Энергетикалық өзара қатынастар аясындағы Қытай мен Қазақстан байланыстары

«Дайындық» деген түсінікке, энергия қайнар көзіне жететін позицияларды қатаң бақылауға алу қажет.

Қытай мұнай корпорациялары « мемлекет территориядан тыс» мұнайды  игеру курсын өткен ғасырдың 70-ші жылдары қолға алған³⁰. Қазіргі уақытта ынтымақтастықтың бірнеше бағыттары бірдей дамып жатыр. Мысалы, Қазақстаннан  СУАР құбыры. Бұл күрделі жоспар жүзеге асырылуының дәлелі – Қытай ұлттық мұнай компаниясы Қазақстандағы «Ақтөбе мұнай» АҚ-ң 60% сатып алды. Қытай Халық республикасының примьері  Ли Пэн Қазақстанға ресми сапарында ұзындығы 3000 км СУАР- Шымкент - Актобе құбырының құрылысы туралы келісімге қол қойылды. Құбырдың құндылығы 3,5 млрд. доллар.

Қазақстан саяси дивиденттерді  ерте алуы мүмкін. Аталған жоба Азия- тынық мұхит аймағы ( АТР ) гигантты нарығына Қытайды ірі держава ретінде пайда болғаны Каспий аймағындағы Мәскеу мен Вашингтон арасындағы қайшылықтарды азайтып, Қазақстан үшін тиімді нәтиже әкелу керек. Байқау бойынша, Ресей мен АҚШ Каспий мұнайына қатысты энергетикалық саясаттың көп проблемалары бойынша позициялары икемді болып жатыр.

Қытай мұнай-газ стратегиясын, энергетикалық саясатын жүзеге асыруда алғашқы партнер ретінде Қазақстанды көреді. Бұл тұжырымның маңыздылығы негізі Қытай мен Ресейдің ұлттық қызығушылығында, тек коммерциялық пайда табу емес (бірақ коммерциялық қызығушылық ескеріледі). Энергетикалық саладағы Қытай мен Қазақстанның ынтымықтастығын Ресей позициясы және Қазақстанның жаһандық және ұлттық қызығушылық тұрғысынан қарасақ артық болмайды. Бұл өте күрделі міндет. Қазір Қытайдың бірнеше позициялары бойынша Қазақстаннан мүмкіншілігі артық Қытайдың Қазақстаннан артықшылығы ұллық қызығушылардың басымдылықтарын белгілеп және оларды тапжылмай орындауда.

Сонымен қатар, Қытай  өз энергетикалық статегиясын қалыптастыруының ұйымдастыруда отандық және шетел  эсперттердің қатысуымен бірнешн рет  халықаралық  форумдарды өткізді, сол жерде стратегияның негізгі жағдайлары талқыланып нәтижелері бүкіл ақпараттық құралдарда жарияланды. Соған қарамастан ҚР энергетикалық стратегиясының қызметтері мен алатын орнын кең жене жан-жақты қарастыру, республиканың ішкі және сыртқы саясатында Қытай факторын ескеруі тиімді болуы анық. Қытайдың тәжірбиесін пайдалануы - нақты көп сұрақтардың шешімін табатын еді.

2.2  Қытай  мен Қазақстан арасындағы энергетика  саласындағы ынтымақтастықтың бірлескен  жобалары.

           Қытай  мен Қазақстан арасында ынтымақтастықтың әрі қарай дамуының негізі болып мұнай құбырының Атасу бағыты – жаңа жоба ретінде қарастырылады. Бұл жобаға инвесторлар 700 млн. доллар салуын көздеп отыр.

     Қазіргі  уақытта аталған жобаның техникалық- эканомикалық негізін  біріккен жұмыс тобы жасады. «Казтрансойл» ұллық компнаияның мәліметі бойынша, олардың эксперттері біріккен жұмыс тобына кіреді, жоба экологиялық тұрғыдан қауіпсіз, техникалық түрде жүзеге асырылуы мүмкін, көліктік үлес шығынының деңгейі болашақ мұнай құбыры бәсекелеске қабілетті.

Жоба бойынша, құбыр  құрылысының бағыты Атырау-Кенкияк-Кумколь-Атасу-Достық; мақсаты: мұнайды Батыс Қазақстаннан - Батыс Қытайға жеткізу. Мұнай  құбырының жалпы ұзындығы 2800 км. құрайды, минималды жылдық өткізу қабілетінің кепілі – 20 млн. тонна. Жобаның  орташа құны 2,7 млрд. доллар.

