Энергетикалық өзара қатынастар аясындағы Қытай мен Қазақстан байланыстары

«Самрук» акционерлік  қоғамының қазіргі директоры  К. Кабылдин айтуынша, ұзақ мерзімді болашақта  құбыр өзгеруі мүмкін.

Қазақстан мұнайын Қытайға  жеткізу бағыты жаңа құбырмен жүзеге асады, ал Кенкияк – Атырау құбыры әрекеттегі бөлшек ретінде қарастырылады.

Кенкияк-Атырау құбырының  жалғасы болып Кумколь-Аральск-Кенкияк  құбыры саналады, оның ұзақтығы 700 км. астам. КМГ жақын арада х/а консорциум құрады, оның мақсаты- мұнай құбырын  ағын жылда бастап, келесі жылы аяқтау.  Жаңа бағыттың нақты міндеті мұнайды орталық Қазақстаннан КТК жүйесіне ендіру, ал гипотетикалық жоспарда-Қытайға баратын екінші әрекеттегі бөлігіне айналдыру. Құрылыс бойынша болашақ партнерлер ретінде «Самрук» акционерлік қоғамы «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамы ретінде шетелдегі игеру компанияларды қарастырады. Бірінші кезекте «Харрикейн Кумколь Мунай», СП-біріккен мекемелер, Кумколь өңіріндегі жұмыс атқарушылардың тобы.

Ал болашақта, жобаларды  жүзеге асырып жатқан Қытай компанияларда  бірігеді. Арал аймағында мұнай эквиваленттінің  гипотетикалық қоры – 2 млрд.т. астам. КУмколь-Аральск-Атырау құбырының болуы, экспорт бағытына қарамай бұл аймақ Қытай инвесторлар үшін тартымды болуының инфрақұрылымның болмауы.

Қытай мұнайшылардың  қатысуымен 2007 жылдың 3-4 қазан айында Алматыда «Нефть и Газ» KIOGE-2007 атты х/а Қазақстандық конференциясы өтті, оның ұйымдастырушылары болып ITE Group PLC Британ компаниясы және Қазақстанмен Орта Азиядағы әріптесі - Iteca компаниясы болды.

KIOGE-2007 конференциясының жұмысында ҚР министрлік пен ведомствалардың жетекшілері қатысты, мемлекеттің ұлттық компаниялардың топ-менеджерлеры, соның ішінде ҚХР-өкілдері қатысты.

Ұйымдастырушылар мен  Қытай жағынан конференцияға  қатысушылардың пікірінше, KIOGE өткізудің пайдасы-газмұнай секторын арқарай дамыту, аталған мәселе бойынша ғылым саласында соңғы нәтижелермн озық технологияларды пайдалану, сонымен қатар инвестиция саясатына жағымды әсер әкелуі.

KIOGE-2007 басқа сұрақтармен қатар, келесі мәселелерге көңіл бөлді:

• Қазақстан мұнайын Қытай нарығына тасымалдау;
• Мұнай өндірісінің  көлемін ұлғайту;
• Қазақстанда мұнайды қайта өндеу, және оны Азия-Тынық мұхит аймақтарындағы мемлекеттерге, Қытайға жеткізу.

Мұнай және Газ көлігінің  ұлттық компаниясының Бас директорының орынбасарының айтуынша, Қазақстан  мен Қытай жақтары Батыс Қазақстаннан Синьцзянға мұнайқұбырының құрысының алғашқы тасы қоланды.

Қытайдағы жаңа көзқарастарды  қалыптастырылғандардың пікірінше- Қытай  шетелдерде өз мұнай қызығушылықтарын қорғау үшін дипломатиялық және әскери іс-шаралары жеткіліксіз.

Сонымен қатар, Қытайдың энергетикалық қауіпсіздігін сақтау үшін-энергия тұтынуды максималды түрде үнемдеу қажет, Қытайдың сыртқы тәуелділігін минималды түрде азайту қажет, импорт қайнар көздері жанжақты ету қажет және энергияның жаңғырмалы қайнар көздерінің жаңа түрлерін ашу, табу және кеңінен пайдалану.

Болашақта Тенгиз-Ресей-Чехия  және Ресей – Болгария – Греция – Қытайдың Тынық мұхиттардағы порттарға  мұнай құбырларын құру жоспарланды. Азия нарығына шығу бағытында Қытай  порттарына мұнай құбыры (ұзақтығы 6400км.) құрылысы жоспарланды.

