ҚР – да жұмыссыздықтың жағдайы және дамуы

Адам өзіне қолайлы жұмыс орнын іздеу үшін жұмыстан босанады. Мұндай жұмыссыздықты ізденіс үстіндегі жұмыссыздыққа жатқызамыз. Жұмыстың бәрі бірдей болған жағдайда, жұмыссыз адам бірінші ұсынылған жұмысқа орналасады. Егер жұмыссыздық бойынша төленетін жәрдемақы жоғары болса, онда сол адамға жұмыс орнын одан ары қарастыра берген қолайлы.

Жұмыстан босатылған жұмысшы өзінің бастапқы жұмысына қайта оралып, басқа жұмыс іздемейді. Себебі: жұмысшы сол фирманың қыр-сырын түгел біледі: сол жерден еңбек стажын жинайды. Мұндай адам, әрине, басқа жұмыс іздемейді. 

Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдымен циклдық жұмыссыздықтың екінші тобына жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін жатқызады.

Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарастырады:

• Жұмыссыздықтың бірінші тобы - жиынтық сұранымның жеткіліксізді-

гінен туындауын жатқызамыз, алдымен циклдық жұмыссыздықты айтамыз;

• Жұмыссыздықтың екінші тобы - жиынтық сұраным өзгерісімен байла-

нысты емес: фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін» жатқызамыз.

Кез – келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам үшін ең ауыр экономикалық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шет елде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқан қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады.

 

Жұмыссыздықтың көрсеткіштері:

 

• Жұмыссыздық деңгейі – экономикалық тұрғыдан белсенді халық санындағы жұмыссыздар санының пайызбен өлшенген үлесі.
• Жұмыссыздықтың ұзаққа созылуы.

Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады:

  ЖД =(ЖС/ЖК)*100%,          (1)

 

мұндағы –  ЖД – жұмыссыздық деңгейі;

ЖС – жұмыссыздар саны;

ЖК – жұмыс күшінің саны.

 

 

3. Жұмыссыздықтың әлеуметтік – экономикалық салдары

 

Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді: инфляцияның өсуіне ықпал жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бір бөлігі өнім өндіруге қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемелекетік бюджеттің шығыс бөлігі өсе түседі.

Кез – келген жұмыссыздың деңгейімен байланыста болатын экономикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада оукен заңы қолданылады. Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724 – 1780 жж.)

Есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көре\сетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі табиға деңгейден 1% - ға асса, онда ЖҰӨ көлемінің төмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз – Оукен коэффициенті болып табылады. Мына ½,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтың   

    ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі.

Жұмыссыздыктың әлеуметтік-экономикалық салдары

     Көбіне жұмыссыздықтың экономикалық әсері сипатталады да, кумулативті характерге ие әлеуметтік әсері ескерусіз қалады. Бірақ та жұмыссыздықтың елдің жағдайына тигізетін әсері көбіне әлеуметтік жағдаймен өлшенеді. Енді сол - әлеуметтік салдарларға тоқталсам:

Кері әсерлер:

• крименогенді жағдайдың өршуі;
• әлеуметтік кернеудің өршуі;

• физикалық және психологиялық аурулардың көбеюі;
• әлеуметтік дифференцияның өсуі;

• еңбек белсенділігінің төмеңдеуі.

Пайдалы әсері:

-  жұмыс орнының әлеуметтік маңызының артуы;

-  өз бос уақытының көбеюі;

• жұмыс орнын таңдаудағы еркіндік;

-  әлеуметтің мән мен еңбек құндылығының артуы.

Экономикалық салдарлар:

Кері әсерлер:

• алған білімнің құндылығын жоюы;
• өндірістің төмендеуі;
• жұмыссыздарға көмек шығындары;
• валификациясын жоғалту;

• өмір сүру деңгейінің төмендеуі;
• ұлттық табыстың төмендеуі;
• салықтың аз жиналуы.

Пайдалы әсері:

• экономиканы қайта жарақтауға жұмыс күшіің резервін жасақтау;

• еңбекке бейімділігін өсіру мақсатында жұмысшылар арасында

конкуренция;

• білімін жоғарылату үшін уақыт;

• еңбек өнімділігі мең өндіріс интенсивтілігі жоғарылауы.

Жұмыссыздықтың әлеуметтік – экономикалық нәтижесі:

• жұмыссыздық экономикалық шығынғы әкеледі, ЖҰӨ – нің

деңгейін төмендетеді;

• жұмыссыздықтың адамдар үшін табысты жоғалтуға, өмір сүру

деңгейін төмендетуге, қылмыстың көбеюіне, өлімнің өсуіне әкеледі;

• жұмыссыздықтың ұзаққа созылуынан жұмыскерлердің мамандығы

жоғалады.