Құрылыс басында ҚР президенті Н.Назарбаевтың Тьери Десмарэ (Thiery Desmarest), француз TotalFinaElf басшысымен кездесу өтті. Кездесу кезінде Қазақстан мұнайының Иран арқылы экспорт жобасы талқыланды.

Кездесуден кейін Назарбаевтің әкімшілігінің мәлімдеуі бойынша  Қазақстаннан Иранға мұнай құбырын  құру жобасы дайындылып жатыр. Аталған  жоба мұнай игеру компнанияларына  Азия- Тынық мұхит аймағындағы (АТР) мұнай нарығына Персия шығанағынан  пайдалы мүмкіншіліктерді ашады.

Қазақстан мұнайын Қытайға  жеткізу, сонымен қатар Иран арқылы АТР елдеріне жеткізу жобалары өткен  онжылдытар ортасынан бар.

Кешегі уақытқа дейін  олар тоқтатылып келген, себебі Қазақстандағы  мұнай жобалары баяу дамып келген, осыған байланыста мұнай игерудің өсу қарқыны биік бола алмады.

Бұндай жағдайларда  инвесторлар қымбат тұратын құбырларды  салуға асықпады, себебі қажетті мерзімдері мүлдем белгісіз болып келді.

1-кесте. Қытай және АТА (АТР) мемлекеттеріне экспорттайтын Қазақстан мұнай құбырларының параметрлері.

          Соңғы жылы Қазаұстанда әрекеттегі жобалардың белсенділігі артып, Қазақстан капиталистерінің нарыққа ену процесі басталды. Каспий теңізінің солтүстік аймағын кеңмасштабты игеру болашағы белгіленді. Аталған факторлар қазақ мұнай индустрияның сапалық серпілісіне негізін қалыптастырады. Аталған сапалық серпіліс Қытай және Азия Тынық мұхит аймағындағы мемлекеттері үшін мұнай тасымалдауының жаңа экспорттық қуаттылықты талап етеді. Бұл дегеніміз, алдында аталған жобалар виртуалды көрінгенмен, Қазақстан мен Қытай үшін нақты, шынайы болып келе жатыр.

«Тенгизшевройл» біріккен жоба 1993жылы пайда болды, оның мақсаты  – Тенгиз мұнай өңірін игеру, мұнайды  экспорттау және тауарлы мұнай және мұнай өнімдерін өндіру. ТШО (Тенгизшевройл) стратегиялық жоспарына сәйкес өнеркәсіпті кеңейту мәселесі бойынша қазіргі уақытта өндірістік қуаттылықты дамытуының жеделдетілген жоспары қабылданды. Бұл жоспар бойынша, 2010 жылы мұнай игеру деңгейі 32млн.т. жыл сайын жетеді.

Бұдан басқа ТШО компаниясы Қытай нарығына күкіртті экспорттайды. Тек 2006 жылы күкіртті сату көлемі 900млн.т. құрады.

Болашақ 20жылда Қытай  үшін қазақ – уникалды нарығы болып  мұнай саласындағы инвестициялар  болады, бұл туралы Алматыда өткен  Қазақстан және Қытай саясаттанушылар  кездесуінде ҚХР мемлекеттік  кеңес жанындағы даму проблемаларын зерттеу орталығындағы Азия мен Еуропа қоғам дамуының институт директоры Ли Фэньлинь мәлімдеді. Кездесудің ұйымдастырушысы – халықаралық Еуразилық экономикалық академиясы (МЭАЕ) Ли Фэньлиньнің айтуынша «Біз ОАА(Орталық Азия аймағы) мемлекетердегі инвесторлар рейтингісінде 5-орын аламыз, және Қазақстан бұл үшін бұл мағынада ерекше мемлекет болып саналады.» Мысал ретінде, 2006 жылдың тамыз айында «Разведка добыча «ҚазМұнайГаз» компаниясы Дублинде (Ирландия) орналасқан.Utexam Limited компаниясымен мұнай сатып алу туралы келісім жасады. Дублиндегі компания ірі француз банктерінің иесі болып табылады. Осы келісімге сәйкес «Разведка добыча «ҚазМұнайГаз» компаниясы 2006жылғы қыркүйек айының 2009 жылғы қыркүйек айына дейін Дублин компаниясына 9млн.т.-дан кем емес мұнайды жыл сайын сату керек. Бұл деген игеріліп жатқан мұнай толық сатылды деп айтсақ болады. Бірақ ең қызығы – аванс төлем ретінде берілген Разведка добыча «ҚазМұнайГаз» компаниясына 200млн.доллар – 7,7% жылдық пайызбен «Халық банкінің» депозиттік шоттарында орналасқан.