Сонымен, Каспий аймағындағы  жағдай біршама түсініксіз. Үлкен  саясатта тиісті көп жағдайлар шиеленісті және пердемен жабылған сияқты.

Сонымен ҚР және ҚХР арасындағы ынтымақтастыққа көңіл бөлу қажет.

Алдыңғы Батыс Қазақстан  – Қытай құбырының құрылысын техникалық экономикалық зерттеудің нәтижесі – Шығыс бағыттағы Қытай еліне экспортталған мұнай Қазақстан үшін экономикалық пайдалы, болашағы бар жоба. Аталған жобаны жүзеге асыру үшін негізі болып - ҚР энергетика және табиғи ресурстар министрлікпен Қытай Ұлттық мұнай-газ корпорациясының (КННК) арасында – 1998жылы 24 қыркүйек айында келісім жасалған .

Батыс Қазақстан –  Қытай жобасы бойынша Атырау –  Кенкияқ – Құмкөл – Атасу – Алашанькоу бағытының мұнай құбырының құрылысы Батыс Қазақстаннан Қытайдың Батыс аймақтарына мұнайды жеткізеді.

Солтүстік вариант бойынша  ұзындығ 2800км. трасса, жыл сайын 20млн.т. мұнайды минималды түрде өткізіп  отырылуы қажет. Жобаның бағасы шамамен 2,7млрд. АҚШ долларын құрайды. Пайдаланатын шикізат – Қазақстандағы өзенмен  Ақтөбе мұнай өңірі, сонымен қатар Батыс Сібірдегі Ресей мұнайын тасымалдау қарастырып жатыр. Аталған мұнай құбырының құрылысы – бірнеше кезең бойынша жүзеге асады:

І кезең – Кенқияқ-Атырау – жүзеге асырудың алғашқы кезеңі басталды;

ІІ кезең – Құмкөл-Арал – технико-экономикалық негіздемеден өтіп жатыр.

ІІІ кезең – Атасудан Алашанькоу бір уақытта Қарақойын-Барсеңгір-Атасу  бөлігіндегі қайта құруымен бірдей басталады. Жобаның жүзеге асуы –  шамамен 2008жылына көзделеді.

Мұнай құбырының негізгі  проблемасы болып – Ақтөбеден  құбырларды қажетті санды мұнаймен толықтыру. Бір тұтас алғанда, Қытайға баратын мұнай құбыры Ақтөбе мұнайынан басқа (ол CNPC компаниясына жатады), Құмкөл мұнайымен және үлкен санды қашаған мұнаймен толтыру,  қажетті 20млн. т. алуға мүмкіншілік жасайды.

CNPC – Ақтөбе құбыры – Атырауға дейінгі мұнай құбырын қаржыландырады, «Транснефть» жүйесі бойынша немесе КТК бойынша мұнайды экспорттау жұмысы қаралып отыр.

Инвест бағдарламасын орындау және өнеркәсіптік іс-әрекетті тұрақтандыру келесі жылда мұнайды игеруін 5млн.т. жеткізу болғанымен, компанияларға жіберілген квота – жаңа мұнай құбырын Атырауға дейін жеткізу 2008жылы 6млн.т. құрау қажет.

«Харрикейн Құмкөл мұнай  » компаниясы  темір жол арқылы Қытай нарығына мұнайды жеткізу эксперимент ретінде бастап, Батыс емес – Шығыс нарығына жету жолдарын қарастыруда. Шынын айтсақ, құрылыс жоспарларында «ҚазТрансОйл» мен бірге мұнайды Батыстан Шығысқа жеткізу.

Әрекеттегі Қытайға  жіберілген мұнай көлемі өте аз, бұл дегеніміз экспорт мүлдем жоқ деген, немесе Румынияға жіберілген экспорттан әлдеқайда аз, аталған нарыққа Қазақстан мұнайының 3% жеткізіледі.

Статистиканың мәліметі бойынша Қытайдан Қазақстанға жеткізетін мұнайдың бағасы - өте аз, және олардың  бағасы 1тонна үшін 138 доллар.³⁴

Қытай өзі игерген  мұнайды жанжақты етуін қалайды. Мақсаты көтерілген мұнайға бағаларының кері салдарын жою, ҚР басқа Иракқа, Венесуэллада өз қызығушылығын жүзеге асыру .