Еңбек рыногын мемлекеттік реттеудің негізгі төрт бағытын

бөліп алуға болады:

• жұмыспен қамтамасыз етуді ынталандыру мен мемлекеттік

секторда жұмыс орындары санының көбеюі;

• жұмыс күштерін дайындау және қайта әзірлеу;
• жұмыс күштерін жалдауға көмектесу;
• жұмыссыздықты әлеуметтік сақтандыру.

 

Жұмыссыздық деңгейiн бағалау

Қазақстанның нарыққа көшуi жұмыс iстеуге қабiлеттi адамдардың жұмыспен қамтылуын төмендетiп жiбердi. Жұмыссыздық көбейiп кеттi. Жұмыс күшiнiң көлеңкелi рыногы дамыды. Ресми түрде тiркелген жұмыссыздықтың деңгейi немесе жұмыс iздеп жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органдарға өтiнiш жасаған азаматтардың үлесi экономикалық белсендi халықтың 4,4 %-ын құрайды. Еңбек рыногында белсендi түрде жұмыс iздеп жүрген азаматтардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесудiң негiзгi өлшемi - бос қызмет орындары банкiн қалыптастыру, ұлғайту және пайдалану болып табылады. Белсендi жұмыс iздеудiң нақты қадамдарына: халықты жұмыспен қамту жөнiндегi мемлекеттiк уәкiлеттi органдарда немесе жеке меншік агенттiктерде тiркелу, жұмыс берушiлерге өтiнiш жасау, бұқаралық ақпарат құралдарына жұмыс iздеу туралы хабарландыру беру, өзiнiң жеке iсiн ұйымдастыруға әрекет ету немесе еңбек рыногындағы сұраныстарды ескере отырып, кәсiби даярлықтан өту жатады.   Жұмыспен қамтуға жәрдемдесу жөніндегі жұмыс белсенді түрде жұмыс іздеп жүргендер үшін өрістетілетін болады.

Жұмыссыздарды тоқсан сайын есепке алу және жұмысқа орналасуға мұқтаж адамдардың санаттарын анықтау жолға қойылады, еңбек биржаларының қызметі олар адамдарды жұмыспен нақты қамтамасыз ете алатындай етіп жандандырылатын болады. Еңбек рыногында белсендi түрде жұмыс iздеп жүрген азаматтардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесудiң негiзгi өлшемi - бос қызмет орындары банкiн қалыптастыру, ұлғайту және пайдалану болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

2 ҚР – да  жұмыссыздықтың жағдайы және  дамуы

 

 

2.1 Жұмыссыздарды  жұмыспен қамту саясаты

 

Тұрақты даму тұжырымдамасын жүзеге асырудың маңызды жағдайы әлеуметтік бағдарланған нарықтың экономиканы құру болып саналады. Елдің тұрақты дамуы – адамдардың жұмыспен тұрақты түрде қамтылумен, еңбек саласындағы әр алуан қисылтаяң ахуалдар көрінісінің алдын алумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде экономиканың нақтылы секторында жұмыссыздықпен күресу мәселесі жұмыс орындарын құрумен, жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізумен жұмыссыздықтан қорғаумен біртұтас түрде қаралуға тиіс. Рыноктік қатынастар пайда бола бастаған кезде мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең маңызды міндеттерінің бірі – еңбеккерлердің жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау жүйесін жасау болып табылады. Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау жүйесі дамыған елдерде қазіргі ғасырдың басынан-ақ белсенді түрде қолданыла бастаған болатын.

Қазақстандағы жұмыссыздық бойынша әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту үшін халықаралық тәжірибені талдау жасаудан басқа, оның мәнін, мағынасын, қызметін және оның қызмет істеу үдерісін анықтау қажет.

Жұмыссыздықтан қоғау жүйесінің негізгі мақсаты – жұмыспен тұрақты қамтуды қаржымен қамтамасыз ету. Ол өзінің қызмет ету белгісіне қарай екі түрлі бөлек жүйеден тұрады:

Бірінші бөлек жүйе өзінің үшкі мағынасы бойынша жұмыссыздарға материалдық көмек көрсету қызметін атқарады.

Екіншісі, жұмыссыздықтың өсуіне жол бермеу жөніндегі шұғыл шараларды жүзеге асырады.