Экперт Д.Сатпаевтің айтуы  бойынша, «қаражат шамамен қажеті жоқ, сол себептен оны депозитке салған». Ал мұнай алдынғы 5 бұрын сатылған. «Бұл ойлану үшін ақпарат тағы бірнеше сандарды мысал ретінде келтіргім келеді. «Үлкен төрттікке» кіретін компаниялардың бірі «РФ» акциялардың 49%-1-1,5 млрд.$ бағалады. Оның үстіне әлде қайда кіші «ПетроҚазақстан» компаниясына қытайлар 4 млрд. 200 мың $ төлеуге дайын. Қазақстан өкіметі өз соңғы сөзін әлі айтқан жоқ, осы себептен келісім аталған мәселе бойынша құрылған жоқ»³¹.

Қытай аталған сұрақ  бойынша өз позициясын белсендіруге дайын.

Қытайдың бақылауға  келмейтін, жылдам энергетикалық қажеттілігі  Пекинның ҚР мұнай, газ өнімдеріне қызығушылығын  артып, эксклюзивті келісімдерге ерекше көңіл бөлуде³². Жақында «China National Offshore Oil Corporation» (CNOOC) корпорациясы «UNOCAL» компаниясын сатып алуы сәтсізбен аяқталып, келесі тұтырымды қалыптастырды: Пекин өз энергетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін дүниежүзілік энергоресурстар нарығына толық сенуіне болмайды, себебі  АҚШ саясаты Қытайға аталған нарыққа атсалысуын шектейді. Вашингтон мен Пекин бұл құбылыстарға белгілі түсінік пен қарамаса АҚШ мемлекетінің таяу Шығыста өмірлік күрделі қызығушылықтарына терең кері салдар әкелуі мүмкін, сонымен қатар американдық-қытай қарым-қатынастары нашаолауы мүмкін. Қытай бүгін АҚШ мемелекеттерінен кейін мұнай тұтынудан дүниежүзінде екінші орын алады. 1993 жылдан бастап, Қытай «қара алтынның» таза импортеры болып, қазір шет елдерден әр күні 3 млн. баррель мұнай сатып алуда. Соңғы екі жылда, дүние жүзіндегі мұнай тұтынудың көлемдік ұлғаюының 35 % Қытайға келеді. Болашақ 10 жылдың ішінде Қытай автокөлік саны бойынша дүние жүзінде екінші орынға шығуын күтуде.

Қытай өсіп жатқан қажеттіліктерін  қанағаттандыру үшін мұнайды өңдейтін таяу Шығыс, Иран, Қазақстан мемлекеттерімен байланысты кеңейтуге ықпал жасауда. Пекин мұнайды алу мүмкіндігін бекіту үшін акциялардың ірі пакеттерін сатып алуда, өзінің аймақтғы саяси әсерін кеңейтуде, мұнайдың бересі туралы эксклюзивті келісімдерді жасауда.

Таяу Шығыстағы және Қазақстандағы энергетикалық қазба  байлығының өндеушілері аймақтағы  АҚШ гегемогиясына қарсы альтернатива ретінде Қытайды қарастырады.

Өте болжымайтын антикоммунизм идеологиясындағы сауд тәртібі өз мұнай мен газын Пекинға сатуда, Шағымды іс-әрекеттін білдіреді, себебі аҚШ мемлекеті мен қарым-қатынас нашарлауы мүмкін.

Ал Иран президенті Махмуд Ахмадинаджад Қытаймен стратегиялы  партнер қалыптастыруына қызығушылық  танытуда.

Сонымен, Қытай Қазақстан  мұнай аймағында өз позицияларын бекітіп жатыр.

Қытайдың энергетикалық  қажеттіліктерінің ұлғаюы және өзінің бекітіліп жатқаны экономикалық күштілігін сезінуі Вашингтонның Пекинның сыртқы саясатына әсері кемуі  мүмкін. Бүгіннен бастап Қытайдың Шығысқа  жылжуы аймақтағы АШ тың саяси мақсаттарымен қайшылық көрсетіп жатыр. Қытайдың энергоресурстарына бересі туралы эксклюзивті келісімдер және масштабты түрдегі активтерді сатып алуы – нарықты ары қарай тұрақсыздылығын тудыруы мумкін. Нарық онсызда, Қытайдың энергетиалық қажеттіліктерімен тудырған бағалардың күрделі өсуінен қысым көруде.

Ең жақсы саясат-жетістікке қол жеткізетін, Қытаймен диалогты орнату, оның бағытты - өзінің энергетикалық  кауіпсіздігін қамту және тұрақтылыққа қызығушылығын ояту. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін, жанталға жол жібермеу үшін  Вашингтон таяу шығыстағы және Қазақстандағы мұнай жолдарына Қытайға рұқсат беру.