Батыс Қазақстаннан –  Батыс Қытайға тартылған мұнай  құбыры ҚР үшін үлкен экономикалық маңызы бар. Себебі, аталған мұнай  құбыры: Қазақстанның экспорт потенциялын ұлғайтады, Республиканың энергетикалық қауіпсіздігін қамтиды, мемлекеттің батыс мұнай игеру аймақтарын Павлодар, Шымкент, мұнай өңдейтін ірі заттармен байланыстыру қажет; мемлекет ішіндегі мұнайды бөлу проблемасын шешу.  Осы жағдайға байланысты мұнай құбырын құру белгілі тәуекел пайызымен байланысты.

Саяси тәуекелдер: ҚР үшін басқа альтернативті нарығы болмауы, басқа сөзбен айтқанда, жалғыз сатып алушыға бағытталған. Қытайдың экономикалық реформалардың мұнай импортына әсер етуі. Мұнай құбырының экономикалық тәуеклдері: үлкен инвестициялық шығындар, үлкен көлік шығындары, ішкі нарықтағы бағаларды авторитарлы түрде реттеу.

Қытай маршрутын қарастырсақ, жылына 20млн.т. мұнайды талап етеді, бұдан басқа, шикізаттың бір бөлігі Қытай зауытарында өңделіп, қайтадан біздің нарыққа түседі.

Біздің мемлекет үшін экономикалық тұрғыдан мұнай тасымалдауының ирандық варианты тиімді, себебі, жоба бойынша алмастыру жоспарланып, мұнай құбыры жер бетінен өтеді. ҚР үшін қолайлы бағыттарды талдауын қорытындыласақ, бірнеше проблемаларды шешу қажет:

• Біріншісі, Каспий мұнай ресурстар қорымен байланысты. болжам бойынша (геосаяси тұрғыдан қарастырсақ), болашақ мүмкіншілігі керемет. Каспий теңізінің игерілген ресурстардың диапазоны – 25-200млрд. баррельге дейін немесе 3-27млрд.т. дейін. Нақты игерілген мұнай көлемі, шығындарды өтемейді.
• Екінші проблема – сату проблемасына байланысты. Ұзақ мерзімді болжамдар бойынша көмірсутекті қажеттіліктерін өсуі, оңтүстік-Шығыс Азияның динамикалық нарығы өте тиімді.
• Үшінші қиындық геосаясатпен байланысты. Каспийдің «Үлкен мұнайы» және оны тасымалдау бағыттары, болашақта алдыңғы қатарлы батыс державалардың және орта азиялық аймақтық көшбасшылардың Еуразиялық аймағында саяси ойын ережелерін белгілейді. Аталған жағдайлар аймақты және бірнеше мемлекеттерді ірі державалардың геосаяси қызығушылықтарынан тәуелді етеді.

 

 

 

Қорытынды

 

Қытайдың энергетикалық  стратегиясы мемлекет дамуының, оның кешенді түрде жасалған модернизациялануының он жылдарға есептелген, ұзақ мерзімді бағдарламаның бір бөлігі. Аталған бағдарламаның мақсаты – Қытайды ішкі және сыртқы үрейлерден қорғаған, өскелең мықты мемлекетке айналуы дүние жүзінің тағдырына әсер ету потенциалы бар мемлекет ету. Бұл бағдарламаның әр түрлі бөлімдері әр түрлі деңгейде өңделген, бірақ, барлық жағдайларда энергетикалық құрамы үнемі назарда болған. Энергетикалық факторды еске алу тұрақты экономикалық өсімді қамту үшін жоғары деңгейде күрделі болып саналады, сонымен қатар, дағдарыстарға жол жібермеу үшін қауіпсіз саясатын құру үшін, тұрақты дамуының негізгі жағдайы ретінде қоршаған ортаны қорғау.

Сонымен, аталған диплом жұмысын қорытындылай келе, бірнеше  тұжырым жасау қажет:

1. Қытай – арзан тауарлар өндірісінің дүниежүзілік отралығына айналды. Тайвань, Кореа, Малайзия мемлекеттерімен салыстырғанда Қытайдың артықшылығы – жалақы деңгейін және кәсіби мамандырылған жұмыс күшімен қамтылған. Сонымен, қазіргі ортада Қытайда тауар өнеркәсібі бірнеше басымды, бірақ мамндығы төмен жұмысшылардың қызмет көрсету қарқыны өсу үстінде. Экспортқа шығарылатын және ішкі тұтынуға пайдаланатын тауарлардың құны 2006 ж. – 383,61 млн.АҚШ доллар, 2007 ж. – 297 млн. АҚШ доллар шығарылған. Ал жасалған қызметтердің сомасы – 2006ж. – 156,9 млн. АҚш доллар және 2007ж. – 159,7 млн. АҚШ доллар жасалған. Энерго қуатын үнемдеу тиімділігі барлық халық шаруашылық салаларында ережелер мен заң шығару актілер жүйесі арқылы бекіту қажет.
2. Қытай басшылығы энергетикалық проблемаларға және мемлекеттің адэкватты энергетикалық стратегиясын қалыптастыруға үлкен көңіл бөледі.

