы  саны Қазақстанда  2009 жылы 1 қаңтарда 3,029 мыңдай адам құраған. Осыған  байланысты, Қазақстандағы қазіргі  құрылым қоғамның жасының категориясы  жастар азаматы 19,2% қамтиды,Республиканың  жалпы халық саны бойынша.