Бұл Қытайды негізгі  мемлекеттермен келісім жасау процесіне  ену қажеттілігін тудырады. Келісім  аймақ үшін кауіпсіздіктің тиімді жүйесін  қалыптастырады, ішкі күштерінің арақатынасы үлкен өзгерістерге ұшырап жатыр (мысалы, ШОС).

Бұндай көз қарас  Қытайды мұнай мен газ бересі туралы екіжақтық келісімдерге қарағанда, дүниежүзілік нарығына сүйенуі қажет.

Кезкелген мемлекетті белсенді инвестициялау ету үшін «бізге белгілі жағдайлар қажет- бұл саяси тұрақтылық және инвестицияларды қорғайтын заңдар» - деді Қытай эксперті. Тәуекелді бағалайтын топтар өкілдерінің пікірі бойынша, Қазақстан үшін мұнай саласындағы Қытаймен ынтымақтастық сыртқы саясатының басымдылығы болу қажет. Күрделі стратегиялық нысандарының бірі болып «Батыс Қазақстан- Қытай» жобасы саналады.

Мемлекеттердің бір  біріне ресми наразылығы жоқ. Бірақ, болашақта Қазақстан мен Қытай  қарым-қатынастары демографиялық  экспансиясымен күреленуі мүмкін.

Топ жетекші Досым  Сатпаевтың айтуы бойынша, «бұл туралы қазір аз айтады, бірақ ұмытпаған  жоқ, табиғат бостықты кешірмейді. Сол  үшін гигант көлемді территорияда өте  аз санды тұрғындар болған жағдайда, демографиялық экспансия ықтималы өте биік». Өкінішке орай, тарии сұраныстар бар. Дүниежүзілік мұнай алмасуында ҚР мүмкіншіліктеріің артығын пайдалана отырып, бизнесты дамыту үшін ҚР-ң игеру компаниялары жаңа мүмкіншіліктерді алды. Болашақ 1-2 жылда әрекеттегі мұнай жобалардың бөліктері сатылады. Инвестициялар бұл келісімдерді ірі масштабты және амбициялық жоспарлар және өзін өзі жетілдіретін келісім-шарт ретінде пайдалануға болады.

2.3  Қазақстан-Қытай:  энергетика саласындағы екі жақтың  қарым-қатынастардағы проблемалар  мен болашақтары

Каспий теңізінде табылған жаңа мұнай қорлары, Қазақстанның мұнай потенциалын ұлғайтты, Қытай эксперттері келесі қорытынға келді: 15 жылдан кейін Қытай ұлттық экономикасын дамытуын қамту үшін бұл аймақтағы көмірсутек негізгі энергия қайнар көзі болу қажет.  Пекин-Қытай стратегиясы Каспий шикізат көлемінде өз үлесін алу қажет. Бұл үшін жақын болашақта Қытай нарығын Қазақстанның территориясы арқылы Шығыс-Батыс бағыттағы жолда мұнай мен газбен үздіксіз және экономикалық тиімді түрде қамту³³.

Бұл Шығыс-Батыс бағыттағы  Каспий маңайындағы бірнеше мемлекеттер үшін және біздің мемлекеттің қазіргі барлық көлік схемаларына қайшы келеді.

Мүмкін, осы себептен Батыс-Қазақстан-Батыс Қытай құбырын  салу жобасын жүзеге асыруы 1 жылға  кешікті.

2005 жылғы мамыр айында  белгілі болды, көп жылдан кейін  құбырларды құру жобалары жүзеге аса бастады және Каспий мұнайын Азия-Тынық мұхит аймағына жеткізу идеялар пайда болды. 2006 жылдың аяғында «Северо-Западная трубопроводная компания «Мұнайтас» Акционерлік қоғамы, оның демеушілері- Қазақстандық «ИК «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамы, және шектеулі серіктестік қоғамы (ТОО) – «КННК Интернационал в Казахстане» -Кенкияк- Атырау бағытындағы құбырды салуға кірісті. Құрылыс қаржыланды- рудың 51%-КМГ, 49% -КННК өз жауапкершілігіне алады.

Кынияк- Атырау құбыры бір  жылда 12-14 млн. т. өткізеді, оның құрылысы Ресей «Сройтрансгазға» жүктелген, аталған Құбыр Кенкияқты трансресей транзитке бағытталған экспорт жүйесімен және солтүстік-батыс Қазақстан өңірлерімен байланыстырады. Қазақстанда болашақ құбырдың қызметін аралық деп қарастырады.