Мемлекеттің энерго қуатын үнемдеу үшін – энергияға бағаны белгілеу, фискальды және басқа экономикалық шараларды белгілеу, заңдар мен стандартты қабылдау ақпаратты тарату, зерттеушілердің қаржыландыру және т.б. қызметтері жатады. Алғашқы міндетті энергия қуатын үнемдеуде материалдық ынталандыру кіреді.

3. Автокөліктердің сандық ұлғаюы – автожанармайды үнемдеумен қатар, қоршаған ортада зиянды тастауларын, ауа ластау деңгейін төмендету қажет.
4. Мұнай теңіз ресурстарын игеру Қытай эксперттердің пікірінше, үш ірі Қытайдағы мұнай коорпорациялардың мүмкіншілігін шектеуі байқалады. Олар игеру шығындарын өз жауапкершілігіне ала алмауы, себебі масштабтың мүмкіншіліктері шектеулі.
5. Проблеманы шешу үшін , келесі іс-шаралардың жиынтығы қажет:
• мұнай және газ игерудің отандық өндірісін дамыту;
• мұнайдың орнына басқа отын технологияларының түрлерін пайдалану;
• халықаралық кооперация құрылымына максималды ену;
• кезең-кезеңмен мұнайдың сақтандыру қорларын жетілдіру және қалыптасыру;
6. Қытай үшін қалыптасқан дүниежүзілік күрделі мұнай қызығушылықтарын ескеріп, «энергетикалық дипломатиясын» дамыту қажет, энергетика саласындағы жаһанды және аумақтық ұйымдар мен кооперацияларда белсенді қатысу керек, фьючер және ағымды нарықтарының белсенді айналымға айнулуы қажет. Мұнай бағасын белгілеуде Қытайдың белгілі құқығы болуы қажет.
7. Қытайдың мұнай қауіпсіздігін қамту үшін стратегияның күрделі элементі болып (Цзоучуцюй) «Қытай территориясынан шығу» саясаты жүзеге асуы қажет. Аталған саясат бойынша Қытай шетел мұнай құбырларын игеру үшін өз капиталы мен технологиясын пайдаланады, басқа мемлекеттің экономикасына инвестиция ретінде ендіреді.
8. Қытайдың энергетикалық қажеттіліктерін бақылаусыз өсу уақытында Пекин ҚР мұнай мен газ өндірушілермен эксклюзивті келісімдерді жасау қажет. Күрделі стратегиялық нысандардың бірі – «Батыс Қазақстан – Қытай» жобасы болып табылады.
9. Кынияк – Атырау құбырдың шын өткізу қабілеті жылына 12-14 млн.т. құрайды, оны соғу Ресейдің «Стройтрансгаз» компаниясына жүктелген, оның бағыты Кенкиякты Қазақстанның солтүстік батыс өңірлерімен байланыстыру. Қазақстан мұнайының тасымалдау бағыты болашақта өзгертіп (Транс Ресей Транзит және Қытай бағыты), жаңа мұнай құбыры салынады. Кумколь – Арал – Атырау мұнай құбырының аймағында көлік инфрақұрылымының болмауы, Қытай инвесторлары үшін ыңғайлы.
10. Болашақта, Тенгиз – Ресей – Чехия және Ресей – Болгария – Греция мұнай құбырының құрылысы жоспарланып отыр. Жоспарда жаңа мұнай құбырының ұзындығы 6400 км, ол Азияның нарыққа шығуын жоспарлап отыр.
11. Қытай максималды түрде өзі игерген мұнайды диверсификациялауға (жан-жақты болуына) ыкпал жасайды. Мүмкіншілігі бар болуынша тәуекелдерді азайтуға тырысады. Өзінің қызығушылығын Қазақстан, Ирак, Венесуела арқылы шешуге тырысады.
12. Батыс Қазақстаннан – Батыс Қытайға тартылған мұнай құбыры Қазақстан үлкен экономикалық маңызы бар, атап айтсақ, аталған мұнай құбыры Қазақстанның экспорттық потенциалын ұлғайтады, Республиканың энергетикалық қауіпсіздігін қамтиды; Мемлекеттің мұнай игеретін Батыс аймақтарын Павлодар мен Шымкенттегі ірі мұнай өңдейтін зауыттармен байланыстыру.
13. Мұнай құбырларды жүзеге асырудағы саяси тәуекелдер: Қазақстан үшін альтернативті нарығының болмауы; Қытай экономикалық реформаларының мұнай импортына күрделі әсер етуі.