Жұмыссыздық бойынша қоғау жүйесі үш негізгі көзден қаржыландырылады – жұмыс берушілер, жұмыскерлер және мемлекет. Егер бірінші бөлек жүйе экономикалық тұрғыдан жоғарыда аталған үш көздің есебінен қолдау тапса, екіншісі негізінен жұмыс берушілер есебінен алады. Рыноктік экономикасы бар елдерде жұмыссыздық жөніндегі қорғау жүйесін құру негізінен өзара бағынышсыз екі себепке байланысты:

Өндірістің рыноктік тәсілі үшін жұмыссыздық болмай қалмайтын әлеуметтік-экономикалық құбылыс және барлық жалдамалы жұмыскерлер жұмыссыз қалу қатеріне ұшырайды. Оның бола қалуы нақтылы жұмыскерге немесе кәсіпорынға байланысты емес. Көптеген жағдайда ол сыртқы әлемдік-экономикалық  факторларға бағынышты.

Мемлекеттік органдардың өз азаматтарына «еңбекке құқығын» қамтамасыз етуге конституциялық міндеті болып саналады.

Халықты жұмыспен қамту айрықша міндет. Жұмыссыздық неге көп? Неліктен осылай болып отыр? – дегенде, кейбір саяси мәселелердің толық шешілмегендігінен емес, жұмыспен қамтамасыз етілуінің экономикалық тетіктерінің әлі де ойдағыдай қалыптаспағандығынан екеніне біздің сеніміміз мол. Жұмыспен қамту қызметі адамдарды еңбекке орналастыруға, жұмыс берушілерді жаңа жұмыс органдарын жасағаны үшін ынталандыруға бағдар беру керек. Бұрын жұмыспен қамту мемлекеттік қызметі болды, ол осы іспен шұғылданды, ал қазір мұнымен кәсіпорын құқығын пайдаланатын биржалар шұғылданады. Ал олардың атқарып жүрген қызметі нашар. Көбінесе, кәсіпорын жұмысқа алған адамдарды «биржа қызметкерлері жұмысқа арнайы орналастырды» деген жалған анықтамалар жинайды екен. Сол үшін мемлекет бюджетінен олар ақша алады. Шағын несие беру, импорттың орнын басу сияқты мәселелер де бар.Ол мәселелер кедейшілікпен күрес бағдарламасында өз орнын тапты. Бұл бағдарламада, қазіргі кезде тек дүниежүзілік банктің, халықаралық валюта қорының ұсыныстарына ғана сүйенуге болмайды.

Қазіргі кезде басты мәселе не? Ол – жұмыс орнының жетіспеушілігі. Жұмысшы күші жағынан ұсыныс көп, бірақ оларға деген сұраныс өте аз.

Еңбек рыногі саясатының балсенді шараларының басымдығы бар деп танылғанымен, барлық қаржылық міндет жергілікті бюджеттерге жүктеледі. Олар көп жағдайда белсенді шараларды атқару үшін қажетті қаражатты таба алмайды. Аудандық деңгейде жұмыспен қамту қызметінің ұйымдық құрамы мен қаржыландыру туралы мәселе әлі күнге дейін толық шешілген жоқ. Қазіргі кездегі негізгі міндет осы шаралардың нәтижесі мен тәжірибесін бағалауда болуға тиіс. Осы талдау негізінде еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі үшін кеңестер мен ұсыныстар жасалуға тиіс, ол атап кеткен салық саясаты, ақша саясаты, инвестиция саясаты сияқты мәселелер жұмыспен қамту саясатының маңызды құралдары болып саналады. Осы құралдар арқылықазақстандықтар мұқтаж болып отырған жаңа жұмыс орындарын құруға ықпал етіп жасай алады.

 

Кесте 1 - Жұмыспен қамтамасыз ету органдарында жұмыссыз ретінде тіркелген азаматтардың саны (адам).

 

	2007			2008
	барлығы	Әйелдер	ерлер	барлығы	әйелдер	ерлер
ҚР	193722	113882	79840	75122	51363	23759
Ақмола	13036	8484	4552	4619	3506	1103
Ақтөбе	12265	6672	5593	3904	2697	1207
Алматы	16896	9202	7694	3890	2684	1206
Атырау	10165	4554	5611	2747	1924	823
Шығыс Қазақстан	24139	14463	9676	9776	7866	2510
Жамбыл	13854	6958	6896	4094	2594	1500
Батыс Қазақстан	9857	6211	3646	3724	2417	1307
Қарағанды	12282	7901	4381	3292	2316	976
Қостанай	18057	12390	5667	4933	3696	1237
Қызылорда	14186	8015	6171	3907	2407	1500
Маңғыстау	5270	2906	2364	2027	1461	566
Павлодар	11928	8591	3337	9024	6074	2950
Сотүстік Қазақстан	7759	4949	2810	5040	3576	1464
Оңтүстік Қазақстан	12318	4583	7735	8166	4640	3526
Астана қ.	2673	1738	935	2203	1505	698
Алматы қ.	9037	6265	2772	3776	2600	1176