Экономикалық тәуекелдер: үлкен инвестициялық шығындар, үлкен  көлік шығындары, ішкі нарықтағы бағалаудың авторитарлық реттеуі. Қытай бағыты жылына 20 млн. талап етеді, бұдан басқа, шикізаттың бір бөлігі Қытай зауыттарында өңделіп, Қазақстан нарығына қайта келеді. Мұнай тасымалдауының Ирандық варианты Қазақстан үшін экономикалық тұрғыдан өте тиімді, жобаға сәйкес мұнай құбыры жер бетімен өтеді.

Қазақстан үшін қолайлы  бағыттарды талдай келе, келесі проблемаларды  шешу қажет:

• Бірінші проблема: Каспийдағы мұнай ресурстар қорымен байланысты;
• Екінші проблема: Өнімнің өтуімен байланысты;
• Үшінші проблема: Геосаяси жағдаймен байланысты;

Каспийдің «Үлкен мұнайы»  және оның тасымалдау бағыттары болашақта  ірі батыс державаларымен орта Азиялық  аймақтың көшбасшылар арасында саяси ойынның ережелерін белгілеу.

Сонымен, атаған зерттеудің қортындысында келесі мағлұматты түсіну қажет. Қытайдың энергетикалық стратегиясының мәні, оның мемлекеттің дамуын белгілейтін жалпы бағдарламаларын, оның базистік байланыстарын, құрамына кіретін Қытай басшылығының ішкі және сыртқы саясаттың бағыттары мен қағидаларын білу – халықаралық аренадағы Қытайдың негізгі серіктестерімен қарым қатынас жағдайын, болашағын түсіну үшін қажет. Осындай түсініктемелердің болмауы – Қазақстан – Қытай стратегиялық ынтымақтастығының қалыптастыруы мүмкін болмайды.

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Wakabayashi M, MacKellar L. Demographic Trends and Household 
Saving in China". IIASA Interim Report, November 2007.

2. Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник 
   статей / Под ред. К.К. Токаева - Астана, 1998.
3. Ашимбаев М. Проблемы безопасности в Центральной Азии и 
   механизмы    их    решения    //    Материалы    международного    семинара"Сотрудничество   с   целью   обеспечения   безопасности   и   стабильности   вЦентральной Азии". - Алматы, 2002. - С. 9-15.;
4. Ашимбаев М.     Угрозы     безопасности         государств 
   Центральноазиатского региона // Материалы международного круглого стола"Факторы безопасности в Казахстане и Центральной Азии". - Алматы, 2005. - 
   С. 12-16.;
5. Ашимбаев М., Косиченко А., Султанов Б., Шоманов А., Бегалиев 
   Н., Нурмухамедов Б. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. -Алматы: Дайк-Пересс, 2006. - 213 с;
6. Ашимбаев   М.,   Курганбаева  Г.,   Кажмуратова  А.   Российско- 
   казахстанские отношения на современном этапе // Analytic. - Алматы, 2006. -№2. - С. 5-10.
7. Бадер Д. (Jeffrey Bader), Леверетт Ф.  (Flynt Leverett), Нефть, 
   Ближний Восток и Поднебесная // ("The Financial Times", Великобритания)17 августа 2005
8. Гоцзя нэнъюань чжаньлюэ .... По другим данным, до 32 млн. кВт 
   (Чэнь Тин...) и 36 млн. кВт. (Синь цзин бао. 2004. 14 января). Декларация о государственном суверенитете Казахской ССР от 26    октября    1992    г.    //САПП    1992.;    Конституционный закон «О государственной независимости РК» от 16 декабря 1991 Г.//САПП 1991.; Назабаев Н.А. Казхстан    2030. Послание Президента народу Казахстана. Алматы 1998.
9. Договор о коллективной безопасности (ДКБ) подписан 15 мая 
   1992   //   Законодательнгая   база   «Юрист»;    Решение   глав   государств Республики Казахстан, Кыргызской Республики и Республики Узбекистан от 23 августа 1996//Азия - Экономикиа и жизнь, сентябрь 1996, № 38 (62).;Т<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-size: 14pt;